تاریخ نقاره زنی در حرم امام رضا (ع) به چه زمانی باز می گردد؟

نقاره ‌خوانی، نوا و موسیقی حلال اسلامی است که بسیاری از مردم با آن، حس خوش و مثبتی را تجربه می‌کنند. نمی‌شود انسان مجاور یا زائر حرم و گردشگر مشهد باشد و این نوای زیبا را نشنود یا خود را برای شنیدن آن به حرم نرساند. آیین نقاره ‌زنی قدمت بسیار دارد و با گذشت سال‌ها اصالت خود را حفظ کرده است. این مراسم با برنامه خاصی، همه‌روزه به‌جز ایام ماه محرم و صفر و روزهای شهات ائمه، در حرم زیبای امام رضا (ع) اجرا می‌شود و عاشقان بسیاری دارد. نقاره خوانی در روز میلاد امام رضا (ع) به‌صورت ویژه برگزار می‌شود.

آیین نقاره ‌خوانی، خاص حرم رضوی است. نقاره زنان جایگاه مشخصی در حرم دارند و هرکدام نقشی را در این اجرای موسیقی بر عهده می‌گیرند. نقاره‌ نوازی، ذکر خاصی دارد که سینه به سینه در نقاره‌ خوان‌ها منتقل شده و همواره اصالت خود را حفظ کرده است. در این مقاله قصد داریم به بررسی این آیین کهن و زیبا بپردازیم. اگر شما نیز علاقه‌مند به این موضوع هستید، با ما همراه باشید.

آیین نقاره زنی در حرم امام رضا

نقاره خوانی یک موسیقی حلال اسلامی است که در جشن‌ها و مهمانی‌های اسلامی از زمان صفویه اجرا می‌شد. نقاره زنی آیینی قدیمی است که با توجه به متون تاریخی به عهد صفویه و قرن دهم بازمی‌گردد. با اینکه زمان دقیق رواج نقاره خوانی مشخص نیست، از دوام و قدمت آن می‌توان دریافت که ایرانی‌های مسلمان به نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی، رنگ و بوی اعتقادی و مذهبی داده‌اند و این آیین به مظهر هنر و فرهنگ ایرانی اسلامی تبدیل شده است.

نقاره زنی از ویژگی‌های خاص حرم مطهر رضوی است. صدای نقاره‌ها در کنار زیبایی‌های حرم امام رضا (ع)، جذابیت این مکان مقدس را دوچندان کرده است. مراسم نقاره نوازی در حرم رضوی با همان آداب و سبک کهن اجرا می‌شود. این نوا و آهنگ، نشانی از شکوه و عظمت به‌همراه می‌آورد و علاقه‌مندان بسیاری دارد.

می‌توان گفت با هر هدفی که نقاره‌ زنی آغاز شده باشد، امروز نقاره‌ها هر صبح پیش از طلوع خورشید و هر عصر قبل از غروب به صدا درمی‌آیند و معنی آن این است که برای خواندن نماز فرصت کم است و باید شتاب کرد.

محل نقاره خانه

نقاره خانه یا نوبت خانه به معنی مکانی است که در آن نقاره نواخته می‌شود. نقاره خانه حرم مطهر امام رضا (ع) در بالای سر ایوان شرقی حرم در صحن انقلاب اسلامی (عتیق) واقع شده است و از قسمت‌های مختلف حرم دیده می‌شود. بلندى این مکان باعث شده است که هنگام نقاره زدن، صدای آن تا فاصله زیاد شنیده شود، به‌خصوص زمان طلوع آفتاب، که شهر ساکت‌تر است. از دوره قاجار تاکنون محل نقاره‌ خانه تغییر نکرده است. محل کنونی نقاره خانه حرم مطهر در مرتفع‌ترین نقطه‌ مرکز شهر قدیم مشهد قرار دارد. بنای جدید و زیبای نقاره‌ خانه، با ظرافت و شکوه بسیار از بخش‌های دیدنی حرم به شمار می‌رود. این بنا سراسر کاشی فیروزه‌ای است و ایوان آن نرده‌کشی شده است. نقاره خانه دو طبقه دارد طبقه زیرین، محل گذاشتن طبل‌ها و کرنا‌ها و طبقه بالا محل اجرای نقاره است.

ابزار نقاره خوانی

نقاره خوانی در حرم امام رضا (ع) با طبل و کرنا انجام می‌شود. بر طبل می‌کوبند و در کرنا می‌دمند. به نقاره زن‌ها یا نوازنده‌های نقاره «نوبت‌زن یا نوبت‌نواز» نیز گفته می‌شود. نقاره خوان‌ها هم‌نوازی می‌کنند و هر روز طلوع و غروب خورشید را خبر می‌دهند.

نقاره، سازی کوبه‌ای است. چهار نوع طبل با نام‌های سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم‌مرغی و ساده (میانه) در نقاره‌ خوانی حرم استفاده می‌شود. طبال‌ها با دو چوب به طول تقریبی ۲۰ سانتی‌متر بر آن‌ها می‌کوبند. طبل سرچاشنی کوچک و چدنی است و صدای زیر تولید می‌کند که به‌عنوان طبل اصلی در تمام مدت نقاره‌ خوانی نواخته می‌شود. سه طبل دیگر مسی هستند با اندازه‌های بزرگ و متوسط که صدای بم تولید می‌کنند و با هماهنگی خاصی به‌طور متناوب یا یکی در میان، هم‌نوا با کرنا نواخته می‌شوند و حالت شاد به این نوا می‌دهند؛ اما ذکری ندارند.

در نقاره خوانی، کرنا با دمیدن به صدا در می‌آید و ذکری دارد. آهنگ کرنا قرن‌ها است سینه‌به‌سینه منقل شده است. طول کرنا بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر از جنس مس یا برنج است که سوراخ ندارد. این ابزارها همه در مشهد ساخته می‌شوند.

اکنون تعداد نقاره‌ چیان ۱۴ نفر است که در هر نوبت ۹ تن از آنان (چهار طبال و پنج کرنا نواز) به کار نقاره خوانی اشتغال دارند. نقاره نوازان با برخورداری از حقوق و مزایای خاص، تحت نظر اداره انتظامات اماکن متبرکه آستان قدس رضوی به انجام وظیفه مشغول هستند.

در زمان نقاره خوانی، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه (شمال) رو به گنبد طلایی امام رضا (ع) نشسته بر صندلی و پنج نوازنده کرنا به‌ترتیب در کنار طبال‌ها در سمت چپ نقاره خانه (جنوب) می‌ایستند. سرنواز یا سردسته کرنا نوازها تیم را رهبری و همه هماهنگ نقاره خوانی می‌کنند. نقاره‌ خوان‌ها به‎‌صورت تجربی و توسط نقاره نوازان قدیمی و در همان محل آموزش می‌بینند.

تاریخچه و فلسفه نقاره زنی در حرم امام رضا

پیرامون گذشته نقاره و نقاره خوانی در ایران نظر‌های بسیاری وجود دارد. نقاره خوانی از زمان باستان در شهرهای مهم ایران رواج داشت. این آیین هر روز پیش از طلوع فجر و قبل از طلوع خوشید اجرا می‌شد. احتمالا بعد از زمان آل‌بویه نقاره زنی بین خلفای اسلامی رواج یافته است. در زمان صفویه نقاره خوانی در پایتخت و شهرهای مهم رونق داشت. این مراسم در جشن‌ها، پیروزی‌ها، تاج‌گذاری و ولادت شاهان و شاهزادگان اجرا می‌شد.

در اسناد تاریخی آمده است، میرزا ابولقاسم نوه گوهرشاد خاتون با خروج از هرات و ورود به خراسان نقاره نوازی را در آنجا مرسوم کرد. در پایگاه تخصصی امام رضا (ع) نیز ذکر شده است که نواختن نقاره از قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بود؛ اما از چه زمان این رسم آغاز شده، معلوم نیست. نه نویسندگان درباره آن چیزى نوشته‌اند و نه اسناد موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مى‌دهد. از نشانه‌هاى تاریخى چنین برمى‌آید که در قرن نهم و دهم  نواختن نقاره معمول بوده‌ است.

اسم نقاره خانه در زمان قاجار «کرنا خانه» بود و نقاره نوازان را «عملجات شکوه» می‌خواندند که در منابع مربوط به عهد قاجار از آن‌ها یاد شده است. از اواخر افشاریه با ورود آلات موسیقی اروپایی، رواج نقاره خانه‌ها کمتر شد و نقاره خوانی بیشتر جنبه تشریفاتی به خود گرفت و کم‌کم رو به فراموشی رفت.

بعد از روی کار آمدن حکومت افشاریه و پایتختی مشهد، آیین نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی رونق بیشتری گرفت و برای مراسم‌های زیادی استفاده می‌شد. این آیین در تهران و شهرهای بزرگ چون تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، هرات و قزوین به‌جز ایام سوگواری برگزار می‌‌شد.

نقاره خوانی از گذشته تا امروز در حرم امام رضا (ع) ادامه داشته است و اسناد باقی‌مانده در تاریخ، حکایت از استمرار این مراسم دارد. از این مراسم به‌عنوان  یکی از خدمت‌های معمول حرم قدس رضوی یاد می‌شود. البته از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۰ هجری قمری در دوره پهلوی به دستور رضاخان، نقاره خانه حرم تعطیل شد. از این دوره به‌عنوان تنها تعطیلی نقاره خانه در ایامی به غیر از محرم، صفر و ایام شهادت و سوگواری ائمه یاد می‌کنند.

اینکه چرا این مراسم در حرم همواره ادامه داشته، چه کسی آن را بنا نهاده و دقیقا از چه زمان آغاز شده است، به‌طور دقیق معلوم نیست. درباره انگیزه و فلسفه برگزاری این مراسم در حرم، هر کسی بر اساس ذوق و ارادت خود تفسیری می‌کند. به چند مورد از این تفسیرها توجه کنید:

• از آن جایی که امام رضا (ع) عنوان ولایتعهدى دارند و لقب سلطان را به ایشان داده‌اند، نقاره خوانی در حرم ایشان رواج یافته است.
• ممکن است روزگاری براى دفاع از حرم مطهر و مشهد، لشگریانی در آنجا حضور داشته‌اند که براى اعلام آمادگى آن‌ها نیاز به نقاره خوانی بوده و بعد از آن این رسم مانند یک سنت، ماندگار شده است.
• نقاره خوانی و دمیدن در کرنا، براى احترام و خاکساری در حرم اما رضا (ع) است و جنبه تشریفاتى دارد.

با هر انگیزه‌ای که این سنت رواج یافته باشد امروزه نوای نقاره‌ها، صبح پیش از طلوع خورشید و عصر پیش از غروب آفتاب به گوش می‌رسد و به بندگان گوشزد می‌کند، برای اقامه نماز فرصت کمی دارند پس باید شتاب کنند و به نماز بایستند.

صدای نقاره حرم امام رضا نشانه چیست؟

صدای نقاره‌ها در حرم ملکوتی امام رضا (ع) نشانه‌ای است که هر کس با شنیدن آن به یاد مشهد و حرم مقدس رضوی می‌افتد. نقاره در لغت به معنی «نوبت» است. به محلی که در آن نقاره خوانی می‌شود «نقاره‌خانه» یا «نوبت خانه» می‌گویند. نوازنده‌های نقاره نیز با عناوین «نوبت‌نواز» یا «نوبت‌زن» شناخته می‌شوند. این نام از دیرباز به این خاطر گذاشته شده است که نقاره در نوبت‌های خاص و منظم برای اعلام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شد. امروزه هم این آیین در حرم امام رضا (ع) اجرا می‌شود. در آستان قدس به نقاره زن‌ها «عمله شکوه» می‌گویند؛ و این به این معنا است که آن‌ها شکوه و جلال حرم را نشان می‌دهند. ایام ولادت ائمه و اعیاد مذهبی چند بار در شبانه‌روز نقاره خوانی انجام می‌شود. به‌طور کلی این آیین برای اعلام وقت و مناسبت‌ها است.

ساعت نقاره زدن در حرم امام رضا

نقاره خوانی از قدیم در زمان جنگ و صلح به کار می‌رفت. در زمان جنگ، نقاره یک ساز رزمی و محرک بود که سپاه را به شور می‌آورد و نقاره‌ چی سوار بر شتر در میدان جنگ نقاره خوانی می‌کرد. اما در زمان صلح، نقاره یک ساز بزمی بود که در مهمانی و جشن‌ها با آویختن بر گردن و قرار گرفتن درجایگاهای خاصی نواخته می‌شد.

از دیگر مواردی که نقاره‌ها به صدا در می‌آمدند؛ زمانی بود که حادثه خوشایند خاصی رخ می‌داد. در این زمان نقاره زن‌ها بر فراز نقاره خانه‌ها بر طبل‌ها می‌کوبیدند و در شیپورها می‌دمیدند.

زمان های اجرای نقاره در حرم امام رضا (ع)

نقاره خوانی در حرم امام رضا (ع) در زمان‌های خاصی انجام می‌شود که در ادامه آن‌ها را برای شما شرح خواهیم داد.

• نقاره خوانی حرم در ایام معمول دو نوبت انجام می‌شود. ۲۰ دقیقه مانده به اذان صبح و ۲۰ دقیقه مانده به غروب آفتاب که با آخرین ضربه، پایان وقت شرعی اعلام می‌شود. به این رسم «خدمت معمولی» می‌گویند. نقاره در واقع، زنگ اخباری است که بندگان را به انجام هرچه سریع‌تر فرایض مذهبی تشویق می‌کند. خدمت معمولی هم، وقت نماز را مشخص و هم، زمان قضای آن را اعلام می‌کند.
• زمانی که دخیل بسته و بیماری در حرم شفا پیدا کند، با نواختن نقاره این موضوع را به همگان اعلام می‌کنند و ساز شادی سر می‌دهند.
• در شب‌های میلاد ائمه و مناسبت‌های مذهبی مانند جشن عید قربان، غدیر و فطر در دو نوبت دیگر نقاره خوانی انجام می‌شود که به آن «نقاره خانه عید» می‌گویند. به این صورت که شب عید یک ساعت بعد از غروب آفتاب این برنامه اجرا می‌شود و فردای آن روز دوباره نقاره‌نوازی به‌مدت ۲۰ دقیقه اجرا می‌شود. هدف این کار اعلام روز عید است. با شنیدن صدای نقاره‌ها اگر کسی مطلع نباشد، باخبر می‌شود.
• در مناسبت‌های ملی مانند زمان تحویل و آغاز نوروز نقاره‌ها به صدا درمی‌آیند. هم‌زمان با تحویل سال، نقاره‌ زنی اجرا می‌شود؛ اما زمانش طولانی نیست‌؛ چون سخنان رهبری در حرم پخش می‎‌شود.
• استفاده از نقاره خوانی در ماه رمضان نیز مرسوم است. در این ماه نقاره خوانی هر روز، قبل از اذان صبح و قبل از افطار انجام می‌شود. نقاره خوانی سحر ۳۰ دقیقه قبل از اذان صبح و نقاره خوانی افطار نیم‌ساعت پیش از اذان مغرب انجام می‌شود. این نوا بندگان را به افطار کردن دعوت می‌کنند.
• در روزهای سلام خاص و ایامی که مسئولان آستان قدس از شمایل حضرت علی (ع) و حضرت رضا (ع) پرده برمی‌دارند، نقاره خوانی به‌مدت نیم‌ساعت انجام می‌شود که به آن نقاره خوانی سلام می‌گویند.

تاریخچه ساختمان نقاره خانه

نقاره خانه‌ها معمولا در جایی مرتفع و بالای دروازه شهر، ورودی کاخ شاه، مکانی مرتفع در نزدیک ارگ یا قراول خانه احداث می‌شدند تا صدای نقاره به قسمت‌های مختلف برسد. این ساختمان‌ها ظاهری شبیه برج به‌شکل مربع یا مستطیل دارند که مسقف هستند و با پلکان به زمین می‌رسند.

از شمای ساختمان نقاره خانه حرم پیش از دوره قاجار اطلاعات چندانی در دست نیست. در این مورد فقط به وجود محلی خاص در بالای  حرم امام رضا (ع) اشاره شده است؛ که ممکن است مکانی برای تجمع نقاره خوان‌ها بوده است که بعدها به محل امروزی انتقال یافته است. ساختمان نقاره خانه در آن زمان به‌دلیل عدم ساخت صحن عتیق، در طرف غرب یا شرق گنبد و بر بالای چند بنای موجود در اطراف حرم قرار داشته است و محل دقیق آن مشخص نیست.

نقاره خانه سابق حدودا در همین محل امروزی قرار داشته است. ساخت آن از دوره قاجار آغاز شد و توسط حاجی قوام الملک به اتمام رسید. این ساختمان به‌دلیل استفاده از مصالح ساده و عدم استحکام به مرور فرسوده شد. این بنا با وجود اینکه به‌وسیله بادبندهای چوبی در اطراف حفظ شده بود، دیگر کارایی نداشت. به همین دلیل ساختمان قدیم در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی برای بازسازی تخریب شد. عملیات ساخت نقاره خانه جدید تحت نظارت مهندس قهرمانی و معماری حاج احمد بیوکی شروع شد. تا زمانی که نقاره خانه جدید احداث شود برای چند ماه نقاره نوازی کنار برج ساعت بر فراز ایوان غربی و بعد از آن برای چهار سال روی سکوی چوبی موقت بالای ایوان  عباسی، انجام می‌شد.

در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی، عملیات ساختمانی نقاره خانه پایان یافت و این بنا آماده بهره‌برداری شد. ساخت مقرنس‌ها و دیگر امور ساختمانی بر عهده‌ی حاج صادق رافتی و طرح کاشی‌های معرق به قلم محمد حسن رضوان، کتیبه نویس آستان مقدس رضوی بوده است. از آن زمان تاکنون این ساختمان چندین بار مرمت جزئی شده است.

نقاره نوازی در روز میلاد امام رضا (ع)

مراسم باشکوهی در روز میلاد امام رضا (ع) با حضور استاندار خراسان رضوی، مدیران، خادمان و زائران حرم در صحن انقلاب اسلامی برگزار می‌شود. نقاره نوازان امام رضا (ع) بر فراز نقاره خانه می‌روند و با نوای نقاره‌ها به همگان، بشارت عید ولادت حضرت امام رضا(ع) را می‌دهند. همچنین ابزار و ادوات نقاره نوازی که به پایین منتقل شده بود توسط نقاره نوازان از پله‌های نقاره خانه در شرق صحن انقلاب اسلامی بالا برده می‌شود. نقاره خوانی در روز میلاد چهار دفعه تکرار می‌شود.

_{منبع عکس کاور: عکس رضوی،  عکاس: مسعود نوذری}