در چه زمانی قانونگذار حکم ابد و یک روز را اعمال می کند؟

حبس ابد و یک روز یعنی چه؟ حبس ابد در قانون مجازات اسلامی

قانونگذار هر کشور، جرایمی را با توجه به شدت و اثر گذاری آن در جامعه از سایر جرایم مجزا نموده و مجازات های سنگینی از جمله حبس طویل المدت، حبس ابد و یا اعدام در نظر گرفته است.

در واقع اعدام آخرین مسیر یک مجرم یا جنایتکار محسوب می شود ولی به دلایلی از قبیل پیشگیری از نگاه انتقام جویانه، بستر سازی برای بازگشت مجرم به جامعه و الزامات و قواعد حقوق بشری بیشتر کشورهای غربی و بعضاً شرقی با پیوستن به کنوانسیون منع اعدام و همچنین کنوانسیون حقوق کودک، مجازات اعدام را از فهرست مجازات های قوانین جزایی خود حذف و در به ازای آن مجازات حبس ابد یا حبس های طویل المدت با اعمال شاقه وضع کرده اند.

در نگاه نخست منتقدین این دیدگاه معتقدند که مجرم یا جنایتکاری که مرتکب جرمی دهشتناک از جمله قاچاق عمده انسان، قاچاق عمده مواد مخدر، اقدامات تروریستی، قتل و … شده، اعدام موهبتی برایش محسوب می شود.

بودن این شخص در جامعه جزء ضرر و زیان برای سایر اعضای جامعه، نفع دیگری ندارد اما در مقابل حامیان منع اعدام و مدافعین حقوق بشر معتقدند با قتل و اعدام صرفاً بر کینه و انتقام جویی جامعه می افزاییم نه تنها نگاهی بازدارنده نداشته است بلکه موجب تشدید اعمال این جرایم شده و بهترین راه استفاده از ابزارهای نرم در جهت اصلاح و بازپروری مجرم می باشد که الزامات و قواعد حقوق بشری بر این امر نیز تأکید دارد.

اما دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون منع اعدام نپیوسته است و مطابق با قواعد فقهی و مقتضیات زمان، مجازات اعدام را در قوانین خود در نظر گرفته است.اما مجازات حبس ابد که نگاهی باز پروانه نسبت به مجرم دارد شاید مصادیقش به انگشتان یک دست نرسد که برخی از آن مشمول حد و برخی مشمول تعزیر می باشد.

در همین خصوص ابتدا به تعریف حبس ابد و حبس ابد یک روز که اصطلاحی عامیانه محسوب می شود پرداخته، سپس به مجازات حد و تعزیر را نیز توضیح داده تا مقدمه ای برای درک حبس ابد حدی و حبس ابد تعزیری شده و در نهایت مصادیقی از حبس ابد حدی و حبس ابد تعزیری آورده خواهد شد.

حبس ابد و یک روز که در میان عموم مردم بیشتر رواج دارد و حتی فیلم سینمایی نیز در سال های اخیر با همین عنوان ساخته و به جرایم مرتبط با حمل و نگهداری ماده مخدر شیشه پرداخته، ماهیتی قانونی ندارد.

یعنی در هیچ جای قانون اعم از قانون مجازات اسلامی یا سایر قوانین کیفری صحبتی از مجازات حبس ابد یک روز به میان نیامده است ولیکن این رویه در برهه ای از زمان در میان محاکم کیفری جاری بوده است و در حال حاضر حبس ابد یک روز نیز محلی از اعراب ندارد.

در تعریف حبس ابد یک روز می توان گفت که حتی اگر مجرم مشمول عفو و تخفیف مجازات قرار گیرد به دلیل اینکه به حبس ابد، یک روز اضافه شده است، نمی تواند از عفو و تخفیف مجازات استفاده کند که این خود نوعی رویه سازی برخلاف قانون است.

در مقابل اگر شخصی به مجازات حبس ابد محکوم شود، ممکن است در طول تحمل کیفر اگر رئیس قوه قضائیه صلاح ببیند و پیشنهاد تخفیف در مجازات یا عفو این چنین مجرمینی را به مصلحت مجرم و جامعه و حتی خانواده ایشان بداند، پیشنهاد مزبور را به مقام معظم رهبری تقدیم و ایشان نسبت به قبول یا رد پیشنهاد تخفیف یا عفو از حبس ابد تصمیم گیری می کند.

حبس ابد حدی و حبس ابد تعزیری چیست؟

برای شناخت حبس ابد تعزیری از حدی بایست ابتدا با تعریف مجازات های تعزیری و حدی آشنا شد. در تعریف مجازات حدی آمده است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن مجازات حدی در شرع مقدس تعیین شده است.حبس ابد تعزیریدر واقع قانونگذار نمی تواند تغییری در این مجازات اعمال کند و بایست عیناً در قانون آورده شود و همچنین قضات نمی تواند تغییری در میزان مجازات حدی دهند و در صورت اثبات حدی بودن مجازات، بایست مجازات حدی را در خصوص این اشخاص اعمال کنند.

برای مثال شرب خمر دارای مجازاتی حدی است و در صورت اثبات این اتهام، قاضی مکلف است به حکم قانون متهم را به ۸۰ تازیانه شلاق محکوم کند.در تعریف مجازات های تعزیری که بعضاً نگاهی بازدارنده دارد تا نگاهی مطلق مثل مجازات های حدی، به مجازات هایی اطلاق می شود که نوع، مقدار، کیفیت اجرا و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیری تماماً در قانون آمده است.

در واقع مجازات جرایمی است که در قوانین کیفری، مالیاتی و … آمده و تعیین میزان آن با توجه به نص قانون، بر عهده قاضی رسیدگی کننده به پرونده است.با این توضیح، مجازات حبس ابد حدی از جمله مجازات هایی است شرع مقدس تعیین و قانون آن را بازنویسی کرده است.

از جمله می توان به مجازات سرقت در مرتبه سوم اشاره کرد که اگر در هر سه سرقت شرایط سرقت حدی احراز شده باشد، سارق در مرتبه سوم به حبس ابد حدی محکوم می شود اما در خصوص حبس ابد تعزیری، قانون با توجه به مقتضای زمانی و میزان، کیفیت و شدت و حدت جرم، مجازات حبس ابد تعزیری تعیین کرده است که از آن جمله می توان به حمل و نگهداری مواد مخدر صنعتی با حجم بخصوص که در این صورت مجرم به حبس ابد تعزیری محکوم می شود.اما تفاوت مهم نسبت به تخفیف اعمال مجازات است که در انتهای بحث به صورت کلی بیان خواهد شد.

مصادیق حبس ابد حدی و حبس ابد تعزیری

همانطور که در مقدمه بحث به آن اشاره شد، جرایمی که مشمول مجازات حبس ابد حدی یا تعزیری می شوند شاید به انگشتان یک دست نرسند در همین خصوص یک مورد مجازات حبس ابد حدی و یک مورد مجازات حبس ابد تعزیری را مورد بررسی قرار می دهیم؛

سرقت حدی در مرتبه سوم:

بند پ ماده ۲۷۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، مجازات سرقت حدی در مرتبه سوم را حبس ابد در نظر گرفته است.در واقع اگر سارقی که دو مرتبه سرقت حدی مرتکب شده است و مجازات قطع دست و پا بر ایشان اجرا شده باشد و همچنین در سرقت حدی سوم، تمامی شرایط ۱۴ گانه سرقت حدی را داشته باشد، به مجازات حبس ابد حدی محکوم می شود.

در این صورت مجرم دیگر مشمول تخفیفات مجازات نمی شود مگر اینکه از کرده خود پشیمان شود و اظهار ندامت و توبه کند که رئیس قوه قضائیه می تواند پذیرش عفو و سقوط مجازات مجرم را به مقام معظم رهبری پیشنهاد کند که در صورت پذیرش ممکن است از تحمل حبس ابد حدی به کلی معاف شود یا اینکه حبس ابد حدی به حبس تعزیری کاهش پیدا کند.

توزیع و فروش مواد مخدر صنعتی:

تبصره یک ماده ۶ قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر مجازات حبس ابد تعزیری پیش بینی کرده است؛ بدین صورت که اگر متهم قصد توزیع یا پخش بیش از سی گرم ماده مخدر صنعتی از قبیل هرویین، کوکایین، مرفین، ال اس دی، شیشه و … داشته باشد، علی القاعده محکوم به اعدام می شود اما قانونگذار مقرر کرده که اگر متهم برای بار اول مرتکب چنین جرمی شده است و نیز موفق به توزیع یا فروش آن هم نشده باشد و اگر میزان مواد بیش از صد گرم نباشد، دادگاه بجای حکم اعدام، متهم را به حبس ابد محکوم می کند.

در واقع به دلیل اینکه مجازات مقرر در این ماده ماهیت تعزیری دارد، قانونگذار کیفیات مخففه مجازات را در نظر گرفته است و شرایطی را پیش بینی نموده تا مرتکب بزه توزیع یا پخش مواد مخدر صنعتی، در مرتبه اول اعدام نشود بلکه مشمول حبس ابد شده تا بعداً اگر مشمول شرایط تخفیف یا عفو از مجازات شد، بتواند به جامعه باز گردد.

نگاه مماشت گرایانه نسبت به مجازات حبس ابد

قانونگذار تلاش کرده است تا مجازات های حبس را کاهش دهد و نمونه بارز و اخیر آن قانون کاهش مجازات های حبس تعزیری می باشد که اکثراً درجات مجازات را به نصف تقلیل داده است.اما صرفاً این قانون گام در کاهش مجازات حبس بر نداشته است بلکه، برخی از قوانین که مجازات حبس ابد را برای مرتکب جرم در نظر گرفته اند، با اصلاحاتی، مجازات حبس ابد تعزیری را به مجازات حبس درجه یک یا دو کاهش داده اند.

برای مثال ماده ۴۵ قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر، مشمولین مجازات حبس ابد را با دو درجه تخفیف به حبس درجه دو (۱۵ تا ۲۵ سال حبس تعزیری) و جزای نقدی درجه دو ( پانصد و پنجاه میلیون ریال تا یک میلیارد ریال) کاهش داده تا از چنین مجازات های یأس برانگیز و ناامید کننده برای مجرم بکاهد.

نتیجتاً حبس ابد نگاه سختگیرانه قانونگذار یا شارع مقدس است نسبت به جرایم نابخشودنی اما در عصر کنونی دیگر این ضمانت اجراها پاسخگوی نیازهای جامعه نیست بلکه بایست با آموزش، فرهنگ سازی و سایر مؤلفه یک تمدن نوین تلاش کرد تا از بروز جرایم پیشگیری کرد.

که البته برخی از کشورهای اروپایی توانسته اند با این الزامات میزان جرایم را در کشور خود بقدری کاهش دهند که منتهی به بسته شدن برخی از زندان های عمومی شده یا تبدیل زندان به هتل.