روز داروسازی و حکیم زکریای رازی

جواد نبوتی

پنجم شهریور، روز داروسازی است که به مناسبت میلاد محمد زکریای رازی، فیلسوف و شیمیدان ایرانی که آثار ماندگاری در زمینه پزشکی، شیمی و فلسفه نگاشته و به عنوان کاشف الکل و جوهر گوگرد مشهور است، نام‌گذاری شده است.

نام وی محمد و نام پدرش زکریا و کنیه‌اش ابوبکر است. مورخان شرقی در کتاب‌هایشان او را محمدبن زکریای رازی خوانده‌اند، ولی اروپاییان و مورخان غربی از او به نام‌های رازس Rhazes و رازی Al-Razi در کتاب‌های خود یاد کرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی، وی در شعبان سال ۲۵۱ هجری (۸۶۵ میلادی) در ری متولد شد و دوران کودکی و نوجوانی و جوانی‌اش در این شهر گذشت. چنین شهرت داشته که در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده است. بعدها به کار زرگری مشغول شد و پس از آن به کیمیاگری روی آورد. وی در سنین بالا علم طب را آموخت. بیرونی معتقد است او در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته و پس از آن که در این راه چشمش در اثر کار با مواد تند و تیزبو آسیب دید، برای درمان چشم به پزشکی روی آورد. در کتاب‌های مورخان اسلامی آمده است که رازی طب را در بیمارستان بغداد آموخته است.

رازی در آخر عمرش نابینا شد. درباره علت نابینا شدن او روایت‌های مختلفی وجود دارد. بیرونی سبب کوری رازی را کار مداوم با مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند.

زکریای رازی بزرگ مردی است که اعتبار نامش در تاریخ دانش بشری همواره یاد‌آور نگرش اصیل همه دانشمنـدان اسـلامـی بـه ارزش مقولـه تحقیـق و تجربـه بـوده و هسـت. آثار کم نظیری چون الحاوی و طب المنصوری که در قرون متمادی به عنوان مرجع آموزش پزشکان و دانشمندان در سراسر جهان معتبرترین کتب مورد استناد بوده‌اند، خود یادگار دوران رشد و شکوفایی علم و پژوهش در گهواره تمدن ایرانی اسلامی هستند.

 رازی، هوشی سرشار و حافظه‌ای قوی در فراگیری علوم داشت و با اینکه از ۴۰ سالگی بطور جدی به کسب علوم پرداخت، در مدت ۲۰ سال به پیشرفت های خارق‌العاده‌ای در علوم مختلف دست یافت.

   توجه و اشتغال وی به علم طب، بعد از سنین جوانی و به ‌قول ابوریحان بیرونی، پس از مطالعات و تجارب آن استاد در کیمیا، عملی شد. “الحاوی” از مهم ترین آثار زکریای رازی است، این کتاب هرچند که تکمیل نشده باقی ماند، اما چند قرن مورد مطالعه قرار گرفت، طوری که مورخان اروپایی، آن را بزرگ ترین دایره ‌المعارف طبی به زبان عربی می‌دانند. رازی این کتاب را به صورت یادداشت های متعددی تهیه کرده بود و بعد از مرگ وی به دستور ابن عمید از روی یادداشت های او کتاب را استنساخ و تنظیم کردند. بخش زیادی از نتایج آزمایش ها و مطالعات رازی در این کتاب جمع است.

   “طب المنصوری” از دیگر آثار رازی است که به نام منصور بن اسحاق، حاکم ری تالیف و تنظیم شده‌است. طب المنصوری و برخی از رساله‌های طبی دیگر محمد رازی به زبان لاتین ترجمه و چاپ شده و مورد استفاده اروپاییان قرارگرفته است.

   در علم کیمیا باید رازی را سرآمد دانشمندان اسلامی دانست. رازی، کتاب های متعدد در کیمیا به رشته تحریر در آورده ‌است که از آن جمله کتاب الاکسیر و کتاب التدبیر را باید نام برد.

  این فیلسوف و پزشک نامی ایران علاوه بر علم وسیع کیمیا و پزشکی، در فلسفه نیز دارای تحقیقات عمیقی است که مورد توجه و اهمیت است. رازی، نه فقط در طب، تجربه کسب کرد، بلکه آزمایش را در کلیه مباحث علوم طبیعی ضروری می‌دانست. وی،آزمایش های شیمیایی خود را با چنان دقتی تشریح و توصیف کرده است که امروزه هر شیمی دانی می‌تواند آن را مجددا به معرض آزمایش درآورد.

   رازی، مواد شیمیایی را طبقه‌بندی کرد و به اکتشافات مهمی که متکی به آزمایش های متعدد بوده، از قبیل اکتشاف الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) نایل آمد. وی، نخستین کسی است که ‌کلیه اشیای عالم را به سه طبقه حیوانات، نباتات، جامدات تقسیم کرده ‌است.

   محل و تاریخ وفات محمد رازی به درستی مشخص نیست. ابوریحان بیرونی، وفات وی را در ماه شعبان سال ۳۱۳ هجری نوشته و تعداد تألیف‌های وی را بیش از ۵۶ کتاب و رساله دانسته است. محمد رازی در پایان عمر به سبب کثرت کار و  مطالعه نابینا شد.

   امروز نیز پس از گذشت ۱۲ قرن از درخشش طب و داروسازی در جهان اسلام، درحالی جایگاه داروسازی و پایه گذار آن رازی بزرگ را گرامی می‌داریم که پژوهشگران کشورمان در عرصه علوم دارویی همگام با تولید بیش از ۹۵ درصد داروهای مورد نیاز و کسب رتبه برتردر میان ۲۲ کشور منطقه مدیترانه شرقی از نظر دسترسی مردم به دارو و کنترل عوارض دارویی موفق شده‌اند تولید علم و ارایه مقالات بین المللی خود را افزایش دهند. داروسازی در ایران امروز نه تنها علمی با جنبه‌های پایه و کاربردی است که در خانواده علوم پزشکی از جایگاهی ممتاز برخوردار است بلکه به نوعی الگویی کارا و نوین در ارتباط میان دانشگاه و صنعت است که توفیق یافته علم را به عرصه ‌عمل برده و با شناخت جامعی از توانمندی‌ها و ضرورت‌های مورد توجه جامعه، آنچه را مردم نیاز دارند با خلاقیتی قابل تقدیر تولید و عرضه کند.