با هم کتاب بخوانیم: «سرگشته راه حق» و «جنبشهای اجتماعی و دموکراتیزاسیون»
در این مطلب از سری کتاب بخوانیم ۳ اثر ادبی داریم: یک رمان خواندنی از ادبیات یونان درباره زندگی مردی که از یک جوان عیاش به قدیس تبدیل شد به نام سرگشته راه حق ؛ نمایشنامهای جذاب درباره یک زن اغواگر از نویسندهی بزرگ نروژی و در نهایت مجموعه شعرهایی از شاعری مکزیکی که روی زمین و برای مردم شعر میگفت. یک اثر تحلیلی در حوزه جامعهشناسی با محوریت جنبشهای اجتماعی نیز برای شما عزیزان انختاب و بررسی نمودهایم.
«سرگشته راه حق» اثر نیکوس کازانتزاکیس
«نیکوس کازانتزاکیس» (۱۹۵۷-۱۸۸۳) نویسندهی مشهور یونانی است که آثار بسیار مهمی از خود به جای گذاشته است. میراث ادبی کازانتزاکیس علاوه بر چند سفرنامه و نمایشنامهی خواندنی، در حوزهی داستانی بسیار غنی و پربار است. از مشهورترین آثار وی میتوان به «زوربای یونانی»، «آخرین وسوسه مسیح» «سرگشته راه حق» و «مسیح بازمصلوب» اشاره کرد.
کازانتزاکیس علاوه بر آشنایی با مبانی فکر فلسفی و یونانی، به دلیل ترجمه آثار نویسندگان بزرگی مانند دانته، نیچه، شکسپیر و گوته به زبان یونانی، از دانش وسیع و عمیقی برخوردار بود که به بهترین وجهی در آثار داستانی و ادبی وی بازتاب یافت. از سوی دیگر کازانتزاکیس به عنوان خبرنگار و جهانگرد به کشورهای مختلفی سفر کرد از جمله چین و ژاپن، بیتالمقدس، شمال آفریقا و تمامی خاک اروپا. همه این تجربیات و دانش و بلوغ وی به خوبی در متنهای او به چشم میخورند.
کازانتزاکیس نگاهی خاص به مقوله مسیحیت داشت و به دلیل آثارش توسط کلیسای کاتولیک و ارتودوکس تکفیر شد. تا جایی که به دلیل مرتد خوانده شدن، کلیسای ارتودوکس یونان اجازه خاکسپاری رسمیِ جنازه وی را نداد و جسدش در سردخانه افراد گمنام و آواره نگهداری میشد. در نهایت طرفداران فراوان کازانتزاکیس به صورت خودجوش، جنازه وی را در زادگاهش به خاک سپردند با سنگ قبری حاوی این جمله از او: ” نه آرزویی دارم، نه میترسم. من آزادم”.
هرچقدر که زوربای یونانی و آخرین وسوسه مسیح به مثابه رمان، آثاری چندلایه و دشوار محسوب میشوند، «سرگشته راه حق» داستانی است ساده و در عین حال عمیق و جذاب. این اثر تاثیرگذار به دقت و در قالبی ادبی به شرح زندگی «فرانسیس آسیزی» قدیس و بنیانگذار فرقه مسیحی «فرانسیسکنها» از لحظات عیاشی و ولگردی وی در جوانی تا دگرگونی و در نهایت هنگام مرگ میپردازد. عنوان اصلی کتاب «سنت فرانسیس» است و به دلیل اینکه عملا آخرین نوشته کازانتزاکیس پیش از مرگ و پس از یک زندگی ادبی و فکری پرفراز و نشیب میباشد، اهمیت دو چندانی مییابد.
فرانسیس آسیزی در قرن دوازده میلادی در ایتالیا و در خانوادهای ثروتمند میزیست. او تکفرزندی بود که مورد علاقه مادرش قرار داشت در حالی که رابطه خوبی با پدر تاجر و ثروتمندش نداشت. وی عاشقپیشهای بود که در خیابانها به ولگردی و خوشگذرانی روزگار میگذراند، اما ناگهان در اثر حادثهای دگرگون شد، دست از مال ومنال خانوادگی خویش شست و شهر زادگاه خود را ترک نمود.
آسیزی تمام پیوندهای اجتماعی خویش را قطع کرد و به زندگی فقیرانه و انزوای کامل در طبیعت روی آورد. با وجود سختگیرانه بودن کیشِ وی، به مرور پیروان و مریدان زیادی یافت، محبوب مردم شد و پاپ نیز او را به رسمیت شناخت. فرقه فرانسیسکن که به تبلیغ “فقر و نوع دوستی و عشق مسیحی” میپرداخت به زودی در کنار فرقه دومینیکن به بزرگترین فرقههای مسیحی تبدیل شد.
معجزات زیادی از فرانسیس آسیزی نقل شده است و خرقه فقیرانه وی که از دوختن تکهپارچههای مختلف و دور ریخته شده، بافته شده بود امروزه از او باقی مانده است. شهر سن فرانسیسکو در کالیفرنیای آمریکا نیز به احترام وی نامگذاری شده است. قدیس فرانسیس بر فلسفه مسیحی و الهیات تاثیر گسترده و طولانی مدتی گذاشت که تا به امروز ادامه داشته است. از سویی عشق وی به طبیعت و حیوانات و پرندگان نیز در دوران خود امری ویژه بود که بعضا به عنوان مبنایی برای شکلگیری «حقوق حیوانات در دوران مدرن» از آن یاد میشود.
« سرگشته راه حق » از منظر ادبی داستانی است جذاب و دراماتیک که شرح دگرگونی و تبدیل یک جوان لاابالی به بزرگترین قدیس در دنیای مسیحیت را به خوبی به تصویر میکشد، ما را با مبانی اندیشه و احوال قدیس فرانسیس آشنا میکند، وقایع و خرده داستانهای بسیاری نیز حول شخصیت قدیس فرانسیس شکل میگیرد که در دوران خود اهمیت زیادی داشته و بسیاری از آنها به دقت توسط کازانتزاکیس روایت شده است. شخصیت «برادر لئو» به عنوان مرید و همراه همیشگی فرانسیس و البته راوی داستان، یکی از بهترین نمونههای ادبی از مریدان و همراهان محسوب میشود که به “طنازیِ لحن، پیشبرد روایت و غنای فرمی داستان” کمک شایانی نموده است.
«سرگشته راه حق» اثر نیکوس کازانتزاکیس با ترجمه «منیر جزنی» در ایران بارها به چاپ رسیده است. چاپ دهم این کتاب آخرین بار در سال ۱۳۹۴ و در ۳۵۱ صفحه توسط انتشارات امیرکبیر عرضه شد و متاسفانه یافتن آن در کتابفروشیها مقداری دشوار و ناممکن است. اما به دلیل چاپ گسترده در سالهای مختلف، میتوان آن را در بازار کتاب دست دوم پیدا نمود.
-از متن کتاب سرگشته راه حق : “ما منکر دنیا هستیم، زیرا این دنیا رسوا و مفتضح، دروغگو و فاسد است. آیا میتوان این دنیا را کار خدا دانست؟ نه، دنیا آفریدهی شیطان است! خدا تنها جهان روحانی را آفریده است. دنیای مادی که روان ما در آن کدر و تاریک میشود کار شیطان است. از این دنیای شیطانی فرار کنیم و به یاری «فرشته نجات بخش» که همانا «مرگ» است خود را رها سازیم.
«جنبشهای اجتماعی و دموکراتیزاسیون»، مجموعه مقالات به قلم نویسندگان مختلف
“چرا افراد جذب جنبشهای اجتماعی میشوند؟ چرا عدهای از افراد پس از مدتی از جنبشها خارج شده یا عدهای دیگر هستند که همواره بیطرف و ناظر باقی میمانند؟ چگونه جنبشها اوج میگیرند و در چه شرایطی موجب تغییرات اساسی و بنیادین میشوند؟ ” اینها پرسشهایی اساسی است که در نسبت با اعتراضات و جنبشهای اجتماعی در جوامع مختلف در ذهن همگان شکل میگیرد.
در تاریخ اندیشه سیاسی، نخستین بار ارسطو در کتاب ارزشمند خود یعنی «سیاست» و در فصل پنجم به موضوع «انقلاب» پرداخت. اما بحث دقیقِ ارسطو مانند بررسی سایر پدیدههای سیاسی در دستگاه فکری یونانیان، ناظر بر “علتها، هدفها، راههای انجام و راههای پیشگیری از انقلاب” بود و بیشتر معطوف به ساختار و حکومت و طبعا کمتر اثری از مردم در آن به چشم میخورد.
با فرآیند تحولات سیاسی و اجتماعی در غرب و شکلگیری مفاهیمی مانند «جامعه مدنی» در دوران جدید، حدود نیم قرن است که شناخت پدیدههای اجتماعی و مطالعه و بررسی «جنبشهای اجتماعی» در علوم اجتماعی و جامعهشناسی سیاسی وارد فاز جدیدی شده است. در ایران نیز در دو دهه گذشته فراتر و فارغ از نیازهای آکادمیک و پژوهشی در دانشگاهها، تمایل برای شناخت و آشنایی با جنبشهای اجتماعی و دلایل و اهداف و چگونگی بروز آنها روز به روز گسترش یافته است.
کتاب «جنبشهای اجتماعی و دموکراتیزاسیون»، که مجموعه مقالاتی است به قلم نویسندگان مختلف، سعی دارد به بررسی جنبههای مختلفی از جنبشهای اجتماعی بپردازد، به سوالاتی مهم پاسخ دهد و پرسشهایی بنیادین نیز طرح کند تا مخاطبان را در نهایت به سمت نقادی هدایت نماید.
مقالات کتاب (در مجموع دوازده مقاله) به دو بخش اصلی تقسیم شده اند. بخش اول شامل ده مقاله است که هر یک ابعاد خاصی از جنبشهای اجتماعی را بررسی میکنند و میکوشند با اشاره به تجارب عینی و عملی، تبیینی نظری و عملی از جنبشها ارائه کنند.
در این مقالات «سازمانهای جنبشهای اجتماعی» و بخشهای مختلف آن توضیح داده میشوند، چگونگی ایجاد تغییر در نهادهای سیاسی شرح داده میشود، تاکتیکهای اعتراضی و قواعد انتخاب تاکتیک که باید توسط جنبشها رعایت شوند مرور میگردد، تحلیلی روانشناختی از چگونگی جذب و پیوستن افراد به جنبشها و خروج آنها ارائه میگردد، نسبت موفقیت و شکست جنبشها با سیاستِ دولتهای مستقر بررسی میشود و درباره معیار موفقیت و شکستِ جنبشهای اجتماعی بحثهایی مطرح میگردد.
بخش دوم شامل دو مقاله است که میکوشند ضمن توضیح و تبیین مفهوم «دموکراتیزاسیون» و نظریههای گذارِ دموکراتیک، تجارب مهمی در این زمینه را نیز انتقال دهند. همچنین مقالات این بخش، نیم نگاهی نیز به پیوند جنبشها با مدرنیزاسیون و جامعه شناسی تاریخی دارند و در نهایت گزارشی تحلیلی از تجربه دموکراتیزاسیون در آمریکای لاتین را مشاهده میکنیم.
به گفته گردآورنده مجموعه، بیشتر مقالات از کتاب «گودوین و جیمز» با عنوان «جنبشهای اجتماعی؛ نمونهها و چارچوبها» انتخاب شده اند که در سال ۲۰۰۸ منتشر شده است، معیار انتخاب در گزینش مقالات با توجه به سوالات و ابهامات پیرامون تحولات جاری و وضعیت ایران صورت گرفته است. مقالاتی که قرار است از گذشته به ما بیاموزند، امروز را تفسیر کرده و آینده را بسازند. در نهایت اینکه فارغ از علایق سیاسی، مطالعات نظری درباره جنبشهای اجتماعی ضرورتی است برای گشودن پنجرهای که به درک واقعیاتی که در جامعه میگذرد، کمک بسیاری خواهد کرد.
مقالات کتاب خواندنی «جنبشهای اجتماعی و دموکراتیزاسیون»، توسط مترجمان مختلفی ترجمه شده است و کوشش اصلی در گردآوری آن را «سعید مدنی» به سرانجام رسانده است. چاپ دوم ان کتاب در سال ۱۳۹۶ توسط انتشارات روزنه در ۲۸۴ صفحه و با قیمت ۴۰.۰۰۰ تومان عرضه شد.
-از مقدمه کتاب: ” شما ممکن است به مطالعه جنبشهای اجتماعی علاقمند شوید، زیرا علاقمند به مباحث سیاسی هستید چرا که جنبشها، منبع اصلی کشمکش و تغییر سیاسی هستند. وقتی مردم با برخی مشکلات اجتماعی مواجه میشوند، خواستار حل آنها شده و عموما از طریق جنبشهای اجتماعی برای حل مشکلات فشار وارد میکنند. در حالی که احزاب سیاسی و رهبران به ندرت از این مسائل میپرسند یا موضوعات جدیدی را مطرح میکنند. سیاستماران و مجموعههای بوروکراتیک معمولا بیشتر، روزمرگی میکنند. “
«سراشیب شرق» و «شب آب»؛ مجموعه اشعاری از اوکتاویو پاز
شاید برای علاقمندان به شعر، به دلایل مختلف ترجمه اشعار بزرگان جهان، جذابیتِ شعر فارسی را نداشته باشد. اما در این میان، اشعار فرهنگ لاتین به دلیل مضامین و حال و هوای خود جایگاه ویژهای دارد و در میان شاعران اسپانیاییزبان نیز، اوکتاویو پازِ مکزیکی یک نمونه منحصر به فرد و خاص است.
اوکتاویو پاز در مکزیکوسیتی به دنیا آمد، یکی از بزرگترین و خاصترین شهرهای جهان. وی به صورت ژنتیک ذوق ادبی داشت، زیرا پدربزرگش نویسندهای مشهور بود. او با بزرگترین شاعران و نویسندگان اسپانیایی و لاتین ارتباط داشت، در آمریکا تحصیل کرد و با شعر نو انگلیسی آشنایی داشت. مطالعات عمیقی در حوزه اجتماعی و سیاسی داشت، کشور استعمارزده اش را به خوبی میشناخت و عاشق آن بود. از تمامی فرهنگها از چین تا هند تاثیر گرفته بود، فعالیت و مبارزه سیاسی کرد و از آن دست کشید، دیپلمات شد و استعفا کرد. حتی به عنون انسانی تحصیل کرده ابایی نداشت که در روستاها به معلمی بپردازد. تمامی این تجربیات موجب شکلگیری شاعری شد که ” زبانش در خدمت آزادی، و انسان بود”.
در میان شعرایی که صرفا درگیر وهم، تخیل، رویا و لفاظی اند یا شاعرانی که در نقطه مقابل، اسیر ایدئولوژیهای روشنفکرانه و اداهای هنری هستند، اوکتاویو پاز شاعری است در میانه که به گفته خودش “به «زمین فقیر» و خاک و آفتاب و خیابان میاندیشد”. وی شاعر و نماینده انسانِ جهان سومی است که به دنبال لقمه نانی برای خانواده خویش است و توسط جامعه و سیستم سیاسی رها شده است. اوکتاویو پاز به خوبی واقعیت جوامع انسانی را با ایده آل و آمال انسانی مانند آزادی و عدالت پیوند میزند و در عین ایجاز کلام و عدم لفاظی، مضامین عمیقی را طرح میکند که کمتر کسی به پای وی میرسد.
اوکتاویو پاز در حوزه نظریه ادبی و شعر نیز تخصص داشت و آراء وی در این حوزه بسیار مهم و موثر تلقی میشوند و نقادی بسیاری بر آنان شده است. آکادمی نوبل در سال ۱۹۹۰ به پاس نیم قرن تلاش وی در حوزه شعر و ادبیات، جایزه نوبل ادبیات را به پاز هدا نمود. پاز که در سالهای پایانی عمرش با سرطان میجنگید در سال ۱۹۹۸ درگذشت.
متاسفانه بسیاری از آثار اوکتاویو پاز که پیشتر به فارسی برگردانده شده اند در سالهای گذشته بازنشر نشده و کتابهایی نایاب محسوب میشوند، اما دو مجموعهی «سراشیب شرق و شب آب» به تازگی به چاپ رسیده و موجودند. مجموعه شعر «سراشیب شرق» با عنوان فرعی «شعرهایی از هندوستان» اثر اوکتاویو پاز، توسط مهدی جواهریان و پیام یزدانجو به فارسی برگردانده شده است. این مجموعه توسط نشر چشمه در سال ۱۳۹۶ و در ۱۳۵ صفحه به چاپ رسید و با قیمت ۱۲.۰۰۰ تومان در دسترس علاقمندان میباشد. مجموعه «شب آب» اثر اوکتاویو پاز توسط نشر ستاک و با ترجمه زهرا روزی طلب در سال ۱۳۹۷ منتشر شد و در ۴۰ صفحه و با قیمت ۴.۰۰۰ تومان در دسترس علاقمندان به شعر میباشد.
-قطعهای از اوکتاویو پاز:
” تنها اندیشیدن، آیا تنها گریستن نیست؟
برخی اشک میریزند
دیگران، میاندیشند
آیا اندیشهی من
وقتی به خود میاندیشد
در خود نمیگرید؟ “