واژه پهلوی یعنی چه؟ + ریشه شناسی واژه پهلوی

نخستین بار که در شاهنامه از ” پهلو ” [به فتح لام] و واژه پهلوی یاد می شود در زمان منوچهر است:

بفرمود پس، تا منوچهر شاه

ز”پهلو” به هامون گذارد سپاه

و چون در این شعر ” پهلو ” در مقابل ” هامون ” و دشت آمده معلوم می شود که ” پهلو ” در اصل به معنی کوه و کوهستان بوده و این معنی چند بار دیگر نیز در شاهنامه تکرار شده است:

بفرمود تا قارن رزم جوی

ز”پهلو”به دشت اندر آورد روی

یکی لشکر آمد ز”پهلو”به دشت

که از گرد اسبان هوا تیره گشت

بفرمود تا جمله بیرون شدند

ز”پهلو”سوی دشت و هامون شدند

باستان شناسانی که در دشت های ایران به اکتشاف پرداخته اند، شگفت زده شده اند که چطور از حدود شش هزار سال پیش به این طرف در دشت ها اسکلت انسان دیده شده است و پیش از آن نه!

دلیل بزرگ آن این است که آریاییان تا شش هزار سال پیش در کوهستان ها و رودبارهای کوهستانی زندگی می کردند. اما از حدود شش هزار سال پیش که ایرانیان موفق به اختراع قنات یا کاریز شدند انسان آریایی در دشت های ایران پراکنده شد. بنابراین مسکن اولیه آریاییان که ” پهلو ” یا ” کوهستان ” بود، کم کم به دشت ها کشیده شد اما نام پهلوی به معنی آریایی و ایرانی بر جای ماند.

این است که در شاهنامه همه جا از ” پهلوی” معنی ایرانی بر می آید، نه یک قوم مثل سیستانیان یا پارسیان بلکه ” پهلوی ” شامل همه اقوام آریایی، ایرانی است، چنانکه افزون بر زبان پهلوی یا پهلوانی، از ” کیش پهلوی ” ، ” جامه پهلوی ” ، ” سرود پهلوی ” ، ” جوشن پهلوی ” و ” خط پهلوی ” فراوان نام برده شده است:

سخن های رستم به نای و به رود

بگفتند، بر ” پهلوانی سرود “

نشسته برآن باره خسروی

بپوشیده آن “جوشن پهلوی

نوشتن بیاموختش ” پهلوی “

نشست سرافرازی و خسروی

تبه کردی آن”پهلوی کیش”را

چرا ننگریدی پس و پیش را

به خاک اندرون شد سرش ناپدید

همه جامه پهلوی بر درید

به ویژه در این شعر، به روشنی هرچه بیشتر ” پهلوی ” در برابر ” رومی ” و ” چینی ” آمده و معنی ” ایرانی ” از آن بر می آید:

بفرمود پس خلعتی خسروی

ز رومی و چینی و از پهلوی

ایرانیان زبان خویش را زیباترین زبانها می دانستند ونغمه سرایی بلبل را سخن پهلوی می شمردند:

فردوسی:

نگه کن سحرگاه تا بشنوی

ز بلبل سخن گفتن پهلوی

خیام:

بلبل به زبان پهلوی با گل زرد

فریاد همی زند که می باید خورد

حافظ:

بلبل به شاخ سرو،به گلبانگ پهلوی

می خواند دوش درس مقامات معنوی

فریدون جنیدی، نامه پهلوانی، انتشارات بلخ، تهران، چاپ دویم، ۱۳۸۶، صص ۲۰-۲۲ با تلخیص