آیا امکان یادگیری در خواب حقیقت دارد؟
یادگیری در خواب سوژه بسیاری از فیلم و سریال‌ها بوده و هست. مثلا در انیمیشن «آزمایشگاه دکستر» در یک قسمت از آن شخصیت اصلی سریال به جای یادگیری زبان فرانسوی در بیداری، دستگاهی اختراع کرد که با استفاده از آن توانست یکشبه و هنگام خواب فرانسوی بیاموزد. به طوری‌که در بیداری غیر از این زبان به هیچ زبان دیگری نمی‌توانست صحبت کند!
ایده یادگیری در خواب خاص دنیای مدرن نیست. قرن‌هاست بودایی‌های تبت، این روش را انجام می‌دهند. آن‌ها پیامی را در گوش افرادی که خواب هستند، زمزمه می‌کنند تا بتوانند آن پیام را در رویای خود متصور شوند و در ذهن خود نگه دارند. چیزی که حالا دانشمندان هم در پی آن هستند.
همه می‌دانیم وقتی به اندازه کافی استراحت کنیم، یادگیری بهتری داریم. اما بیشتر مردم یادگیری در خواب را غیرممکن می‌دانند. با این حال مجموعه جدیدی از یافته‌های عصب‌شناسی نشان می‌دهد بخش مهمی از یادگیری هنگام خواب رخ می‌دهد. برای مثال، خاطراتی که به‌تازگی در ذهن ما شکل گرفته‌اند، هنگام شب، تکرار و در حافظه‌مان تثبیت می‌شوند. در برخی تحقیق‌ها، محققان با آزمایش روی موش‌ها با استفاده از صدا و بو توانسته‌اند خاطرات روز آن‌ها را شب هنگام تقویت کنند. بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد یادگیری در خواب واقعا امکان‌پذیر است.
نتیجه آزمایش با سایکوفن
سال ۱۳۰۶/ ۱۹۲۷ یکی از محققان اهل نیویورک، دستگاهی ساخت که به «سایکوفن» (Psycho-Phone) معروف شد. این دستگاه، پیام‌های ضبط شده را هنگام شب و موقع خواب تکرار می‌کرد. در واقع فردی که از این دستگاه استفاده می‌کرد، می‌توانست پیام‌های مورد نظر خود را ضبط کرده و آن‌ها را شب‌ها موقع خواب در زمان معینی پخش کند. این محقق قصد داشت با این کار پیام‌های مورد نظر را به فردی که در خواب است، یاد بدهد.
محققان آن زمان از این دستگاه استقبال کردند و در دهه ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ میلادی با تحقیقات متعددی در زمینه یادگیری در خواب گذشت. برای مثال سال ۱۳۲۱/ ۱۹۴۲، محققان در یک اردوی تابستانی پسرانه، ۴۰ نفر از پسرانی را که عادت به جویدن ناخن‌هایشان داشتند، مورد بررسی قرار دادند. آن‌ها پیامی با این مضمون را که «طعم ناخن‌های انگشتان من به‌شدت تلخ هستند» ضبط کردند و آن را هر شب برای ۲۰ نفر از این پسر‌ها ۳۰۰ بار تکرار کردند. مدت زمان این تکرار هم تا ۱۵۰ دقیقه طول می‌کشید.
این اردوی تابستانی ۵۴ روزه بود و در پایان تحقیق هشت نفر از پسر‌ها عادت جویدن ناخن خود را ترک کردند. اما ۲۰ پسر دیگر که هیچ پیامی برای آن‌ها پخش نشده بود، به همین عادت ادامه دادند. این بررسی‌های اولیه به دلیل این‌که خیلی دقیق نبودند، مورد تردید واقع شده‌اند. مثلا در این بررسی از دستگاه‌های بررسی فیزیولوژی پسر‌ها استفاده نشده بود تا کاملا مطمئن شوند آن‌ها واقعا به خواب رفته بودند یا خیر؛ بنابراین نتایج این بررسی پذیرفته نشد.
سال ۱۳۳۵/ ۱۹۵۶، دو محقق با استفاده از نوار مغزی، فعالیت مغز داوطلبان آزمایش را هنگام خواب ثبت کردند و در همان حال ۹۶ پرسش و پاسخ را برای آن‌ها خواندند. روز بعد فقط داوطلبانی که به خواب عمیق فرو نرفته و نشانه‌هایی از بیداری داشتند، توانستند پاسخ پرسش‌هایی را که شب شنیده بودند، به یاد آورند. اما آن دسته از داوطلبانی که در خواب عمیق بودند، چیزی به خاطر نداشتند.
این بررسی، یادگیری در خواب را غیرممکن اعلام کرد و باعث شد حداقل تا ۵۰ سال آینده هیچ محققی به طور جدی به بررسی این موضوع نپردازد. البته محققانی به این موضوع که آیا خواب کافی در به یاد آوردن اطلاعات جدید موثر است یا خیر یا این‌که آیا به یاد آوردن مطالب پس از استراحت و خواب کوتاه روز، راحت‌تر رخ می‌دهد، پرداخته بودند. تحقیقات آن‌ها نشان داد به یاد آوردن خاطرات پس از خواب بهتر صورت می‌گیرد و به این ترتیب پرونده ارتباط خواب و حافظه دوباره گشوده شد.
مراحل مختلف خواب و یادگیری
بیشتر محققان روی مرحله REM (حرکت سریع چشم) متمرکز شدند. در این مرحله از خواب، فرد رویا‌های واضح می‌بیند. محققان معتقد بودند پردازش شبانه خاطرات به وسیله مغز، صرفا با دیدن رویا همراه است و نمود خارجی پیدا نمی‌کند. بعد‌ها در سال ۱۳۶۲/ ۱۹۸۳، محققان این مرحله از خواب را بهترین زمان برای فراموش کردن نامیدند. اما محققانی دیگر گفتند که در مرحله خواب REM ارتباط سلول‌های مغزی سست میشود و فرد روز بعد بهتر می‌تواند اطلاعات جدید را در ذهن خود به خاطر بسپارد.
برخی محققان روی مرحله دیگری از خواب به نام موج آهسته خواب (SWS) متمرکز شدند. در این مرحله از خواب، حرکت سریع چشم رخ نمی‌دهد و فرد به خواب عمیقی فرو رفته است. در سال ۱۳۸۶/ ۲۰۰۷، محققان در آزمایشگاه به بررسی خواب چند داوطلب پرداختند. آن‌ها وقتی داوطلبان در خواب بودند، بوی گل سرخ هم در فضا پراکنده کرده‌اند.
این بو، هیپوکامپوس مغز که مربوط به شناخت فرد از اطراف خود و ذخیره‌سازی اطلاعات جدید است را فعال کرد. سپس محققان محل قرار گرفتن چند شیء را به داوطلبانی که خواب بودند، گفتند. داوطلبان هنگام بیداری توانستند محل آن اشیاء را به خاطر بیاورند، اما آن‌ها فقط می‌توانستند با استفاده از بوی گل سرخ‌هایی که هنگام خواب موج آهسته استشمام کرده بودند، محل اشیاء را نشان دهند.
بررسی‌های یادگیری در خواب
محققان سال ۱۳۸۸/ ۲۰۰۹ به جای استفاده از بو، از اصوات کمک گرفتند. آن‌ها متوجه شدند به‌کارگیری اصوات در مرحله خواب موج آهسته به داوطلبان در به یاد آوردن مکان اشیاء بهتر کمک می‌کند. سپس آن‌ها فعالیت مجدد حافظه هدفمند (TMR) را بررسی کردند. در این بررسی، آن‌ها ابتدا به داوطلبان جای ۵۰ شیء مختلف مانند کتری را روی صفحه نمایش رایانه نشان دادند. سپس صدای سوت کتری را برای آن‌ها پخش کردند. پس از این مرحله از داوطلبان خواستند که بخوابند.
محققان با استفاده از نوار مغزی مطمئن شدند که داوطلبان به خواب رفته‌اند. این بررسی، اطلاعات جالبی از فعالیت هماهنگ شبکه‌های عصبی در لایه بیرونی مغز و قشر مغز نشان داد. این بخش از مغز مربوط به فعالیت مجدد حافظه است. پس از این‌که داوطلبان به خواب رفتند، محققان هنگام مرحله خواب موج آهسته، صدای مربوط به اشیا را که در مرحله یادگیری به داوطلبان یاد داده بودند، دوباره خیلی آرام پخش کردند. داوطلبان پس از بیدار شدن، خیلی راحت‌تر از هر زمان دیگر توانستند محل اشیا را به خاطر آورند. در واقع این روش، حافظه فضایی داوطلبان را هم دوباره فعال کرده بود.
فعالیت مجدد حافظه هدفمند (TMR) می‌تواند نقش مهمی در نواختن یک ملودی و یادگیری لغات جدید یک زبان یا قوانین دستور زبان داشته باشد. محققان می‌گویند با استفاده از این تکنیک می‌توان انواع یادگیری در افراد را بهبود بخشید.
محققان در حال بررسی TMR برای درمان انواع اختلال‌ها، کاهش اعتیاد یا سرعت بخشیدن به روند بهبودی از بیماری هستند. برای مثال برخی از محققان در حال آزمایش روند بهبودی توانایی حرکت دست در بیماران مبتلا به سکته هستند. سرعت یادگیری دوباره حرکات بدن در این بیماران با استفاده از تکنیک یادگیری در خواب بهبود می‌یابد.
یادگیری زبان در خواب
محققان می‌گویند، اگر می‌توان خاطرات را در مغز پس از یک خواب عمیق تثبیت کرد، پس آیا می‌توان اطلاعات جدیدی را هم هنگام خواب به مغز فرد وارد کرد؟
آیا به این ترتیب می‌توان آموزش‌های جدید مانند یک زبان جدید را به کسی یاد داد؟
البته همیشه پاسخ به این سوال «نه» بوده است. اما اخیرا محققان دانشگاه کمبریج با استفاده از بو توانسته‌اند مواردی بسیار ساده را به داوطلبان خود یاد بدهند. آن‌ها در یکی از آزمایش‌های خود برای افرادی که قصد ترک سیگار داشتند، هنگام خواب دو نوع بو، یکی تنباکو و دیگری ماهی گندیده منتشر کردند. مصرف سیگار ۳۰ درصد از این افراد در بیداری بسیار کاهش پیدا کرده بود. محققان به این نتیجه رسیدند که بوی بد ماهی در حافظه این افراد باقی مانده است.
در بررسی موش‌های آزمایشگاهی هم محققان دریافتند، وقتی یک موش محیط جدیدی را کشف می‌کند، در مغزش عصب‌هایی که سلول‌های مکان نامیده می‌شوند، فعالیت خود را شروع می‌کنند. در بررسی این موش هنگام خواب، محققان مشاهده کردند که همین سلول‌های مکان در مغز موش دوباره فعال شد و این نشان می‌دهد که این خاطره در ذهن موش، تکرار شده است.
محققان می‌گویند با تحریک کردن این سلول‌های مکان در مغز موش‌ها توانسته‌اند محل دقیقی را که باید بروند را به آن‌ها وقتی که خواب هستند، آموزش دهند و این موش‌ها در بیداری فورا به مکان یاد گرفته شده در خواب رفتند.
البته هنوز باید بررسی‌های متعدد دیگری انجام شود تا نشان دهد چگونه می‌توان در خواب آموزش دید و کدام مکانیسم مغز در این زمینه فعال میشود.
موضوع دیگری که محققان باید به آن توجه کنند، خطرات خواب کم یا بدخوابی ناشی از اضطراب‌های مختلف دنیای امروز بوده که انسان به آن گرفتار است. با توجه به ارتباط بین بدخوابی و کاهش به خاطر سپردن اطلاعات می‌توان برنامه‌هایی ترتیب داد که بدخوابی افراد را درمان کرده و اطلاعات جدید را در خواب با سرعت بیشتری به آن‌ها یاد داد و البته آن‌ها بتوانند خاطرات گذشته‌شان را هم بهتر حفظ کنند. دانشمندان معتقدند با شناخت کامل سازوکار یادگیری در مغز می‌توان ایده یادگیری در خواب را با موفقیت عملی کرد.
منبع: جام جم
