نفقه همسر با نفقه سایر اقارب و فرزندان چه تفاوتی دارد؟

ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه زن را اینگونه تعریف می‌کند: «نفقه عبارت است از همه‌ نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه ‌های درمانی و بهداشتی و خادم، در صورت عادت یا احتیاج به واسطه‌ی نقصان یا مرض.»
از توجه به عبارت متعارف و متناسب با وضعیت زن، این موضوع آشکار می‌شود که میزان نفقه زن به طور مشخص تعیین نشده و قانون گذار مشخص کردن میزان آن را به عهده قاضی و کارشناس نفقه قرار داده است تا بر اساس شرایط زن مانند میزان تحصیلات، سطح فرهنگی و اجتماعی، شهر محل سکونت و میزان مخارج اولیه در آنجا مبلغی را به عنوان نفقه تعیین نمایند.

تا هنگامی که زن در عقد شوهر است و در صورت عدم نشوز و انجام وظایف زوجیت، شوهر ملزم به پرداخت نفقه به او است. همچنین ذکر این نکته نیز ضرورت دارد که طبق ماده ۱۱۲۷ قانون مدنی «هر گاه شوهر بعد از عقد مبتلا به یکی از امراض مقاربتی گردد زن حق خواهد داشت که از نزدیکی با او امتناع نماید و امتناع به علت مزبور مانع حق نفقه نخواهد بود.»

آنگونه که در مواد قانون مدنی آمده است، در صورتی که فردی تمکن مالی داشته باشد، لازم است علاوه بر همسر، به هرکدام از خویشاوند نسبی خود در خط عمودی (نزولی که شامل فرزندان و نوه‌ها و… و صعودی که شامل پدر، مادر، پدربزرگ، مادر بزرگ و… ) که قادر به تامین هزینه‌های زندگی خود نباشند نفقه پرداخت کند.

خویشاوند نسبی خود در خط عمودی به دو دسته عمودی نزولی و عمودی صعودی تقسیم می‌شوند. نزولی که شامل فرزندان و نوه‌ها و… و صعودی که شامل پدر، مادر، پدربزرگ، مادر بزرگ و… است.
نفقه اقارب در خط عمودی نزولی به نفقه اقارب در خط عمودی صعودی ارجحیت دارد. همچنین اگر فردی که نیازمند دریافت نفقه است هم در خط صعودی و هم در خط نزولی خویشاوندانی داشته باشد که قادر به پرداخت نفقه به او باشند، مبلغ نفقه بین آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود و هرکدام باید مبلغ مربوط به خود را پرداخت کنند.

در ارتباط با نفقه فرزندان، قانون مدنی، ماده ویژه‌ای دارد که در آن ترتیب کسانی که افراد ملزم به پرداخت نفقه به آنها هستند را مشخص کرده است. در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی اینگونه می‌خوانیم که: «نفقه‌ اولاد بر عهده‌ پدر است، پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق، به عهده‌ اجداد پدری است با رعایت الاقرب ‌فالاقرب، در صورت نبودن پدر و اجداد پدری و یا عدم قدرت آن‌ها نفقه بر عهده‌ مادر است. هر گاه مادر هم، زنده و یا قادر به انفاق نباشد با رعایت الاقرب ‌فالاقرب به عهده‌ اجداد و جدات مادری و جدات پدری واجب‌النفقه است و اگر چند نفر از اجداد و جدات مزبور از حیث درجه‌ اقربیّت مساوی باشند نفقه را باید به حصه‌ متساوی تأدیه کنند.»

با این حال در ارتباط با نفقه زن، شرایط تا حدودی متفاوت است. از طرفی تنها شوهر ملزم به پرداخت آن است و همچنین نداری و نیاز زوجه شرط نیست و حتی زن شاغلی که درآمد قابل قبولی داشته و قادر به پرداخت هزینه‌های خود باشد نیز مستحق دریافت نفقه از سوی شوهر است. به جای شرط عدم تمکن مالی، درباره زن شرط تمکین و انجام وظایف زوجیت موجب ایجاد حق دریافت نفقه می‌شود.

در طلاق رجعی و در مدت عده این نوع از طلاق که شوهر حق بازگشت به زن را دارد، زن همچنان مستحق دریافت نفقه از سوی شوهر است. در مورد طلاق بائن یا در حالت فسخ نکاح به یکی از دلایلی که در قانون آمده است، تنها در صورتی که زن باردار باشد، در مدت حمل، لازم است که از سوی شوهر به او نفقه پرداخت شود.

بعد از فوت شوهر، در مدتی که زن در عده فوت همسر است باید نفقه زن از سوی نزدیکانی که ملزم به پرداخت نفقه به او هستند پرداخت شود. این نزدیکان می‌توانند پدر و اجداد پدری یا فرزندان و نوه‌های زن باشند، در صورت عدم پرداخت، دادگاه عندالمطالبه نفقه را از اموال آنها به زن خواهد داد.

بر اساس آنچه قانون مدنی مقرر می‌دارد، چنانچه شوهر از پرداخت نفقه سرباز زند، در صورتی که زن به دادگاه مراجعه کند، دادگاه حکم به الزام مرد به پرداخت نفقه می‌دهد.
اگر شوهر این حکم را اجرا نکند یا اینکه توانایی مالی برای پرداخت نفقه را نداشته باشد، زن می‌تواند از دادگاه تقاضای طلاق و پرداخت نفقه‌ای که تا کنون توسط شوهر پرداخت نشده است را داشته باشد و دادگاه نیز شوهر را ملزم به انجام آن می‌کند.
توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که نفقه ایام گذشته از دیون ممتاز است که پرداخت آن نسبت به سایر دیون حق تقدم دارد.

در صورتی که شوهر با وجود توانایی مالی نفقه همسر خود را پرداخت نکند، با درخواست زن، طبق ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده، دادگاه حکم به حبس تعزیری درجه ۶ ( بیش از شش ماه تا دو سال به تشخیص قاضی) برای او خواهد داد.
این مجازات همچنین درباره عدم پرداخت نفقه نزدیکان واجب النفقه نیز برقرار است.
براساس آنچه در ادامه این ماده آمده است، فرد شاکی برای عدم پرداخت نفقه، در هر زمان می‌تواند از شکایت خود صرف نظر کند. در این صورت ادامه رسیدگی به پرونده یا اجرای حکم متوقف خواهد شد.

طبق آنچه در بالا گفته شد نفقه مبلغی است که برای تامین مخارج روزانه یک فرد به خصوص فردی که توانایی مالی پرداخت آن را ندارد، از جانب فرد دیگری با داشتن دو شرط استطاعت مالی و نسبت فامیلی به او پرداخت می‌شود. نسبت فامیلی که موجب ایجاد حق دریافت نفقه گردد به دو جهت همسر و خویشاوندان نسبی در خط عمودی صعودی و نزولی است.