در این مطلب از وبلاگ جدولیاب به مقاله‌ای درباره سجع چیست پرداخته‌ایم. از نظر فرهنگ لغات سَجْع، قافیه در کلام منثور- کلمات هم آهنگ که در آخر جملات بیاید و کلام را زیبا سازد، گفته می شود.

مقدّمه

سجع یکی از ابزارهای ایجاد موسیقی در کلام به شمار می رود. که به گفته سخنوران از بلاغت عربی به بلاغت فارسی راه یافته است در تاریخ بلاغت عربی  بحث در این حوزه در پی بررسی فواصل و اسجاع قرآن کریم حاصل شده و سپس در نثار و نظام  ادامه یافته است. در دوره های ادب فارسی نیز شاعران و نویسندگان مختلفی از این ابزار موسیقیایی بهره جسته و در آثار خویش نمونه‌های زیبایی از انواع آن را به نمایش گذاشته اند. سعدی‌شیرازی، خواجه‌عبدالله انصاری، عین‌القضات همدانی و عبدالرّحمن جامی از مشهورترین  ادیبانی هستند که از طریق سجع پردازی به زیبایی سخن و تأثیرگذاری کلام دست یافته‌اند.

سایت فرادرس ، گلچینی از بهترین کلیپ های آموزشی در زمینه ادبیات فارسی را جمع آوری کرده و دراختیار مخاطبین خود قرار داده است. لینک مشاهده یکی از این مجموعه فیلم‌ها در ادامه آورده شده است:

• سجع چیست و انواع آن چه هستند؟ — کلیک کنید.

نثر مسجع

نثر مسجّع، کلامی آهنگین است و در علم بدیع عبارتست از آوردن دو کلمە هماهنگ در پایان جمله‌ها و قرینه‌های نثر که از نظر وزن و حرف آخر یا یکی از این دو یکسان باشد. در تقسیم بندی آرایه‌ها، سجع در ردیف آرایه‌های لفظی قرار می‌گیرد. سجع به عنوان آرایش بدیعی، علاوه برافزودن تأثیر و خیال‌انگیزی کلام، آن را از حد شایع و متداول فراتر می برد. از این رو نثر مسجّع را نثر  شاعرانه نیز می گویند.

پیشنهاد ما مطالعه و آموزش‌های زیر در سایت فرادرس و وبلاگ فرادرس است:

آموزش فارسی – پایه نهم 

آموزش ادبیات فارسی – پایه دهم 

آموزش ادبیات فارسی – پایه دوازدهم 

آموزش ادبیات فارسی – پایه یازدهم 

 سجع و گونه‌های مختلف آن

 تسجیع به آن چیزی گفته می شود که سخن را به همراه سجع بیاورند و آن سخن را مسجع و جملات مشابه را نیز قرینه می گویند. سجع به آن چیزی گفته می‌شود که لغات پایانی قرینه ها در وزن یا واژه روی یا هر دو موافق باشد.

وحیدیان کامیار در واکنش به تعریف بالا گفته است:  این تعریف بی مورد و اشکال نیست، زیرا سجع همیشه در آخر قرینه ها نیست، مثل این :

اجلّ کاینات از روی ظاهر آدمی است و اذلّ موجودات سگ (سعدی)

در ضمن، در تعریفی که گفته شده، صرف هم وزن بودن دو لغت در پایان قرینه ها همچنین سجع به حساب می آید، بی  آن که هم وزن بودن واژه‌های انتهایی قرینه ها نه تنها سجع نیست بلکه گوش، موزون بودن آن ها را معمولا در نمی یابد، مثلا در “کار نه به حسن عمل است در قبول خداست” واژه های عمل و خدا اگر چه هم وزن هستند اما سجع ندارند.

 شاید غرض وزن صرفی باشد نه وزن شعری؛ اما در صناعات ادبی غرض از وزن، وزن شاعری است، همان گونه که همایی در تعریف موازنه میگوید: چنان است که در قرینه‌های نظم یا نثر، از اول تا  آخر، کلماتی بیاورند که هر کدام با قرینه خود در وزن یکی و در حرف رَوی مختلف باشند.  

صادقیان در زیور سخن در بدیع فارسی در تعریف سجع و انواع آن بر این باور است که سجع، از  جمله آرایه‌های لفظی است که به دلیل همانند سازی واژه‌های پایانی دو یا چند جمله از نظر وزن  (متوازن) یا حرف آخر کلمه (مطّرف) و یا هر دو (متوازی) ، آهنگ خاصّی به کلام می بخشد  است.

 هر چند در کتب بدیع بیشتر فقط همین سه نوع سجع : متوازی، مطرّف و متوازن  را برشمرده‌اند،  اما، در حقیقت، از این سه نوع سه گونه دیگر تولید میشود؛ زیرا این سه نوع مربوط به واژه آخر قرینه است. حال اگر دیگر واژه‌های قرینه‌ها یا بیشتر آنها دارای یکی از این سه ویژگی باشند، سه نوع جدید به وجود می‌آید:

متوازی: ترصیع که همان تکرار سجع متوازی است؛

مطّرف: بی نام که همان تکرار سجع مطرّف است؛

متوازن: موازنه که همان تکرار سجع متوازن است؛

این سه نوع هم سجع هستند. سکاکی، خطیر قزوینی و تفتازانی نیز ترصیع را جزو سجع دانسته‌اند.  همایی، هر چند همان سه نوع سجع را برشمرده، اما دربارە موازنه مینویسد: نوعی از سجع متوازن  است که مخصوص به نثر و اواخر قرینه نباشد و آن چنان است که در قرینه‌های نظم و نثر، از اول تا آخر، کلماتی بیاورند که هر کدام با قرینه خود در وزن یکی و در حرف روی مختلف باشند   است.

آیا می دانستید سایت فرادرس بیش از ۵۰ ساعت آموزش اختصاصی به زبان فارسی با تدریس اساتید زبده و توانمند و محبوب، بی‌نظیرترین سری کلیپ های آموزشی را در اختیار مخاطبین خود قرار داده است؟ پس زمان را از دست ندهید و به سایت فرادرس مراجعه کنید و از دریای بی کران علم و آموزش عقب نیفتید.

◊ آموزش علوم انسانی— کلیک کنید.

 سجع متوازی

سجع متوازی را اینگونه تعریف کرده‌اند: که سخن را برابر بیاوریم که به وزن و عدد حروف متفق باشند و به حروف رَوی یکسان؛ چنان چون غلام و حسام، قلم و علم

سجع متوازن

دو کلمه سجع در حرف روی یکسان باشند. ولی آهنگ و تعدادشان دقیقا یکسان نیست در این  تعریف، اگر منظور از رَوی، چنان که از تعریف سجع متوازی بر می‌آید، حروف قافیه باشد که سجع  متوازن زیبا نیست و اگر فقط حرف روی “حرف آخر قافیه” باشد باز در مواردی زیبایی ندارد؛ زیرا  مصوتهای بلند |â«( |ا«( و |u« |او« میتوانند به تنهایی اساس قافیه و سجع قرار گیرند مانند  صحرا و صبا، ابرو و مو.  

 سجع متوازن، طبق تعریف، زیبا و یا دقیق تر بگوییم سجع نیست؛ اما مثال‌هایی که در کتب بدیع  برای سجع متوازن آمده زیباست و پیداست که تعریف اشکال دارد. مثال ها عبارتند از: مستقیم و  مستبین، پاک و صاف، شریف و کریم، صارق، ثاقر، حافظ. از مثال ها بر می‌آید که علاوه بر هم وزن  بودن، برخی از حروف قافیه نیز باید مشترک باشند و حداقل مصوت قبل از روی که معموال مصاوت  کوتاه است )علاوه بر آن درحروف دیگر نیز مشترک‌اند

 سجع مطرّف

 مطرّف آن است که یکی از دو کلمه به حرف زیادت زان دیگر باشد؛ ننان نون حال و محال، مال  و منال

 سجع مزدوج (ازدواج)

در تعریف‌هایی که درباره سجع مزدوج آمده است این است که کلمه‌های مسجع در کنار هم باشند و معمولا در دو یا چند قرینه نمی آید.

سجع موازنه

هماهنگ کردن دو یا چند جمله به وسیلۀ تقابل سجع‌های متوازن که جایز است، علاوه بر سجع  متوازن، از سجع‌های متوازی هم استفاده شود. رایجترین نوع موازنه، آوردن مخلوطی از دو سجع  متوازی و متوازن است.

سجع ترصیع

وطواط بر این باور است که ترصیع پارسی در زر نشاندن جواهر و جز جواهر باشد و در ابواب بلاغت این صنعت چنان بود که دبیر یا شاعر بخشهای سخن را خانه خانه کند و هر لفظی را در برابر  لفظی آورد که به وزن و حروف روی متّفق باشند و در نثر که حروف روی گفته میشود از راه توسع است نه به حقیقت حروف روی شعر را باشد.

شباهت سجع و قافیه

انواع سجع که در نثر به کار میرود، در نظم نیز کاربرد دارد. البته سجع مطرّف، حکم دیگری دارد، چون هر شعر قافیه داری به ناچار از سجع مطرّف خالی نیست.  در حقیقت، سجع مطرّف در شاعر  همان قافیه است، بر خلاف سجع متوازی؛ زیرا اگر واژه‌های قافیه موزون باشند علاوه بر قافیه سجع  متوازی نیز دارند. با این همه، علمای بلاغت سجع را خاص نثر دانسته‌اند. مثلا سکاکی معتقد است  که سجع در نثر همانند قافیه است در شعر لیکن تفتازانی مینویسد: سجع مختص نثر نیست بلکه  در شعر هم جاری است.

به واژه‌هایی مختلف که در پایان مصراع و در صورت مردّف بودن شعر قبل از ردیف قرار می گیرند،  کلمات قافیه میگویند.  قافیه از مشخّصات شعر است، امّا گاهی در نثر هم دیده میشود. قافیه را در   نثر “سجع” گویند. نظیر این جمله از گلستان سعدی:  آنچه نساید دلبستگی  را نشاید (سعدی) بر طبق نظر  شفیعی‌کدکنی ، از جمله نقشهایی که قافیه میتواند  در ساختار شعر داشته باشد، اینها هستند: تأثیر موسیقی، تنظیم فکار و احساس، تناسب و  قرینه‌سازی، القای مفهوم با آهنگ کلمات، زیبایی معنوی و ایجاد لذّت و به واقع سجع همین نقش را در نثر ِموزون ایفا می کند.

زیبایی شناسی سجع

سجع پردازی در همه انواع نثر نه زیباست و نه نامطلوب؛ بستگی دارد که نویسنده چگونه در تلفیق  کلام خویش، رابطه استوار تنگاتنگی میان لفظ و معنا برقرار سازد به نحوی که نه لفظ خدشه دار گردد و نه معنا معیوب و نارسا به نظر آید و نه ترکیب کلمات در کلام صدمه ببیند.  

سجع در اصل خاص زبان عربی بوده و از همان زبان نیز به فارسی راه یافته است. از آنجا که بیشتر  ابزاری برای ایجاد موسیقی در کلام منثور است، این باور که وزن در سجع حاصل وزن عروضی است به این معنا که تنها یکسان بودن نوع هجاها و امتداد آنها برای هم وزنی کفایت میکند، قابل قبول  نیست.  از طرفی سجع در شعر نیز به کار میرود، به همین دلیل توازن حاصل از آن باید متفاوت از وزن شعر باشد تا هرگاه به آن افزوده شود، موسیقی بیشتری ایجاد کند و صنعتی جدید به شمار  رود؛ به عبارت دیگر ترصیع در شاعر باید آهنگی بیشتر از نثر داشته باشد.   

پیش از خواجه عبدالله انصاری در میان آثار مکتوب، نثر موزون و مسجّع رواج داشت امّا چون خواجه  عبدالله با عنایت به لفظ و معنا و نظم کلام، به اهمّیت این نثر بیشتر از دیگران واقف آمد، از این نوع  کلام در آثار خویش بیشتر استفاده کرد  در کل عرفا با تأسّی از قرآن کریم، و سپس تحت تأثیر  اشعار هجایی دوران ساسانی و نیز متون مؤفّق خواجه عبدالله، این نوع کلام را در اقسام دیگار آن،  یعنی نظم نثر تلفیق کردند.

ادبیات فارسی پایه دوازدهم در ادامه ادبیات پایه دهم و یازدهم جهت تقویت مهارت های زبانی دانش آموزان ارائه شده است. مفاهیم این کتاب شامل: طبقه بندی، بررسی و شناخت سبک های ادبی، نحوه خواندن صحیح متون ادبی و… می شود.
کتاب های ادبیات هم مانند سایر درس ها با تغییرات عمده و بنیادین مواجه شده اند به طوری که هم در فرم و هم در محتوا دچار تغییرات اساسی شده اند. به همین دلیل نیاز است که تمام کتاب از ابتدا و به طور کامل مورد آموزش دقیق قرار بگیرد تا مخاطبین در درسنامه ها، آرایه های ادبی و دستور زبان فارسی با مشکل مواجه نشوند.
سایت فرادرس در آموزش به تمام نکات لازم برای امتحان نهایی، امتحانات ترم و آزمون سراسری پرداخته و مطالعه دقیق و درست درسنامه ها، مشکل روخوانی دانش آموزان را نیز حل خواهد کرد.

• آموزش ادبیات فارسی پایه دهم
• آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم