معنی دیوان حافظ

ترکی به فارسی

دیوان

دیوان 2-نیمکت

فرهنگ عمید

دیوان

(حقوق) دادگاه، عدالت‌خانه،
دفترخانه،
دفتر حساب،
ادارۀ حسابداری،
[منسوخ] در عهد خلفا و پادشاهان ایرانی بعد از خلفا، دفتر محاسبات،
دفتر شعر و کتابی که اشعار شاعری در آن چاپ شده باشد،
* دیوان استیفا: [قدیمی]
اداره یا محلی که مالیات‌ها و درآمدها در آنجا جمع‌آوری می‌شد،
دیوان محاسبات که حسابداران و مستوفیان در آن مشغول کار بودند، دارالاستیفا،
* دیوان برید: [قدیمی] اداره یا محلی (در زمان خلفای اسلام) که نامه‌های نوشته‌شده را به قاصدان یا چارپاها می‌دادند که به مقصد برسانند، دفتر پست،
* دیوان بلخ: [قدیمی، مجاز] گویند قاضی یا دادگاهی بوده در بلخ که حکم ناحق می‌داده و بی‌گناهان را محکوم می‌ساخته. اکنون هر دادگاه یا قاضی که حکم ناروا بدهد او را به دادگاه یا دیوان بلخ و یا قاضی بلخ تشبیه می‌کنند،
* دیوان تمیز: [قدیمی] = * دیوان‌ کشور
* دیوان خراج: [قدیمی] محل جمع‌آوری مالیات‌ها،
* دیوان رسائل: [قدیمی] دارالانشا، دیوان انشا، محل نوشتن نامهها و فرمان‌های خلیفه یا پادشاه،
* دیوان قضا: [قدیمی] ادارۀ اجرای احکام شرعی،
* دیوان کشور: [قدیمی] دیوان تمیز، دادگاه فرجامی، دادگاه عالی که به محاکمه‌ای که به مرحلۀ فرجام برسد رسیدگی می‌کند،
* دیوان محاسبات: ادارهای در وزارت دارایی که به حساب‌های کل کشور رسیدگی میکند،
* دیوان مظالم: [قدیمی] دیوان رسیدگی به شکایت‌ها،

لغت نامه دهخدا

دیوان

دیوان. [دی] (اِ) محل گردآوری دفاتر (مجمعالصحف) فارسی معرب است و کسائی آن را به فتح دال و مولد دانسته است و سبب اینکه «واو» در دیوان مانند «سید» اعلال نشده است [چون واو بعد از یاء ساکن قلب به یاء شود] آن است که یاء در آن غیر اصلی بر وزن فِعّال از دَوَّنْت َ می باشد و در تصغیر دُوَیْوین گویند. کسانی که بفتح دال خوانده اند آن را به بیطار قیاس کرده اند جوهری گوید که اصل دیوان دوان است (با واو مشدد) و یکی از دو واو قلب به یاء شده است چون در جمع آن گوئیم دواوین. و هرگاه یاء آن اصلی بودباید در جمع دیاوین میگفته اند اما ابن جنی دیاوین را نیز گفته است. (از لسان العرب). مؤلف تاج العروس در سبب تسمیه ٔ دیوان نویسد چون کسری سرعت عمل منشیان را در اجرای کارها ملاحظه کرد گفت این کار دیوان (جن) است (دیو بمعنی جن و الف و نون در فارسی علامت جمع است). مناوی گوید که دیوان بمعنای صورت حساب است و سپس بر حسابگر و جای و موضعوی اطلاق گردیده است و مؤلف شفاءالغلیل گوید دیوان اطلاق بر دفتر میشده است سپس به هر کتابی اطلاق گردیده و گاه مجازاً اختصاص به مجموعه ٔ شعر شاعری معین یافت و رفته رفته در این معنا بصورت حقیقت استعمال گشته بنابراین دیوان را پنج معنی است کُتّاب، محل کتاب، دفتر، مطلق کتاب و مجموعه ٔ اشعار. (از تاج العروس). ابن الاثیر گوید دیوان دفتری است که در آن نام سپاهیان و اهل عطا ثبت شده است و نخستین کس که در اسلام دیوان را تأسیس کرد عمر بود. (از لسان العرب). جوالیقی وخفاجی گویند فارسی و معرب است. (از المعرب) (از شفاءالغلیل). دیوان بمنظور حفظ حقوق حکومتی از قبیل پستها و دارایی و مأموران و سپاهیان وضع شده است. (الاحکام السلطانیه ماوردی). در تشکیلات اداری عهد خلفا و سلاطین ممالک اسلامی عنوان اداره ٔ کل محاسبات مملکت و دفتر محاسبات و همچنین بمعنی مطلق اداره و تشکیلات اداری و کلمه ظاهراً ایرانی است و همریشه ٔ دبیر و این احتمال هم هست که اصل آن آسوری یا سومری باشد به هرحال کلمه ٔ دیوان در نزد مسلمین در آغاز جهت ثبت و ضبطمداخل و مخارج مملکت بکار میرفته است و سپس از طریق توسع بمعنی محل کار اعضا و اجزای مالیات استعمال شده است بعدها بر جمیع ادارات و دفاتر اطلاق یافته است و گویند در اسلام نخستین بار عمر خلیفه ٔ دوم رسم ثبت و ضبط دیوان را در دیوان الجند بتقلید از ایران و ظاهراً بصوابدید هُرمُزان برقرار نموده است. مقارن عهدعمر و مدتها بعد از وی نیز دیوان در بلاد ایران بزبان پهلوی و در بلاد شام بزبان یونانی و در مصر بزبان قبطی و یونانی و بهرحال در دست غیرمسلمین بوده بعدها با توسعه ٔ فتوحات هم دیوان جند در امصار اسلامی (مثل کوفه و بصره) پدید آمد و هم دیوان خراج چنانکه نزد ساسانیان و رومیان رایج بود. در عهد معاویه بعضی از دیوانهای دیگر بوجود آمد. ظاهراً در عهد عبدالملک بن مروان خلیفه ٔ اموی دیوان عراق بعربی نقل شده و دیوان شام نیز بعربی درآمده است. در عهد عباسیان دیوان رسائل یا انشاء اهمیت یافت و دیوانهای متعددی بوجود آمد. در عهد سامانیان تشکیلات دیوان تحت نظر وزیر و خواجه ٔ بزرگ و شامل دیوان رسائل یا دیوان انشاء دیوان استیفاء دیوان اشراف، دیوان قضا بود و این تأسیسات راابوعبداﷲ جیهانی از روی تأسیسات مشابه سایر ممالک درست کرده بود بعد از عهد سامانیان نیز نزد غزنویان و سلاجقه و خوارزمشاهیان هم کم و بیش ادامه داشت. رسوم و آداب و قواعد و مقررات دیوان تا عهد مغول بیش و کم همچنان محفوظ ماند. (از دائره المعارف فارسی). عبارت است از جمع متفرقات اصناف مردم جهت ترتیب امور مملکت. (نفائس الفنون قسم 1 ص 104). جای جمع شدن مردم. (از غیاث) (آنندراج). بشرحی که گذشت کلمه ٔ دیوان درمعنی دستگاه و اداره و دفاتر ثبت ارقام مالیات و جایگاه متصدیان این امور بکار رفته است و اینک ذکری ازدیوانها و سپس معانی جداگانه ٔ کلمه و شواهد هریک:
- دیوان احداث اربعه، عبارت است از دیوان های قتل، ازاله ٔ بکارت، شکستن دندان وکور کردن. (تذکرهالملوک چ 2 ص 2).
- دیوان احشام (دیوان الاحشام)، راجع است به مستخدمین دربار. (از دائره المعارف فارسی).
- دیوان استیفاء، اداره ٔ مالیه و عوائد. قسمتی از تشکیلات درباری و حکومت که بوسیله ٔ مستوفیان اداره میشد و بر دخل و خرج مملکت نظارت و رسیدگی داشت. دفتر وزارت مالیه: طاهر مستوفی دیوان استیفاء را بکار است. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 473).
صاحب دیوان استیفا که اهل فضل را
اندر او اهلیت صاحبقرانی بود و هست.
سوزنی.
رجوع به استیفاء شود.
- دیوان اشراف، در تاریخ ایران و اسلام شغل و عنوان صاحب منصب یا امیری که از جانب خلیفه یا سلطان مأمور اطلاع یافتن از جریان امور مملکت و باصطلاح امروز نظارت و بازرسی کل احوال کشور بوده است و متصدی این شغل مشرف خوانده میشد و دیوانی خاص موسوم به دیوان اشراف تحت نظر او بوده است و صاحب اشراف یا رئیس دیوان اشراف در هر شهری و ناحیه ای نماینده و نایبی داشته و از اخبار و احوال جاری اطلاع می یافته است. نرشخی در تاریخ بخارا «دیوان اشراف » را در ردیف دیوانهای دهگانه ٔ بخارا نام برده است رئیس دیوان اشراف در بین رجال دولت غالباً مقام و حیثیت قابل توجه داشته چنانکه در اوایل سلطنت مسعود اول غزنوی بوسهل حمدوی که از وزارت معزول گشته بود به اشراف مملکت منصوب شد و در دوره ٔ صفویه نیز سمت اشراف طویله و «اشراف ابناء» مذکور شده و عنوان مشرف خانه و مشرف بیوتات در بین عناوین مخصوص رجال و مستوفیان دربار متداول بوده است و در ادوار اخیر مشرف معنی محدودتری داشته و از آن به کار مباشرت بر املاک و نظارت تعبیر شده است. (از دائره المعارف فارسی). رجوع به اشراف شود.
- دیوان انشاء، یا دیوان رسائل، اداره ای که از طرف شاه اسناد رسمی صادر و مکاتبات دولتی را اداره میکرد (پیش از مغول). دیوان انشاء یا رسائل در عهد عباسیان اهمیت تمام یافت و سببش کثرت مکاتبات اداری و نامه های تشریفاتی و سلطانیات بود که به امرا و سلاطین اطراف و طبقات مختلف نوشته میشد، و بهمین جهت دیوان انشاء که در اول تحت نظارت وزیر بود تدریجاً بعلت کثرت امور و اشغال مستقل شد، و متولی دیوان رسائل یا رئیس دیوان انشاء که از وزیر مقامش کمتربود در امور خویش استقلالی یافت. (از دائره المعارف فارسی). قلقشندی در صبح الاعشی گوید: دیوان انشاء از مضاف و مضاف الیه ترکیب یافته است. اما دیوان بمعنای مکان جلوس دبیران است و آن بکسر دال باشد. النحاس گوید: فتح دال غلط است و با تشدید واو ریشه ٔ دیوان از دوان بود که یکی از دو واو بدل به یاء گشته است و در اصل آن اختلاف است بعضی آن را عربی دانسته اند. النحاس گوید معروف و مشهور در زبان عرب آن است که دیوان بمعنای اصل و مرجعی است که بدان رجوع کنند و عمل نمایند و از همین معنی است قول ابن عباس «اذا سألتمونی عن شی ٔ من غریب القرآن فالتمسوه فی الشعرفان الشعر دیوان العرب ». آنگاه قلشقندی بنقل آراء ارباب لغت عرب و وجه تسمیه ٔ دیوان در فارسی پرداخته می افزاید اما انشاء مصدر و بمعنی ابتداء و اختراع است بنابراین اضافه ٔ دیوان به انشاء دو وجه دارد اول آنکه سلطانیات از این مکان صادر میشده است دوم آنکه کاتب و دبیر در هر واقعه ای مقاله ای انشاء میکند. درگذشته دیوان انشاء را دیوان رسائل میخواندند و گاه دیوان مکاتبات. (از صبح الاعشی صص 89-90). و رجوع به تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 1 ص 191 شود.
- دیوان بر (دیوان البر)، که علی بن عیسی وزیر خلیفه المقتدر عباسی آن را تأسیس نمود نظارت بر اموال وقف داشت. (دائره المعارف فارسی). دیوان خیرات و مبرات و موقوفات.
- دیوان برید، اداره ٔ پست و ارتباطات و اطلاعات. گویند اولین کسی که در اسلام به تعیین برید پرداخت معاویه بود و پس از آن در عهد امویان و مخصوصاً عباسیان اداره ٔ برید بسط یافت و از ادارات عمده ٔ حکومت گردید و اداره ٔ آن به نزدیکان و معتمدان خلیفه سپرده میشد و متصدی برید را صاحب برید میگفتند. (از دائرهالمعارف فارسی): و دیوان برید بابتدا او نهاد و بهمه ٔ ممالک اصحاب اخبار را گماشت. [دارای بزرگ]. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 55).
- دیوان بلخ، گویند در شهر بلخ قاضیان احکام نادرستی صادر می کردند بیگناهان را بزهکار و گناهکاران را معصوم جلوه میدادند از اینرو دیوان بلخ مثل هر دادگاه و محکمه ای شده است که احکام آن برخلاف حق باشد.
- دیوان بین المللی دادگستری یادادگاه دادگستری بین المللی، سازمان قضایی عمده ٔ سازمان ملل متحد. این دادگاه جایگزین دادگاه جهانی است و دارای 15 قاضی است که با آراء مستقل مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل انتخاب میشوند مقر دائمی دادگاه در لاهه است. اختلاف بین ایران و انگلستان بر سر مسأله ٔ ملی شدن نفت را دولت انگلستان به این دادگاه ارجاع کرد (2-1951م. / 1331هَ. ق.) اما دادگاه عدم صلاحیت خود را نسبت به ادعای انگلستان اعلام کرد. (از دائره المعارف فارسی). از انشعابات اصلی سازمان ملل متحد است و آن عبارت از یک هیأت قضائی مستقل که بدون توجه بملیت آنهااز میان کسانی انتخاب میگردند که عالی ترین مقام اخلاقی را دارا و واجد شرائطی باشند که برای انجام مشاغل قضایی در کشور خود لازم میباشد و یا از جمله ٔ متبحرین در علم حقوق باشند که تخصص آنها در حقوق بین الملل شهرت بسزا دارد. (فرهنگی حقوقی لنگرودی).
- دیوان تمیز. رجوع به دیوان کشور شود.
- دیوان جزا، دارالعداله و محکمه.
- || دیوان کیفر.
- || کنایه از روز قیامت. دیوان قیامت. دیوان محشر. (از آنندراج):
فردا که خلایق را دیوان جزا باشد
هر کس عملی دارد ما گوش به انعامی.
سعدی.
روزدیوان جزا دست من و دامن تو
تا بگویی دل سعدی بچه جرم آزردم.
سعدی (کلیات چ مصفا ص 507).
- دیوان توقیع، عبارت بود از دستگاهی که رئیس و صاحب آن بر محاسبات حکام ولایات نیز نظارت داشته. (از الموسوعه العربیه المیسره).
- دیوان جزاء عمال دولت، دیوان کیفر کارکنان دولت، از محاکم جزائی استثنایی است و صلاحیت آن عبارت است از رسیدگی به کلیه ٔ جرائم مستخدمان دولت و مملکت و بلدی بمناسبت شغل دولتی و مملکتی و بلدی جز جرائمی که مستلزم مجازات اعدام است و حوزه ٔ صلاحیت آن تمام کشور است. (فرهنگ حقوقی لنگرودی).
- دیوان جند، دفاتر و یا اداره ای که جهت ضبط نام و مستمری افراد لشکر درزمان عمر برقرار گردید. (از دائره المعارف فارسی). رجوع به تاریخ تمدن اسلامی جرجی زیدان ج 1 ص 85، 123 شود.
- دیوان جیش دیوان جند (انجند)، دیوان سپاه. دیوان لشکر.
- دیوان حرب، دادگاه نظامی، محکمه ٔ نظامی، قسمی از محاکم اختصاصی است که طبق قانون دادرسی و کیفر ارتش ایفاء وظیفه میکند. (فرهنگ حقوقی لنگرودی).
- دیوان حرب عادی، قسمی از دادگاه های نظامی. (ماده ٔ 2 قانون دادرسی و کیفر ارتش). (فرهنگ حقوقی لنگرودی).
- دیوان حساب، دادگاه و محکمه ٔ حساب اعمال. دیوان جزا. دیوان حشر:
آنروز که حشر باشد
دیوان حساب و عرض منشور.
سعدی.
- دیوان حشر، محکمه ٔ عدل الهی در روز رستاخیز:
امام الهدی صدر دیوان حشر.
سعدی.
- دیوان خاتم، دفتر مخصوص مهر خلافت در زمان معاویه. (از دائره المعارف فارسی).
- دیوان خاصه [خالصه]، دیوان اداره ٔ املاک سلطنتی در دوره ٔ صفویه و بررسی حسابهای آن که رئیس آن مستوفی خاصه نامیده میشد گویا مقام اخیر تا حدی تابع مستوفی الممالک بود. (از سازمان اداری حکومت صفوی ص 41).
- دیوان خالصه، دستگاه محاسب و مستوفی مالیات پادشاهی. (ناظم الاطباء). دیوان خاصه.
- دیوان دینار دادن، دیوان عطا:
سپهدار روزی دهان را بخواند
به دیوان دینار دادن نشاند.
فردوسی.
فرستاد خاقان یلان را بخواند
به دیوان دینار دادن نشاند.
فردوسی.
- دیوان دائمی بین المللی، دیوان دائمی داوری یا دادگاه جهانی یا دادگاه دادگستری دائمی بین المللی، دادگاهی که بموجب ماده ٔ 14 میثاق جامعه ٔ ملل بوجود آمد. (1921م.). (از دائره المعارف فارسی).
- دیوان دائمی داوری. رجوع به دیوان دائمی بین المللی شود.
- دیوان داد،دیوان عدالت. دارالعداله:
چه وزن آورد جای انبان باد
که میزان عدل است و دیوان داد.
سعدی.
- دیوان رسائل، دیوان انشاء. دیوان مکاتبات. دیوان رسالت. دارالانشاء سلطنتی:
وزیران دگر بودند زین پیش
همه دیوان به دیوان رسائل.
منوچهری.
پدرش حسام الدوله تاش ملابس دیوان رسائل بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 255). دیوان رسائل که مخزونه ٔ مخزن اسرار است بدو مفوض. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 362).
- دیوان رسالت، دیوان رسائل. دارالانشاء: هرکس که در دیوان رسالت آمدی از محتشم و نامحتشم... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 139). مردم حضرت چون در دیوان رسالت آمدندی سخن با استادم گفتندی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 139). طاهر و عراقی و دبیرانی که از ری آمده بودند بدیوان رسالت. (تاریخ بیهقی). خواجه بازگشت و بدیوان رسالت آمد. (تاریخ بیهقی ص 146 چ ادیب).
- دیوان روحانی، وظایف صدور (صدرها) در دوران سلطنت سلاطین صفویه دستخوش تغییراتی شگرف گردید. در زمان شاه طهماسب همواره دو صدر وجود داشت. ولی تفکیک و تقسیم آنان بخاصه و عامه هنوز معمول نبود. شاردن صدر را روحانی عالیمقام مشابه با مفتی اعظم عثمانی میخواند و میگوید وی رئیس دیوان روحانی است. (از سازمان اداری حکومت صفوی ص 73).
- دیوان زمام، دیوان بازرسی. رجوع به ترکیب دیوان الزمام شود.
- دیوان الزمام، دیوان بازرسی. (از دائره المعارف فارسی). ابن خلکان در شرح حال ابوالمعالی محمدبن ابوسعد حسن بن محمدبن علی بن حمدون کاتب کافی الکفاه (متوفی 563هَ. ق.) نویسد: که وی صاحب دیوان زمام المستنجد بوده است. (از وفیات الاعیان ج 2 ص 96 س 8).
- دیوان صدقات، دیوان زکات که در عهد خلفا محل و مرکز جمع و توزیع زکات بوده و در بلاد و ولایات دیگر نیز فروعی داشته است و متصدی آن عامل صدقه یا والی الصدقه نام داشته و در هر شهری در امر جمع زکات از توانگران و توزیع آن بین مستحقان استقلالی داشته و جز در مواردی که دستوری صریح بخلاف آن از جانب امام در کار بوده است میتوانسته است بدون استجازه اموال صدقه را بین مستحقان توزیع نماید. (دائرهالمعارف فارسی).
- دیوان ضیاع، دیوان املاک خلیفه. (از دایره المعارف فارسی).
- دیوان عرض، دیوان لشکر و سپاه، دفتری بوده است که اسامی سپاهیان در آن دفتر ضبط میشده است:
بدو داد دیوان عرض سپاه
بفرمود تا پیش درگاه شاه.
فردوسی.
خواجه ٔ بزرگ بوسهل را بخواند با نایبان دیوان عرض و شمارها بخواست از آن لشکر. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 330). نام ایشان در دفتر دیوان عرض ثبت کرد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 75). و دیوان لشکر نهاد [لهراسب] که ما آن را دیوان عرض خوانیم و تخت زرین مرصع بجواهر ساخت. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 48). ویعقوب... عارض را فرمان داد تا نامهایشان بدیوان عرض نبشت و بیستگانیشان پیدا کرد بر مراتب... (تاریخ سیستان). رجوع به دیوان لشکر شود.
- دیوان قدر، دیوان حساب (قدر و قضا به دیوان محاسبات تشبیه شده است):
هر براتی که شما راست ز معلوم مراد
چون نرانند بدیوان قدر باز دهید.
خاقانی.
- دیوان قضا، دیوان حساب (تشبیه است بدیوان محاسبات):
ساقیا عشرت امروز بفردا مفکن
یا ز دیوان قضا خط امانی بمن آر.
حافظ.
- || اداره ٔاجرای احکام شرع. (دائره المعارف فارسی).
- دیوان قیامت،دیوان محشر. دیوان جزا. دارالعداله و محکمه که روز قیامت موعود است. (آنندراج).
- دیوان کشور، (سابقاً دیوان عالی تمیز نامیده می شد) عالیترین مرجع قضائی ایران که مقر آن در تهران و دارای شعب مختلف است که به دعاوی حقوقی، جزائی، استخدامی رسیدگی میکنند. مهمترین وظیفه ٔ آن رسیدگی به شکایات از احکام دادگاههای استیناف و احکامی است که به مرحله ٔ قطعیت رسیده است در این موارد دیوان کشور به ماهیت دعوی وارد نمیشود. بلکه فقط حکم را از نظر موافقت یا مخالفت باقانون بررسی میکند رسیدگی در دیوان کشور را رسیدگی فرجامی نامند. از وظایف دیوان کشور رسیدگی به اتهامات وزرا نسبت به جرائمی است که در دوره ٔ تصدی مرتکب شده اند. رأیی که از هیئت عمومی صادر میشود حکم قانون دارد و برای کلیه ٔ دادگاههای کشور لازم الاتباع است. (از دائره المعارف فارسی).
- دیوان لشکر، دیوان عرض. دیوان جیش. دیوان سپاه. دیوان جند.رجوع به دیوان عرض شود.
- دیوان محاسبات، اداره ای دروزارت دارایی که برسیدگی بحسابهای کل کشور و تهیه وتنظیم لایحه ٔ تفریغ بودجه موظف است و شامل چند شعبه می باشد که هر یک دارای سه تن مستشار است که از جانب مجلس شورای ملی برگزیده می شوند.
- دیوان محشر. رجوع به دیوان قیامت شود.
- دیوان مظالم، دیوانی که در آن رسیدگی میشود به اعمال ظالمانه ٔ حکام و امرا و رجال بزرگ دولت یعنی شخص پادشاه به آن رسیدگی میکند و اول کسی که این دیوان را برقرار کرد خلفای عباسی بودندو تا زمان مقتدر خود خلیفه به آن دیوان رسیدگی مینمود. (ناظم الاطباء). در تاریخ اسلام هیأتی بوده است که در حل مرافعات و اختلافاتی که قضات از حل آنها باز می ماندند و یا آنکه مدعیان قضاوت آنها را قبول نداشتند و در بسط قدرت و نفوذ قانون بر حکام ولایات نظارت و دخالت میکرد و تا حدودی به دادگاه اداری امروز شباهت داشته است و اساس تشکیل دیوان مظالم و پایه ٔ شرعی تاریخی آن به جنگی بر می گردد که خالدبن الولید در آن عده ای از مردان بنی جذیمه را پس از تسلیم بقتل رسانید و رسول (ص) علی بن ابی طالب را مأمور پرداخت دیه ٔ مقتولین کرد. این دیوان در دوره ٔ بنی امیه تحت نظر خلیفه اداره میشد و پس از آن به ناظرالمظالم تفویض گردید و مأموریت این دیوان رسیدگی به تجاوز حکام بر رعایا و شکایت مأمورین راجع به حقوق و اجرت، مراقبت از مأمورین، وصول مالیاتها و استرداد اموال غصب شده از ناحیه ٔ حکام به صاحبان آنها بوده است و نیز نظارت بر اجرای احکام. (از الموسوعه العربیه المیسره). رجوع به ترکیبات ذیل دیوان و تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 1 ص 187 شود.
- دیوان معرفت، شاعر در بیت زیر معرفت را به دستگاه حکومتی تشبیه کرده و از لوازم آن دیوان را آورده است:
دیباچه ٔ مروت و دیوان معرفت
لشکرکش فتوت و سردار اتقیا...
سعدی.
- دیوان مکاتبات. رجوع به دیوان انشاء و دیوان رسالت شود.
- دیوان ممالک (دیوان ایالات حکومتی یا استانهای کشوری)، در تشکیلات صفویه نظارت امور استانهای مملکت در این دیوان متمرکز میگردید. (سازمان اداری حکومت صفوی ص 39 و 41).
- دیوان نعمت، دیوان خواسته و مال: در دیوان نعمت وی از معن یادی نتوان آورد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی).
|| مجازاً بمعنی دفتر، چه اصل این ماده لفظ، جمع و تألیف است و از اینجاست که تدوین بمعنی جمعکردن و فراهم آوردن آمده. (از غیاث) (آنندراج). || دفاتر مالیات حکومتی. دفتر محاسبه و کچهری. (غیاث) (آنندراج): دیوانها بسوختند و خراجها کم و بیش کردند. (تاریخ سیستان). || دفتری که نام مستمری بگیران را در آن بنویسند اعم ازلشکری و کشوری. دیوان دینار دادن. دیوان عطا:
به خراد برزین بفرمود شاه
که جای عرض ساز و دیوان بخواه.
فردوسی.
دو دیوان بده رومیان را ز گنج
بدادن نباید که بینند رنج.
فردوسی.
بجنگ آنکه سست آید از آزمون
ورا نام بفکن ز دیوان برون.
فردوسی.
مجمع شاعران بود شب و روز
خانه ٔ آن بزرگوار جهان
راست گویی جدا جدا هر روز
همه را هست نزد او دیوان.
فرخی.
پس... عمردیوان بنهاد به اتفاق اصحاب و مرتبه ٔ هرکسی پیدا کرد... و هرکسی را قدر نصیب بنوشت. (مجمل التواریخ و القصص).
- دیوان تن، مخفف دیوان تنخواه. (غیاث) (آنندراج).
- دیوان تنخواه، در سازمان اداری صفویه کلمه ٔ «تنخواه » بمعنای مبلغ ترجمه شده، مثلا تنخواه مواجب را، مبلغ مواجب نوشته اند یا تنخواه امراء را، مبلغ پرداختی به امراء ذکر کرده اند. (از سازمان اداری حکومت صفوی ص 161). بنابراین ظاهراً دیوان مزبور دفتری بوده است که مبلغ مواجب و مستمری امراء در آن ضبط می شده است.
- دیوان زمان، دفتری که دخل و خرج ممالک اسلامی در آن ضبط میگردید. (الموسوعهالعربیه المیسره).
- دیوان عمر، به مجاز دفتر ایام عمر:
سیاه کردم دیوان عمر خود بگناه
از آنکه بر ره دیو سیاه دیوانم.
سوزنی.
دیوان عمر تو ز عنا بی گزند باد
ای ملک را بقای تو سر دفتر آمده.
خاقانی.
- دیوان لشکر، دفتر ثبت نام سپاهیان. جریده ٔ عرض:
دگر روز بنشست بر تخت خویش
چو دیوان لشکر بیاورد پیش
همه لشکرش را ببهمن سپرد
وز آنجا خرامید با چند گرد.
فردوسی.
- دیوان محاسبه، اواره. اوراجه. دفتر حساب که حسابهای پراکنده ٔ دیوانی را در آن نویسند.
|| دستگاه و مستقر و محل و مجلس حکومت یا وزارت. دیوان وزارت. وزارتخانه. جایگاه و اداره ٔ حکومت و نظایر آن که مسند جزئی از آن است. مقر وزیر اعظم هیأت دولت یامقر و جایگاه دائم یا موقت یکی از عمال دولت چون عارض لشکر و رئیس دیوان رسالت و عامل خراج و غیره:
عرض گاه و دیوان بیاراستند
کلید در گنجها خواستند.
فردوسی.
که رو ای برادر به ایوان خویش
نگه کن به ایوان و دیوان خویش.
فردوسی.
چون برون رفتی از دیوان هم بر پی تو
رتبت و قدر برون رفت ز در و ز دیوان.
فرخی.
گروهی کودکان و غوغا با او جمع شده و دیوانها و خزاین و غلات بغارت بداد. (تاریخ سیستان). و اندر ذوالحجه غوغا بدیوان رفتند و دوات از پیش وزیر برگرفتند و سر و پای برهنه وزیر بجست. (مجمل التواریخ و القصص). و غوغا... سوی دیوان می شدند و همه ٔ کیسه های دفتر عالم که خاندان خلفا را بود از عهد سفاح سوختند. (مجمل التواریخ و القصص).
شاه دیوان بدو مزین کرد
آن شجر را چنان ثمر باشد.
مسعودسعد.
هر کس بقدر کام خود جوید بدیوان نام خود
من باز جستم نام خود درهیچ دیوان نیستم.
خاقانی.
میان انجمن ناگفتنی بسیار میماند
من دیوانه را تنها برید آخر بدیوانش.
خاقانی.
تو و کنجی نه صدر و نه دیوان
تو و نانی نه میر و نه سرهنگ.
خاقانی.
در مراتب و مناصب ترقی میکرد تا دیوان بدو مفوض شد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی).
شمس دین سایه ٔ آفاق جمال اسلام
صدر دیوان و سرخیل و سپهدار جنود.
سعدی.
|| جایگاه و اداره ٔ وصول مالیات. دیوان خراج:
بشش ماه دیوان بیاراستی
وزان زیردستان درم خواستی.
فردوسی.
و لیث از آنجا بشیراز شد... و دیوان بنهاد و خراج جبایت کرد. (تاریخ سیستان).
|| محل کار دبیران. جایگاه متصدیان دیوان رسائل یا دیوان رسالت و دارالانشاء سلطنتی. جای نشستن دبیران. (مهذب الاسماء): و طارم سرای بیرون که دیوان مابود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 139). عراقی دبیر بوالحسن هرچند نام کفایت بر وی بودی بدیوان کم نشستی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 139). و خوانها آوردند و بنهادند من از دیوان خود نگاه میکردم. نکرد دست بچیزی [امیر یوسف]. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 252). بونصر را بخواند و شنوده بود که در دیوان چگونه می نشیند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 140). گفت مجلس دیوان و در سرای گشاده است. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 153).
ز طاعت تا کمر بسته ست در دیوان تو خامه
چو حرز بازوی عصمت نیالوده ست طغیانش.
سیف اسفرنگ.
- دیوان داشتن، مجلس برپا کردن. (ناظم الاطباء).
- دیوان عام، مجلس عمومی شورا. (ناظم الاطباء).
- دیوان عرض، محل و جایگاه متصدیان امور لشکر. دیوان سپاه: خواجه ابوالقاسم کثیر بدیوان عرض می نشست و درباب لشکر امیر سخن با وی میگفت. (تاریخ بیهقی).
- دیوان وزارت، جایگاه وزیر اعظم. محل استقرار وزیر. وزارتخانه. جایگاه صدر اعظم و هیأت وزراء. کابینه:
تا بدیوان وزارت بنشست از فزعش
ملکان را نه قرار است و نه خواب است و نه خور.
فرخی.
بونصر بدیوان وزارت رفت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 293). خواجه بدیوان وزارت آمد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 268). و سرائیان بجمله آنجا آمدند و غلامان و دیوانهای وزارت و عرض و رسالت و وکالت و بزرگان واعیان بنشستند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 257).
- دیوان وکالت، محل و مستقر وکیل در: و سرائیان بجمله آنجا آمدند و غلامان و دیوانهای وزارت و عرض و رسالت و وکالت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 257).
|| دربار. بارگاه. دستگاه سلطنتی:
چو در شهر آباد چندی بگشت
از ایوان به دیوان قیصر گذشت.
فردوسی.
و گفت آن قصب که با نیرو بود دبیران دیوان را شاید که قلم بقوت رانند تا صریر آورد و نبشتن ایشان را حشمت بود. (نوروزنامه).
خواجه عبدالحمیدبن احمد
که بجاه آفتاب دیوانست.
مسعودسعد.
یکی را دوستی بود که عمل دیوان پادشاه کردی. (گلستان). و این کاریز بحکم دیوان پادشاه باشد و سرای امیر را عادت چنان رفتست که مایه از دیوان اطلاق کنند تا جولاهگان جامه از بهر دیوان بافند. (فارسنامه ابن البلخی ص 145).
- اصحاب دیوان، دیوانیان، اعضای دولت: و هر یک از اصحاب دیوان او صدری بود با اصل و حسب و علم. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 92).
- اهل دیوان، از مستخدمین دولت. (یادداشت مؤلف). درباریان. عمال حکومت:
سراسر اهل دیوان همچو گرگند
بحمداﷲ نه گرگی، گوسپندی.
سوزنی.
گویند مرا چرا گریزی
از صحبت و کار اهل دیوان
گویم زیرا که هوشیارم
دیوانه بود قرین دیوان.
محمد عبده.
- دیوان اعلی، دربار.
- || وزیر اعظم، صدر اعظم. (از ناظم الاطباء).
- دیوان خانه، دارالاماره که بارگاه ملوک وسلاطین باشد. (از برهان).
- دیوان خلافت، دربار خلافت: اما فخرالدوله، جماعت دیلم بعد از وفات او بر پسر او مجدالدوله ابوطالب رستم جمع شدند و او را بر تخت مملکت و سریر امارت بنشاندند و از دیوان خلافت او را مجدالدوله و کهف المله لقب دادند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 149).
- دیوان شاهی، دربار شاهی:
قد چون سروش از دیوان شاهی
به گلبن داده تشریف سپاهی.
نظامی.
- دیوان همایون، بارگاه پادشاهی. (ناظم الاطباء).
- رأس الدیوان، رئیس مجلس و وزیر. (ناظم الاطباء).
- سرهنگ دیوان، سرهنگی دولتی. سرهنگ که در دربار و اداره ٔ حکومت خدمت کند:
بسرهنگ دیوان نظر کرد تیز
که نطعش بینداز و خونش بریز.
سعدی.
- صاحب دیوان، سر کار و ناظر خزانه و مالیه ٔ دولت. رجوع به صاحب دیوان شود.
|| نامه ٔ اعمال. (یادداشت مؤلف):
جز آن چاره ندید آن سرو چالاک
کز آن دعوی کند دیوان خود پاک.
نظامی.
نقل است که روزی در بلخ مجلس میداشت میگفت الهی هرکه امروز در این مجلس گناه کارتر است و دیوان سیاه تر است و بر گنا دلیرتر است تو او را بیامرز. (تذکرهالاولیاء عطار).
ز غیبت چه میخواهد آن ساده مرد
که دیوان سیه کرد و چیزی نخورد.
سعدی.
|| مسند. (یادداشت مؤلف). || صاحب مسندی. (غیاث). || صاحب دارالعدالت. (از غیاث) (از آنندراج). || داد و فریاد و ماجرا. (از غیاث) (از آنندراج). || نیمکت توشکدار (یادداشت مؤلف). نیم تخت. || نام سکه ای بمرو. (از تاج العروس). || در تداول مردم کشور مغرب (عربی) بمعنای ساختمان عظیمی که در آنجا مالیاتها گردآوری شود و منزل و محل سکونت غریبه و نیز بر انبارهای کالا اطلاق شود. (از الموسوعه العربیه المیسره). || محل و مستقر دیوها و در بیت زیر مراد مردم دیوصفت است:
اگر با خاک پاشانت سواری آرزو باشد
تو از دیوان دیوان خیز و زی قصر سلیمان شو.
خاقانی.
|| مجموعه ٔ آثار منظوم هر شاعر که در دفتری گرد آمده باشد و نیز آن دفتر که این آثار در آن گرد آمده است و کلمه از معنی جمع دیوان شدن است که مجازاً به معنای دفتر استعمال شود. الشعر دیوان العرب لانهم کانوا یرجعون الیه عند اختلافهم فی الانساب و الحروب. (المزهرسیوطی):
همیشه تا بجهان یادگار خواهد ماند
ز عالمان تصنیف و ز شاعران دیوان.
فرخی.
کار او همچو نام او محمود
نام نیکوی اوسر دیوان.
فرخی.
زهد مقید بدین و علم بطاعت
مجد مقید بجود و شعر بدیوان.
بوحنیفه ٔ اسکافی (از تاریخ بیهقی چ فیاض ص 636).
بخوان هر دو دیوان من تا ببینی
یکی گشته با عنصری بحتری را.
ناصرخسرو.
در دولت فاطمی بیاگن
دیوانت بشعر حکمت آگین.
ناصرخسرو.
در باغ و راغ دفتر و دیوان خویش
از نظم و نثر سنبل و ریحان کنم.
ناصرخسرو.
این جدل نیست با نوآمدگان
که ز دیوان من خورند ادرار.
خاقانی.
از دو دیوانم بتازی و دری
یک هجا و فحش هرگز کس ندید.
خاقانی.
دیوان و جان دو تحفه فرستاده ام بتو
گردون بر این دو تحفه ٔ غیبی ثنا کند.
خاقانی.