حکم نکاح معاطاتی چیست و چه تفاوتی با ازدواج سفید دارد؟
نکاح معاطاتی چیست ؟
معاطات به معنای انعقاد عقد بدون تشریفات خاص و الفاظ به خصوص است . یعنی طرفین عقد می توانند با انجام عملی قصد خود را برای ایجاد عقد ابراز کنند .
این موضوع در بیع معاطاتی بررسی شد . اما معاطات در عقدی مانند عقد نکاح نیاز به بررسی بیشتر دارد ؛ همانطور که در بین فقها و حقوقدانان محل بحث و مناقشه است .
به دلیل حساسیت های ازدواج و تاثیرات اجتماعی آن نسبت به عقود دیگر ، نظرات متفاوتی در این باره وجود دارد . در فقه اسلامی برخی آن را صحیح و برخی دیگر باطل دانسته اند .
در این نوشتار ابتدا نکاح معاطاتی را تعریف کرده و پس از آن به بررسی مشروعیت نکاح معاطاتی در نظر فقها پرداخته و سپس جایگاه این عقد را در قانون مدنی ایران جستجو می کنیم . همچنین درمورد حکم این نکاح و تفاوت آن با ازدواج سفید و زنا نیز بحث خواهیم کرد.
تعریف نکاح معاطاتی
در تعریف معاطات گفته شد که در عقد معاطاتی قصد طرفین به وسیله ی عملی که نشان دهنده ی قصد آن ها باشد ، مشخص می شود . این نوع عقد تشریفات خاصی ندارد و به عنوان مثال در خرید و فروش به وسیله ی داد و ستد و یا همان دادن و گرفتن صورت می گیرد.
نکاح معاطاتی ، نوعی نکاح است که به توافق و تراضی طرفین برای آن انعقاد آن کافی است ، یا به عبارت دقیق تر عقد ازدواجی است که در آن قصد ایجاد عقد به واسطه ی فعل یا عملی که به وضوح عقد ازدواج را بیان کند ، نشان داده می شود .
تشخیص این صراحت و وضوح به عهده ی عرف است . این اعمال می‌توانند از حلقه به دست کردن و بردن جهیزیه تا انجام عمل زناشویی را شامل شود.
یعنی هر کدام از طرفین ، مرد یا زن ، حلقه ی ازدواج به دیگری بدهد ، یا زن جهیزیه ی خود را به خانه ی مرد برای شروع زندگی زناشویی ببرد ، عقد ازدواج محقق شده است .
نکاح معاطاتی در نظر فقها
در قسمت قبل بیان شد که ازدواج معاطاتی بر خلاف تعریف عمومی ازدواج ، به وسیله ی صیغه ی ازدواج و با الفاظ مخصوص به آن منعقد نمی شود ؛ بلکه عملی مانند حلقه به دست کردن یا عمل زناشویی، قصد ازدواج را نشان داده و باعث به وجود آمدن پیوند ازدواج می شود.
در فقه اسلامی نظرات بسیاری بر صحت نکاح معاطاتی وجود دارد . برخی معتقدند این نوع ازدواج صحیح است ولی عده ای دیگر مخالف بوده و آن را باطل می دانند .
نکته ی مهم در این زمینه این است که علی رغم این که اکثریت فقها قائل به طریقیت داشتن لفظ هستند ، بسیاری از آنها نکاح معاطاتی را به دلیل اجماع ، باطل و نامشروع می‌دانند.
طریقیت داشتن لفظ یعنی ازدواج به وسیله ی بیان یک سری کلمات خاص، یکی از راه های انعقاد عقد ازدواج است و نبود آن در اعتبار و مشروعیت عقد تاثیری ندارد.
طرفداران ازدواج معاطاتی به دلیل محکم نبودن دلایل لزوم انعقاد عقد نکاح به وسیله ی کلمات و جملات ، آن را صحیح می دانند .
به بیان واضح تر ، نظر کسانی که نکاح معاطاتی را صحیح می دانند این است که برای یک ازدواج صحیح لزوما الفاظ خاصی بیان نمی شود و به این شکل نظر مخالفین خود را فاقد اعتبار می دانند.
باید گفته شود که در مورد احکام نکاح ، برخی از فقها آن را مانند عقد بیع ، عقدی معاوضی دانسته و احکام مشابه بیع برای آن در نظر می‌گیرند، اما عده‌ای دیگر به دلیل تفاوت ماهیت این عقد ، نظر مخالف دارند و تفاوت دیگاه آنان به عقد نکاح باعث به وحود آمدن اختلافات در این زمینه می‌شود.
نکاح معاطاتی در قانون مدنی
ماده‌ی ۱۹۳ قانون مدنی اعلام می‌کند که ” انشای معامله ممکن است به وسیله‌ی عملی که مبین قصد و رضا باشد مثل قبض و اقباض حاصل گردد مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد “.
به عبارت دیگر ، برای انعقاد معامله می تواند به صورت عملی مثل دادن و گرفتن کالا یا جنس مورد مورد معامله و دریافت یا پرداخت مبلغ آن صورت گیرد.
اما این ماده از استثناء شدن مواردی توسط قانون یاد کرده است. یکی از مواردی که قانون استثناء کرده است، عقد وقف است . اما مصداق دیگر بخش اخیر ماده‌ی ۱۹۳ ، نکاح است.
طبق ماده‌ی ۱۰۶۲ قانون مدنی، نکاح باید به صورت لفظی باشد. حتی در موارد استثناء که به طور مثال یکی از طرفین یا هر دوی آن ها قدرت تکلم ندارند ، اشاره ای را پذیرفته که به وضوح حاکی از قصد انشاء یا همان ایجاد عقد ، باشد.
یعنی فرد ناتوان سر خورد را تکان داده یا با حرکت دست رضایت خود را اعلام کند. این مثال ها با آنچه که در عقد معاطاتی مورد نظر ما است، متفاوت است . بنابراین می توان گفت که قانونگذار این عقد را مورد پذیرش قرار نداده است.
این مخالفت به دلیل ارزش جایگاه خانواده و ازدواج در نظر قانونگذار است . چرا که با در نظر گرفتن شروط و سخت گیری بیشتر در این زمینه ، به دنبال محکم تر کردن این نهاد و حمایت از آن تحت پرچم قانون بوده است .
نکاح معاطاتی یعنی چه ؟
حکم ازدواج معاطاتی در اسلام
حکم ازدواج معاطاتی چیست و چه شرایطى دارد؟ منظور این است که معیار حلّیّت در نکاح، آیا صرفاً لفظ «انکحت» و مانند آن مى باشد، یا این که فقط نیّت و قصد انشا و رضایت قلبى طرفین کفایت مى کند؟
اگر ملاک روح توافق و قصد انشاى طرفین است، در این فرض چه لزومى به اداى الفاظ مخصوص است؟ بویژه آن که به جاى آن الفاظ مخصوص، مى توان به وسیله حرکات نیز از قصد و رضایت طرفین مطّلع شد.
از نظر اسلام چیزى به نام ازدواج معاطاتى نداریم، چنین ازدواجى باطل است : اوّلا این که درست است که عقد نکاح از نظر قرارداد مانند سایر عقود است ولى اجماع علماى اسلام بر این است که در نکاح باید صیغه عقد خوانده شود.
و روایات نیز شاهد بر اعتبار صیغه است بلکه در میان عقلاى اهل عرف نیز همیشه در عقد نکاح نوعى قرارداد لفظى یا کتبى وجود داشته و دارد و این نشان مى دهد که نکاح وضعى مخصوص به خود دارد.
ثانیا این که معروف در میان فقها این است که نکاح به عبادات شبیه تر است تا به معاملات منظور این است که نکاح در شرع مقدّس قیود تعبّدى زیادى دارد که آن را شبیه به عبادات مى کند که جنبه توقیفى دارد.
تفاوت نکاح معاطاتی با ازدواج سفید
اگر بپذیریم که معاطات وسیله‌ای برای ابراز اراده‌ی انشایی در تحقق عقد باشد به ازدواج‌هایی که در حقوق ما معتبر هستند یعنی ازدواج دائم و موقت محدود می‌شوند.
اما اگر ازدواج سفید را ازدواجی بدانیم که طرفین فقط در آن تراضی داشته باشند و اراده‌ی انشایی در ایجاد زوجیت نداشته‌اند، این دیگر داخل در ازدواجی که مورد پذیرش حقوق ما است نمی‌شود.
حتی اگر این موضوع به ازدواج موقت نزدیک شود با آن متفاوت است. چون در ازدواج موقت هم اگر از طریق معاطات قابل تحقق باشد بایستی مدت نزد طرفین کاملاً معلوم باشد و عدم تعیین مدت را موجب بطلان نکاح یا تبدیل آن به نکاح دائم دانسته‌اند.
همینطور شرط است که بین طرفین مهر تعیین شود. درحالیکه در ازدواج سفید از سه جهت اختلاف وجود دارد. یکی از لحاظ خود این اراده‌ها است که در ازدواج سفید ممکن است صرف تراضی باشد و طرفین اراده بر تشکیل زوجیت نداشته باشند.
اما اگر این اراده وجود داشته باشد به ازدواج موقت نزدیک می‌شود و فرق آن با ازدواج موقت اینگونه است که در ازدواج موقت مدت معلوم و مشخص است اما ازدواج سفید ممکن است تابع عرف باشد و مدت آن معلوم نباشد.
در ازدواج سفید طرفین به توافقی درباره‌ی مهر نمی‌رسند و فاقد مهر معین است درحالیکه ازدواج موقت دارای مهر معین و مقرر است.
تفاوت نکاح معاطاتی با زنا
این امور به اراده برمی‌گردد. در زنای به غیرعنف طرفین صرفاً به قصد استمتاع و بدون اینکه اراده‌ای بر تشکیل رابطه‌ی زوجیت داشته باشند، با هم تراضی می‌کنند.
اما در نکاح معاطاتی طرفین اگرچه با هم رابطه دارند ولی اراده‌ی انشایی بر ایجاد رابطه‌ی زوجیت داشته‌اند. به همین علت اگر این ازدواج از طریق تعاطی صحیح شناخته شود دارای کلیه‌ی انواع ازدواج‌های شکل گرفته با لفظ است.
در زنا بر استمتاع [لذت جنسی] تراضی می‌شود و طرفین گذرا رابطه‌ای با هم برقرار می‌کنند و هدف، ایجاد رابطه‌ی زوجیت بین خود و ایجاد خانواده نیست.
یعنی زوجین می‌توانند همه‌ی تعهداتی را که در دیگر ازدواج‌ها وجود دارد از یکدیگر انتظار داشته باشند. اگر معاطات را صحیح بدانیم دیگر این شکل ابراز اراده است و فرقی نمی‌کند با لفظ و غیرلفظ باشد.
وقتی ما بپذیریم که این امر صحیح است دارای تمام آثار ازدواج صحیح است و فرقی نمی‌کند و از حیث نفقه، ایجاد نسب برای فرزندان و مشروعیت نسب برای آنها و از حیث شناختن مهریه برای زوجه مثل بقیه‌ی انواع نکاح است.
اگر به فرض نکاح دائم است و مهریه صحبت نشده باشد زوجه بر حسب شرایط مستحق مهرالمثل یا مهرالمتعه می‌شود.
بیشتر بخوانید :
ازدواج سفید چیست و چه جایگاهی در قانون و فرهنگ ایرانی دارد؟
