معنی درخت در فرهنگ لغات ها (دهخدا،معین و ... ) + سایر منابع اطلاعاتی

درخت. [دَ / دِ رَ] (اِ) ترجمه ٔ شجر. (آنندراج). هر گیاه خشبی که دارای ریشه وتنه و ساقه و شاخه ها بود. شجر. نهال. (ناظم الاطباء).رستنی بزرگ و ستبر که دارای ریشه و ساقه و شاخه ها باشد. شجر که از دار ضعیف تر است. غالباً درخت به گیاهانی گویند که ساق قوی دارند، لکن ساق آنها همیشه راست نیست و بسیار بلند نمی شود، مانند: بهی، سیب، قراصیا، زردآلو و آلو و غیره. روییدنیی است بزرگ که سطبری و راست کشیدگی ندارد، مانند: امرود، بهی، سیب، انار، انجیر، بر خلاف دار که سطبر و راست کشیده است، مانند: چنار، کبوده، تبریزی، نخل، اکالیپتوس، سرو و کاج و غیره. (از یادداشت مرحوم دهخدا). و در یادداشت دیگر، مرحوم دهخدا می نویسد: بگمان من در قدیم کلمه ٔ درخت بر بزرگتر از بوته و کوچکتر از دار اطلاق می شده است. جَرَل. سَلَم. شَجَر. شَجَرَه. شِعار. شُعر. شَمیم. عَقّار. (دهار). عِقَّر. مَرخ. (منتهی الارب). صاحب آنندراج گوید: جوان، کهن سال، برگ پیوند، برهنه، خزان دیده، خزان رسیده، سرمازده، سرماسوخته، بارور، بارآور، خوش ثمر، آبدار، موزون، سرکش از صفات اوست، و با لفظنشاندن مستعمل است. ج، درختان، درختها:
پس تبیری دید نزدیک درخت
هرگهی بانگی بجستی تند و سخت.
رودکی.
از درخت اندرگواهی خواهد او
تو بناگه از درخت اندر بگو.
رودکی.
درختی که تلخش بود گوهرا
اگر چرب و شیرین دهی مر ورا.
ابوشکور بلخی.
چندین حریر و حله که گسترد بر درخت
ماناکه برزدند به قرقوب و شوشتر.
کسائی.
همه زار بگریست بر تاج و تخت
همی گفت ای خسروانی درخت.
فردوسی.
سوی ناسزایان شود تاج وتخت
تبه گردد این خسروانی درخت.
فردوسی.
به از راستی کس ندارد درخت
که بارش بهشت است و تاج است و تخت.
فردوسی.
گیا رست با چند گونه درخت
بزیر اندرآمد سرانشان ز بخت.
فردوسی.
سرانجام گردد برو تیره بخت
بریده شود آن گزیده درخت.
فردوسی.
همان چرمه در زیر تخت منست
سنان دار نیزه درخت منست.
فردوسی.
درختی که سر برکشد ز انجمن
مر او را رسد تخت و تاج کهن.
فردوسی.
برآنم که روزی بکار آیدت
درختی که کاری ببار آیدت.
فردوسی.
درختی که تلخست وی را سرشت
گرش درنشانی به باغ بهشت.
فردوسی.
چو کاسموی گیاهان او برهنه ز برگ
چو شاخ رنگ درختان او تهی از بار.
فرخی.
همیشه تا ز درخت سمن نروید گل
برون نیاید از شاخ نارون نارنگ.
فرخی.
به یک ماه بالاگرفت آن نهال
فزون زآنکه دیگر درختان بسال.
عنصری.
ببر آورد بخت پوده درخت
من بدین شادم و تو شادی سخت.
عنصری.
رسم بهمن گیر و از نو تازه کن بهمنجنه
ای درخت ملک بارت عز و بیداری تنه.
منوچهری.
درختی کو نباشد راست بالا
چو بر روید بود ز آغاز پیدا.
(ویس و رامین).
درخت تلخ هم تلخ آورد بر
اگرچه ما دهیمش آب شکر.
(ویس و رامین).
درختی که دارد فزون تر بر اوی
فزون افکند سنگ هر کس بر اوی.
اسدی.
درختیش دان خشک و بی برگ و بر
که جز سوختن را نشاید دگر.
اسدی.
از اصل درخت مبارک شاخها پیداآمد به بسیار درجه از اصل قوی تر. (تاریخ بیهقی).
خرما و ترنج و بهی و لوز بسی هست
این سبز درختان نه همه بید و چنار است.
ناصرخسرو.
درخت این جهان را سوی دانا
خردمند است بار و بی خرد خار.
ناصرخسرو.
درخت جهان را مجنبان ازیرا
درخت جهان رنج و غم بار دارد.
ناصرخسرو.
ایزد یکی درخت برآورد بس شریف
از بهر خیر و منفعت خلق در عرب.
ناصرخسرو.
درخت بارور فرزند زاید بی شمار و مر
درآویزند فرزندان بسیارش ز پستانها.
ناصرخسرو.
درخت تو گر بار دانش بگیرد
بزیر آوری چرخ نیلوفری را.
ناصرخسرو.
بشک آمد بر شاخ درختان
گسترد رداهای طیلسان.
بوالعباس.
از درختان دیگران بر چین
وز پی دیگران درخت نشان.
مسعودسعد.
گرفت آب کاشه ز سرمای سخت
چو زرین ورق گشت برگ درخت.
عمعق.
درخت اگر متحرک شدی ز جای به جای
نه جور اره کشیدی و نی جفای تبر.
انوری.
نیارد جز درخت هند کافور
نریزد جز درخت مصر روغن.
خاقانی.
اندر ایوانش روان یک چشمه آب
با درخت سبز برنا دیده ام.
خاقانی.
به بیخ و شاخ و برگ آن درختی
که آمد میوه اش از روح معلی.
خاقانی.
اصلها ثابت صفات آن درخت
فرعها فوق الثریا دیده ام.
خاقانی.
نه سپهر از برای مرثیتش
ده زبان چون درخت گندم شد.
خاقانی.
درختی که از ارتفاع او انتفاعی نباشد بریده بهتر. (مرزبان نامه).
شکوفه گاه شکفته ست و گاه خوشیده
درخت گاه برهنه ست و گاه پوشیده.
سعدی.
درخت ارچه سبزش کند آب خورد
شود نیز ز افزونی آب زرد.
امیرخسرو دهلوی.
- امثال:
مقدر است که از هر کسی چه فعل آید
درخت مقل نه خرما دهد نه شفتالو.
؟ (امثال و حکم).
استنجاء؛ درخت از بن بریدن. (دهار). اعضاض، درخت عض خوردن اشتر. اعنان، اطراف درخت.الفاف، درختان انبوه بهم پیچیده. امرد، مرداء؛ درخت بی برگ. (دهار). املی، درخت کثیف سایه. انبوش، درخت برکنده با بیخ و ریشه. تجبر؛ سبز و با برگ شدن درخت. (از منتهی الارب). ترجیب، چیزی را در زیر درخت نهادن تا نشکند از بسیاری بار. (دهار). تفرع، بسیار شاخ شدن درخت. تمصیع؛ درخت و چوب بریده را ماندن با پوست تا خشک گردد. تهدل، فروافتادن شاخهای درخت. (از منتهی الارب). جبار؛ درخت خرما که دست بدو نرسد. (دهار).جبل، جبله، جبیل، درخت خشک. جثله؛ درخت سطبر بسیاربرگ. (منتهی الارب). جذع، تنه ٔ درخت. جذل، بن درخت. بیخ درخت. (دهار). جفله؛ درخت بسیار بزرگ. جلحطاء؛ زمین که در آن درخت نباشد. جول، عثق، عثقه، عجرمه، عجوز؛ درختی است. خمان، درخت بکار ناآینده. (منتهی الارب). خمط؛ هر درختی که خار دارد. (دهار). خمیله، خیس، درخت انبوه. دائحه؛ درخت بلند و بزرگ. دعاع، درختان خرمای متفرق. (منتهی الارب). دغل، درختان بسیار درهم پیچیده. (دهار). دفواء، دوحه، شجر، ضناک، درخت بزرگ. دوح، بزرگ گردیدن درخت. (منتهی الارب) دیلم، درخت سلام.روادف، درختان خرما. (منتهی الارب). زقوم، درختی است در دوزخ. (ترجمان القرآن جرجانی). سرح، درخت بی خار و درخت بزرگ و بلند. (منتهی الارب). سلیحه؛ نوعی از درخت بزرگ که از آن دروازه سازند. شجر، شجراء، شیر؛ درخت باتنه و هرچه ساق دارد از نبات. (منتهی الارب). شجره؛ درخت تنه دار. شجیر؛ بسیار درخت. (دهار). شذب، شذبه؛ بارهای درخت. (منتهی الارب). شریان، ضال، درختی که از او کمان کنند. (دهار). شظیف، درخت خشک از بی آبی. (منتهی الارب). شعب، بشکستن بعیر درخت را از بالای آن. (از منتهی الارب). شکیر؛ آنچه گرد بر گرد درخت بروید. صریم، درخت میوه بازکرده. صنو؛ درختی که بیخ او یکی باشد و تنه ٔ او دو یا سه، و درخت خرما که از بن دیگری رسته باشد. (دهار). طبار؛ درختی مانا به درخت به کوهی. (منتهی الارب). طباق، درختی است در کوههای مکه. طلاح، طلح، درختان بزرگ در ریگستان. طوبی، درختی است در بهشت. ظرف، درختان کوهی. عبلاء؛ درخت نیک سپید سطبر. عتر؛ از درختان خرد است. عتق، درختی است که ازآن کمان سازند. عتود؛ درخت بزرگ ریگستانی. عثرب، عثربه؛ درختی است مانند درخت انار. (منتهی الارب). عجز؛بن درخت که در زمین باشد. (دهار). عرمض، درخت با خار. (منتهی الارب). عروه؛ درخت که نریزد در زمستان، و درختی که همیشه در زمین باشد و زایل نشود. (دهار). عرین، درختان بسیار. (منتهی الارب). عشوف، درخت خشک. عضاض، درخت گنده. (منتهی الارب). عضد، استعضاد؛ درخت بریدن. (دهار) (تاج المصادر بیهقی) (از منتهی الارب). عقار، نخل، درخت خرما. (دهار). عکده؛ درخت خشک برهم نهاده. عکشه؛ درخت بسیارشاخ درهم پیچیده. علجان، درختان خاردار. عمر؛ درخت دراز. (منتهی الارب). عیثام، درخت چنار. (ناظم الاطباء). عیص، درخت انبوه بهم پیچیده. عیکه؛ درختان بهم پیچیده. (منتهی الارب). غابه؛ جایی که درختان گشن باشند. (دهار). غریف، غریفه؛ درخت انبوه و درهم از هر جنسی که باشد. غمیس، درختان درهم و انبوه. غیضه؛ درختان انبوه و درختان پده در جای نشیب ایستادنگاه آب. (منتهی الارب). غیطل، درخت بهم درشده از بسیاری. (دهار). عیطله؛ درختان انبوه و درهم. (منتهی الارب). غیل، درختان گشن. (دهار). درختان انبوه و درهم. (منتهی الارب). غیناء؛ درخت سبز بسیاربرگ. (منتهی الارب). قار؛ درخت تلخ. (دهار). قان، درختی که از آن کمانها سازند. (منتهی الارب). قتاد؛ درخت باخار. (دهار). درختی سخت خارناک. قشراء؛ درخت پوست رفته. قصف، پوسیده و زودشکن شدن درخت. قصل، قصله؛ درخت نرم زودشکن. قصیف، آنچه بریزد از درخت. قصیم، درخت کهنه پنبه. قضب، درخت دراز گسترده شاخ و درختی که بدان کمان سازند. قفله؛ درخت خشک. قفه؛ درخت پوسیده ٔ خشک. قنفذ؛ درختی که وسط ریگ رسته باشد. کرسنه؛ درختی خرد که دانه اش را گاودانه خوانند. کنیب، درخت خشک. (منتهی الارب). لام، درخت میوه دار. (دهار). درخت با شاخ شدن دربهار. لئیه؛ درخت باشلم روان. (منتهی الارب). لینه؛ درخت خرمای نیکو جز عجوه و برنی. (دهار). متفحل، درخت که بار نیارد. (منتهی الارب). متقعفزه؛ درخت بر روی درافتاده. متلاخر؛ درختان تنگ با هم پیوسته. مجاج، درخت کج شده. مجلح، درخت خورده. محزف، درختان خرما. مران، درخت بالیده. مرخ، مریخ، درخت نرم و نازک. مرداء؛درخت بی برگ. مشاجره؛ درخت چرانیدن شتران را. (از منتهی الارب). مشعر؛ درخت زمین نرم که مردم در سایه ٔ آن در سرما و گرما فرودآیند و پناه جویند. مظ؛ درخت انار. مغدودن، درخت نرم دوتاه شونده. مغیال، درخت درهم پیچیده شاخ برگ دار سایه افکن. مقر؛ درختی مانند درخت صبر. ملحاء؛ درخت برگ ریخته. مله؛ درخت نخستین. ممراط؛ درخت خرما که غوره افتادن عادت آن باشد. (منتهی الارب). ممرح، درخت رز برومند و درخت رز وادیج بسته. منخربه؛ درخت پوسیده ٔ سوراخ سوراخ شده. طلح، منضود؛ درخت موز. مهزع، آنکه بشکند هر درخت را. میلاء؛ درخت بسیارشاخ. نخیل، درختان خرما. نشاءه؛ درخت نوخاسته. (منتهی الارب). نضر؛ درخت سبز. (دهار). وارق، ورقه، وریق، وریقه؛ درخت بسیاربرگ. وثیل، درخت کهنسال. (منتهی الارب). وراق، وقت برگ بیرون آمدن درخت. (دهار). ورک، بن درخت. وغل، درخت درهم پیچیده. (منتهی الارب). هامد؛ درخت خشک. هراس، درختی که مر او را خارها بود. هشیمه؛ درخت خشک که هیزم کنند. (دهار). هکوع، آرمیدن زیر درخت و جای گرفتن. (از منتهی الارب). یهیری، نوعی از درخت. (منتهی الارب).
- امثال:
درخت «اگر» (یا درخت «کاشکی ») را کاشتند سبز نشد. (فرهنگ عوام).
درخت پربار سنگ می خورد. (فرهنگ عوام).
درخت تازه میوه ٔ نورس ببار آورد. (فرهنگ عوام).
درخت کاهلی بارش گرسنگی است. (جامع التمثیل).
درخت کاهلی کفر آورد بار. (جامع التمثیل).
درخت کج جز به آتش راست نمی شود. (فرهنگ عوام).
درختی که کج بالا آمد راست نمی شود. (فرهنگ عوام).
درخت گردکان با این بزرگی
درخت خربزه اﷲ اکبر.
(امثال و حکم).
درخت هرچه پربارتر، سرش خمیده تر.
درخت هرچه بارش بیشتر می شود سرش فروتر می آید (یا سرش پائین تر می آید). (از امثال و حکم).
- آزاددرخت، درختی است عظیم ثمرش شبیه به زعرور. قیقبان. شجره ٔ حره. شجرهالتسبیح. رجوع به آزاد درخت شود.
- درخت آبستن کن، باد عطوش، که آنرا عجم درخت آبستن کن خوانند. (نزهه القلوب).
- درخت احمدی، شجره ٔ محمدی (ص) دودمان پیغمیر اسلام (ص) و شارحان مثنوی آورده اند که غرض از آن، آل رسول است و هرکه دارای خوی محمدی است چون اولیأاﷲ که بعلت سنخیت و جنسیت تناسبی با آن شجره ٔ طیبه دارند. (از فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
تا أحب اﷲ آیی در حسیب
کز درخت احمدی با اوست سیب.
مولوی.
- درخت چهاربیخ، کنایه ازدنیاست به اعتبار چهار ارکان یا به اعتبار چهار عنصر.
- درخت مریم،درخت خرمایی بود خشک شده که حضرت عیسی علیه السلام در زیر آن درخت بوجود آمد و درخت سبز شد و هرگاه که آن درخت را می جنباندند، خرمای تر از آن می افتاد. نخل خرماست که بعد از خشکی برای مریم سبز شد. (گنجینه ٔ گنجوی):
ای نظامی مسیح تو دم تست
دانش تو درخت مریم تست.
نظامی.
درخت مریمش چون از بر افتاد
ز غم شد چون درخت مریم آزاد.
نظامی.
- درخت موسوی، درخت موسی، درختی که خدای تعالی از پس آن با موسی تکلم فرمود و در قرآن و تورات به آن اشاره شده است. (از فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
چون درخت موسوی شد این درخت
چون سوی موسی کشانیدی تو رخت.
مولوی.
- درخت موسی، درخت موسوی:
او درخت موسی است و پرضیا
نور خوان، نارش مخوان باری بیا.
مولوی.
- درخت میوه دار، درختی که دارای بر و ثمر است.
- || شارحان مثنوی آنرا کنایه می دانند از «شجره ٔ شهود که ثمره ٔ معرفت بخشد و یا کنایه است از رفع ثقل ریاضت و تلذذ از ثمرات آن ». (از فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی).
- || مرشد. شیخ صوفیان. (فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی):
هان مخسب ای جبری بی اعتبار
جز بزیر آن درخت میوه دار.
مولوی.
- به بیداد درخت کاشتن، ستم کردن. جور راندن:
چو خسرو به بیداد کارد درخت
بگردد از او پادشاهی و بخت.
فردوسی.
- شاه درخت، درخت صنوبر. ناجو. ناژو. (از برهان). و رجوع به شاه درخت شود. || کنایه از چوب و شه تیر سقف. فرسب. یا مطلق تیر که پوشش سقف را بکار است:
سرایی کنم پای بستش رخام
درختان سقفش همه عود خام.
سعدی.
|| درختها غالباً کنایه از اشخاص صاحب اقتدار و سلاطین ومتمولین می باشند. (قاموس کتاب مقدس). || دار سیاست. (آنندراج) (شرفنامه ٔ منیری). صلیب. دار که گناهکاران را بدان آویزند:
کننده همی کند جای درخت
پدید آمد از دور پیران ز بخت.
فردوسی.
ترا بدان خوانده بودم تا بر این کنار درختی بزنند و ترا بر آن درخت کنند، تا خبر پیش پدرت رود. (اسکندرنامه نسخه ٔ سعید نفیسی). شاه فرمود تا بر بالای قلعه آنجا که قاتل را آویخته بودند، درختی بزدند و لند را بیاویختند. (اسکندرنامه نسخه ٔسعید نفیسی).
- بر درخت کشیدن، به دار زدن. مصلوب کردن. اعدام کردن: محمود... بسیار دارها بفرمود زدن وبزرگان دیلم را بر درخت کشیدند... و مقدار پنجاه خروار دفتر روافض و باطنیان و فلاسفه از سراهای ایشان بیرون آوردند و زیر درختهای آویختگان بفرمود سوختن. (مجمل التواریخ و القصص). سلطان بفرمود تا در برابر مدفن مأمون درختها فروبردند و همه را بر درخت کشیدند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 407). || گلبن. || عمود. ستون. || دکل کشتی. ستون کشتی. (ناظم الاطباء).

(دِ رَ) [په.] (اِ.) گیاه بزرگ و ستبر که دارای ریشه و ساقه و شاخه ها باشد. ج. درختان.

هر رستنی بزرگ و ستبری که دارای ریشه و تنه و شاخه باشد،
* درخت لاله: (زیست‌شناسی) درختی زیبا، با گل‌های لاله‌ای زرد و نارنجی که چوبش برای ساختن مبل و اشیای چوبی به‌ کار می‌رود و بومی آمریکا است،
* درخت مریم: [قدیمی] درخت خرمایی که خشک بود و برای حضرت مریم از نو سبز و بارور شد، نخل مریم،

شجر

دار

دار، شجر، نهال

هرگیاه خشبی که دارای ریشه و تنه ی ساقه و شاخه ها باشد درخت گویند، شجر، نهال