معنی ضروری در فرهنگ لغات ها (دهخدا،معین و ... ) + سایر منابع اطلاعاتی

لغت نامه دهخدا

ضروری. [ض َ ری ی / ری] (از ع، ص نسبی) منسوب به ضرور. لابد. لابُدّمنه. ناچار. ناگزیر.لاعلاج. بایسته. دربایست. بایا. اندربای:
چو نتوان به افلاک دست آختن
ضروری است با گردشش ساختن.
سعدی.
خرسندی عاشقان ضروری باشد.
سعدی.
و صاحب غیاث اللغات گوید منسوب به ضروره است به حذف تاء. || بدیهی، مقابل نظری. صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: ضروری، لغه یطلق علی ما اکره علیه. و علی ما تدعو الحاجهالیه دعاءً قویاً. کالاکل ممّا یخمصه. و علی ما سلب فیه الاختیار علی الفعل و التّرک کحرکه المرتعش. و فی الجرجانی: الضروره مشتقه من الضّرر و هو النّازل مما لا مدفع له. و فی الحموی، حاشیه الاشباه ههنا خمس مراتب ضروره و حاجه و منفعه و زینه و فضول: فالضروره بلوغه حدّاً ان لم یتناول الممنوع هلک او قارب الهلاک و هذا یبیح تناول الحرام. و الحاجه کالجائع الذی لو لم یجد ما یأکله لم یهلک غیر انّه یکون فی جهد و مشقه. و هذا لایبیح تناول الحرام و یبیح الفطر فی الصّوم. و المنفعه کالذی یشتهی خبز البرّ و لحم الغنم و الطعام الدسم و الزینه کالمشتهی بالحلوی و السکّر. و الفضول، التوسّع بأکل الحرام والشّبهه - انتهی. و فی عرف العلماء یطلق علی معان، منها: مقابل النظری ای الکسبی. فالمتکلّمون علی انّهما ای الضّروری و الکسبی قسمان للعلم الحادث. فعلم اﷲ تعالی لایوصف بضروره ولا کسب. و المنطقیّون علی انهما قسمان، لمطلق العلم و علم اﷲ تعالی داخل عندهم فی الضروری، لعدم توقفه علی نظر. فعرفه القاضی ابوبکر من المتکلمین بانّه العلم الذی یلزم نفس المخلوق لزوماً لایجد المخلوق الی الانفکاک عنه سبیلاً. ای لزوماً لایقدر المخلوق الی الانفکاک عن ذلک العلم مطلقاً. ای لا بعد الحصول و لا قبله.فان ّ عدم القدره من جمیع الوجوه اقوی و اکمل من عدمها من بعض الوجوه دون بعض. و لا یخفی ان المطلق ینصرف الی الفرد الکامل فخرج بهذا النّظری، فانه یقدر المخلوق علی الانفکاک عنه قبل حصوله، بان یترک النظر فیه و ان لم یقدر علی الانفکاک عنه بعد حصوله. و انّما صح ّ تفسیرنا قوله لایجد بقولنا لایقدر، لانک اذا قلت فلان یجد الی کذا سبیلاً، یفهم منه انّه یقدر علیه. و اذاقلت لایجد الیه سبیلاً، فهم منه انّه لایقدر علیه. و انّما اخترنا ذلک التفسیر لدفع ما اورد علی الحدّ من انّه یلزم خروج العلوم الضروریه باسرها. لأنّها تنفک بطریان اضداد العلم من النوم و الغفله. و بفقد مقتضیه کالحس و الوجدان و التواتر و التجربه و توجّه العقل. فأن قلت الانفکاک مقدوراً کان او غیر مقدور ینافی اللزوم المذکور فی التّعریف فالایراد باق بحاله. قلت: المراد باللّزوم معناه اللّغوی. و هوالثبوت مطلقاً. ثم قیّده بکون الانفکاک عنه غیر مقدور فآخر کلامه تفسیر لاوله. و تلخیص التّعریف ما قیل: من ان ّ الضروری هو ما لایکون تحصیله مقدوراً للمخلوق. و لا شک انّه اذا لم یکن تحصیله مقدوراً لم یکن الانفکاک عنه مقدوراً و بالعکس. لانّه لامعنی للقدره الا التمکن من الطرفین. فاذا کان التحصیل مقدوراً یکون ترکه الذی هو الانفکاک مقدوراً و کذا العکس، ای اذا کان الانفکاک مقدوراً یکون ترکه الذی هو التّحصیل مقدوراً. فمؤدّی العبارتین واحد. فمن الضّروریّات المحسوسات بالحواس ّ الظّاهره. فانّها لا تحصل بمجرد الاحساس المقدور لنا. و الألما عرض الغلط. بل یتوقّف علی امور غیر مقدوره لانعلم ما هی و متی حصلت و کیف حصلت بخلاف النظریات فانّها تحصل بمجرد النّظر المقدور لنا. فان ّ حصولها دائر علی النظر وجوداً و عدماً فتکون مقدوره لنا. اذ لا معنی لمقدوریّه العلم الا مقدوریّه طریقه. و اذ لاینافی توقفها علی تصور الاطراف، فتدبر! فانّه زلّت فیه الاَ قدام. و منها المحسوسات بالحواس الباطنه، کعلم الانسان بالَمِه و لَذّته. و منها العلم بالامور العادیه. و منها العلم بالامور التی لاسبب لها و لایجد الانسان نفسه خالیه عنها. کعلمنا بان ّ النفی و الاثبات لایجتمعان و لایرتفعان. فان قلت اَ لیس ذلک العلم حاصلاً لنا بمجرّدالالتفات المقدور لنا فیکون مقدوراً. قلت الالتفات قدر مشترک بین جمیع العلوم. فلیس ذلک سبباً لحصوله. بل لخصوصیه الاطراف مدخل فیه. و معنی کون مجرّد الالتفات کافیاً فیه انّه لا احتیاج فیه الی سبب آخر، لأنّه سبب تام ّ. و النظری ّ هو العلم المقدور تحصیله بالقدرهالحادثه و القید الاخیر لاخراج العلم الضّروری. لأنّه مقدور التحصیل فینا بالقدره القدیمه. و قال القاضی ابوبکر و امّا النظری، فهو ما یتضمّنه النظر الصحیح.قال الاَّمدی: معنی تضمّنه له انّهما بحال لو قدر انتفاء الاَّفات و اضداد العلم لم ینفک ّ النّظر الصّحیح عنه بلا ایجاب کما هو مذهب البعض و لا تولید کما هو مذهب بعض الاَّخر. فان ّ مذهب القاضی ان ّ حصوله عقیب النّظر بطریق العاده حال کون عدم انفکاک النّظر عنه مختصّاً حصولاً بالنّظر. فخرج العلم بالعلم بالشی ٔ الحاصل عقیب النّظر. فانّه غیر منفک عن العلم بالشّی ٔ عند القاضی. والعلم بالشّی ٔ عقیب النظر لا ینفک عن النّظر لکنّه لایکون له اختصاص بالنظر لکونه تابعاً للعلم بالشی ٔ سواء کان العلم بالشی ٔ حاصلاً بالنّظر او بدونه.ولا یخفی ان تضمّن الشّی ٔ للشی ٔ علی وجه الکمال انّما یکون اذا کان کذلک. فلایرد ان دلاله التضمّن علی القیدین خفیه. فمن یری ان الکسب لایمکن الاّ بالنّظر لأنّه لا طریق لنا الی العلم مقدور سواه، فان ّ الالهام و التعلیم لکونهما فعل الغیر غیر مقدورین لنا و کذلک التصفیه اذ المراد منه ان یکون مقدوراً للکل ّ او الاکثر.و التّصفیه لیس مقدوراً الا بالنسبه الی الاقل الذّی یفی مزاجه بالمجاهدات الشّاقه. فالنظری و الکسبی عنده متلازمان. فان ّ کُل ّ علم مقدور لنا یتضمّنه النظر الصحیح و کل ّ ما یتضمّنه النظر الصّحیح فهو مقدور لنا. و من یری جواز الکسب بغیر النظر بناء علی جواز طریق آخر مقدور لنا و ان لم نطّلع علیه جعله اخص ّ بحسب المفهوم من الکسبی. لکنه ای النّظری یلازم الکسبی ّ عاده بالاتفاق من الفریقین. اعلم ان الضّروری قد یقال فی مقابله الاکتسابی و یفسّر بما لایکون تحصیله مقدوراً للمخلوق. ای یکون حاصلاً من غیر اختیار للمخلوق. و الاکتسابی هو ما یکون حاصلاً بالکسب و هو مباشره الاسباب بالاختیار، کصرف العقل و النظر فی المقدمات فی الاستدلالیات و الاصغاء و تقلیب الحدقه و نحو ذلک فی الحسیات.فالاکتسابی اعم من الاستدلالی لأنه الذی یحصل بالنّظر فی الدّلیل فکل استدلالی اکتسابی دون العکس. کالابصار الحاصل بالقصد و الاختیار. و قد یقال فی مقابله الاستدلالی و یفسّر بما یحصل بدون فکر و نظر فی دلیل فمن ههنا جعل بعضهم العلم الحاصل بالحواس اکتسابیاً ای حاصلاً بمباشره الاسباب بالاختیار و بعضهم ضروریاً ای حاصلاً بدون الاستدلال. هکذا فی شرح العقائد النَسَفیّه للتفتازانی. و قال المنطقیون العلم بمعنی الصوره الحاصله اما بدیهی ّ و هو الذی لم یتوقّف حصوله علی نظر و کسب و یسمی بالضروری ّ ایضاً و اما نظری ّ و هو الذی حصوله یتوقّف علی نظر و کسب ای البدیهی العلم الذی لم یتوقف حصوله المعتبر فی مفهومه فلایلزم ان یکون للحصول حصول و التوقف فی اللغه، درنگ کردن. فتعدیته بعلی یتضمن معنی الترتب فیفید قید التوقف انه لولاه لما حصل و قید الترتب التقدم فیؤول الی معنی الاحتیاج و لذاقیل الضروری ما لایحتاج فی حصوله الی نظر. فبالقید الاول دخل العلم الذی حصل بالنظر کالعلم بأن لیس جمیعالتصورات و التصدیقات بدیهیاً و لا نظریاً و بالقید الثانی العلم الضروری التابع للعلم النظری کالعلم بالعلم النظری فانه و ان کان یصدق علیه انه لولا النظر لما حصل، لکنه لیس مترتبا علی النظر علی العلم المستفاد من النظر. و ان المتبادر من الترتب الترتب بلا واسطه. و بما ذکرنا ظهر ان تعریفهما بما لایکون حصوله بدون النظر و الکسب و بما یکون حصوله به ینقصان طرداًو عکساً بالعلمین المذکورین فظهر انه لایرد علی التعریفین ان العلوم النظریه یمکن حصولها بطریق الحدس فلایصدق تعریف النظر علی شیی ٔ من افراده، لأنه انما یردلو فسر التوقف علی النظر بمعنی انه لولاه لامتنع العلم. اما اذا فسر بما ذکرنا اعنی لولاه لما حصل فلا. و تفصیل ذلک ان ّ طُرق العلم منحصره بالاستقراء فی البداهه و الاحساس و التواتر و التجربه و الحدس فاذا کان حصوله بشی ٔ سوی النّظر لم یکن الناظر محتاجاً فی حصوله الی النظر و لایصدق انه لولاه لما حصل العلم و اذا لم یکن حصوله بما عداه کان فی حصوله محتاجا الیه و یصدق علیه انّه لولاه لما حصل العلم. ثم ّ ان ّ البدیهی و النظری یختلف بالنسبه الی الاشخاص فربما یکون نظری لشخص بدیهیاً لشخص آخر و بالعکس. فقید الحیثیه معتبر فی التعریف و ان لم یذکروا. و اما اختلافهما بالنسبه الی شخص واحد بحسب اختلاف الاوقات فمحل بحث، لأن الحصول معتبر فی مفهومهما اولا و هو بالنظر او بدونه. و بما حررنا اندفع الشکوک التی عرضت للناظرین، فتدبر.
(تنبیه) قد استفید من تعریفی البدیهی و النظری المطلقین تعریف کل واحد من البدیهی و النظری من التصور و التصدیق. فالتصور البدیهی کتصور الوجود و الشی ٔ، و التصدیق البدیهی کالتصدیق بأن الکل اعظم من الجزء و التصور النظری کتصور حقیقه الملک و الجن و التصدیق النظری کالتصدیق بحدوث العالم. ثم التصدیق عند الامام لما کان عباره عن مجموع الادراکات الاربعه فانما یکون بدیهیاً اذا کان کل واحد من اجزائه بدیهیاًو من ههنا تراه فی کتبه الحکمیه یستدل ببداهه التصدیقات علی بداهه التصورات و علی هذا ذهب البعض الی عدم جواز استناد العلم الضروری الی النظری و اما عند الحکیم فمناط البداهه و الکسب هو نفس الحکم فقط فان لم یحتج فی حصوله الی نظر یکون بدیهیاً و ان کان طرفاه بالکسب. و علی هذا ذهب البعض الی جواز استناد العلم الضروری الی النظری. هذا کله خلاصه ما فی شرح المواقف و ما حققه المولوی عبدالحکیم فی حاشیته و حاشیه شرح شمسیه و ما فی شرح المطالع. و علم من هذا انه لا فرق ههنا بین المتکلمین و المنطقیین الا بجعلهم الضروری و النظری من اقسام العلم الحادث و جعل المنطقیین الضروری و النظری من اقسام مطلق العلم و منها مرادف البدیهی بالمعنی الاخص علی ما ذکر المولوی عبدالحکیم ای بمعنی الاولی و یؤیده ما مر ان الضروره الذّهنیه مایکون تصور طرفیها کافیاً فی جزم العقل بالنسبه بینهما علی ما ذکر شارح المطالع ثم قال فی آخر بحث الموجهات: البدیهی یطلق علی معنیین، احدهما ما یکفی تصور طرفیه فی الجزم بالنسبه بینهما و هو معنی الاولی. و الثانی ما لایتوقف حصوله علی نظر و کسب - انتهی. و منها الیقینی الشامل للنظری و الضروری. فالضروری علی هذا ما لا تأثیر لقدرتنا فی حصوله سواء کان حصوله مقدوراً لنا بأن یکون حصوله عقیب النظر عاده بخلق اﷲ تعالی لا بتأثیر قدرتنا فیه او لم یکن حصوله مقدوراً لنا و علی هذا قال الامام الرازی العلوم کلها ضروریه لأنها اما ضروریه ابتداء او لازمه لها لزوماً ضروریاً -انتهی. فان القسم الاول ای الضروری ابتداءً هو البدیهی و الضروری و القسم الثانی هو الکسبی. هکذا یستفادمن شرح المواقف و حاشیته للمولوی عبدالحکیم فی المقصد الرابع من مرصد العلم. || به اصطلاح اهل ایران متوضّاء و طهارت خانه و جای ضروری فارسیان هندوستان است و بس. (آنندراج).

فرهنگ معین

(ضَ) [ع.] (ص نسب.) منسوب به ضرورت، بایسته، لازم.

فرهنگ عمید

واجب، لازم،
آنچه مورد لزوم و احتیاج باشد،
کاری که انسان ناگزیر از انجام دادن آن باشد،

حل جدول

دربا

مبرم

وایا

واجب

فرهنگ واژه‌های فارسی سره

بایسته

کلمات بیگانه به فارسی