معنی نصیرالدین طوسی در فرهنگ لغات ها (دهخدا،معین و ... ) + سایر منابع اطلاعاتی

نصیرالدین طوسی. [ن َ رُدْ دی ن ِ] (اِخ) (خواجه...) محمدبن فخرالدین محمدبن حسن، مکنی به ابوجعفر و ملقب به استادالبشر و عقل حادی عشر و خواجه، مشهور ومعروف به خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه نصیر طوسی، از اعاظم رجال قرن هفتم و از اجله ٔ علمای جامع ایران است. وی به سال 597 هَ. ق. در جهرود قم، یا در طوس ولادت یافت و علوم نقلی را از پدرش و معقول را از دائی خویش و سپس از فریدالدین داماد نیشابوری و علوم ریاضی را از کمال الدین محمد حاسب فرا گرفت و مدتی هم در محضر دانشمندانی چون قطب الدین مصری و کمال الدین یونس موصلی و ابوالسعادات اصفهانی تلمذ کرد و در معارف زمان خویش بویژه حکمت و ریاضی استاد مسلم شد و به لقب استادالبشر ملقب گشت، و به دربار ناصرالدین عبدالرحیم مکنی به ابوالفتح حکمران قهستان که از سران اسماعیلیه و محتشمی دانش پرور بود راه یافت و کتاب معروف اخلاق ناصری را به نام او پرداخت. چندی بعد ناصرالدین او را به قلعه ٔ الموت نزد علاءالدین محمد هفتمین خلیفه ٔ حسن صباح برد، و سپس ملازم رکن الدین خورشاه آخرین فرمانروای اسماعیلی شد و چون هلاکو عزم تسخیر قلاع اسماعیلیه کرد رکن الدین خورشاه به صوابدید خواجه تسلیم شد و خواجه نصیر از آن پس به دربار هلاکو راه یافت و از مقربان و معتمدان وی گشت و تا روزی که هلاکو وفات یافت خواجه به عزت واحترام و قدرت از ملازمان و به تعبیری وزیر او بود، و هم در عهد و به اشارت هلاکو در سال 657 به بنای رصدخانه ٔ مراغه مشغول شد و به فرمان هلاکو «جمیع اوقاف ممالک ایلخانی تحت اختیار او قرار داده شد و خواجه دوبار، یکی در سال 662، دیگری اندکی قبل از فوت خود به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و پس ازوضع مخارج و مستمریات مازاد آن را برای انجام عمل رصد ضبط کند. در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی برای کار خود لازم می دانست از اطراف جمع نمود و... خواجه خلاصه ٔ اعمال و رصدهای خود و یاران خویش را در کتاب زیج ایلخانی مدون نمود». پس از هلاکو، اباقاخان نیز خواجه را گرامی داشت.
خواجه نصیرالدین گذشته از مقامات علمی که داشته و تصانیف گرانبهائی که در علوم مختلف پرداخته است، وجودش منشاء خدمت بسیار مهمی به معارف بشری بوده است بدین شرح که: به مناسبت نفوذش در دربار هلاکوخان مقدار معتنابهی از کتب نفیس عهد خویش را که در معرض دستبرد تاتار ودر شرف تلف شدن بود فراهم آورد و در کتابخانه ای نگهداری کرد. تعداد کتبی را که در این کتابخانه به سعی و همت خواجه فراهم آمده بود تا چهارصد هزار مجلد نوشته اند. همچنین نفوذ و منزلت وی باعث نجات جان بسیاری از فضلا و علمای عهد، از تیغ خونریز تاتار شد. وفات خواجه به سال 672 هَ. ق. در بغداد اتفاق افتاد. وی گدشته از تدریس و تصنیف و تحقیق، گاهی نیز تفنن را به شاعری می پرداخت، ابیاتی به نام او درتذکره ها ثبت است. از آن جمله است این رباعی:
آن قوم که راه بین فتادند و شدند
کس را به یقین خبر ندادند و شدند
آن عقده که هیچ کس ندانست گشاد
هر یک بندی بر آن نهادند و شدند.
از تألیفات اوست: 1- تحریر اقلیدس. 2- الرسالهالشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه. 3- تحریر مجسطی. 4- کشف القناع عن اسرار شکل القطاع. 5- تحریر کتاب مانالاوس فی الاشکال الکرویه. 6- تحریر اکثر ثاوذوسیوس. 7- تحریرکتاب مأخوذات ارشمیدس. 8- تحریر کتاب المناظر اقلیدس. 9- تحریر کتاب المساکن ثاوذوسیوس. 10- تحریر کتاب الکره المترکه اطولوقس. 11- تحریر کتاب فی الایام و اللیالی ثاوذوسیوس. 12- تحریر کتاب ظاهرات الفلک اقلیدس. 13- تحریر کتاب فی الطلوع و الغروب اطولوقس. 14- تحریر کتاب ابسقلاوس فی المطالع. 15- تحریر کتاب المفروضات ارشمیدس. 16- کتاب ارسطرخس فی جرمی النیرین و بعدیهما. 17- تحریر کتاب معرفه مساحهالاشکال البسیطه و الکرویه. 18- تحریر کره و اسطوانه ٔ ارشمیدس. 19- تحریر کتاب المعطیات. 20- ترجمه ٔ ثمرهالفلک. 21- کتاب انعکاسات الشعاعات. 22- تذکره ٔ نصیریه در هیئت. 23-ترجمه ٔ صور الکواکب. 24- رساله در شعاع. 25- رساله ٔ معینیه در هیئت و ذیل آن. 26- زیج ایلخانی. 27- بیست باب در معرفت اسطرلاب. 28- زبدهالهیئه در هیئت و استکشاف احوال افلاک و اجرام. 29- سی فصل در هیئت و معرفت تقویم. 30- رساله در حساب و جبر و مقابله. 31- زبدهالادراک فی هیئت الافلاک. 32- مدخل فی علم النجوم. 33- کتاب صد باب در معرفت اسطرلاب. 34- استخراج قبله تبریز. 35- اخلاق ناصری. 36- اوصاف الاشراف. 37- تنسوق نامه ٔ ایلخانی در معدن شناسی. 38- جواهرالفرائض در فقه. 39- آداب المتعلمین در تربیت. 40- معیارالاشعار در عروض. 41- اساس الاقتباس. 42- تجریدالمنطق. 43- تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار. 44- رساله ٔ معقولات یا قاطیغوریاس. 45- حل مشکلات اشارات، در فلسفه. 46- رساله ٔاثبات جوهر مفارق یا رساله ٔ نفس الامر یا اثبات العقل.47- رساله فی العلم و والعالم و المعلوم. 48- رساله ٔبقاءالنفس بعد فناء الجسد. 49- رساله در کیفیت صدورموجودات. 50- رساله در نفی و اثبات. 51- رسالهالعلل و المعلولات. 52- تجریدالعقاید در کلام. 53- فصول نصیریه. 54- تلخیص المحصل. 55- مصارع المصارع. 56- رساله در جبر و اختیار. 57- رساله ٔ اثبات واجب. 58- رساله در امامت، و چندین تحریر و رساله و کتاب دیگر. (ازسرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، محمد مدرس چ دانشگاه تهران). و منتخب اخلاق ناصری چ وزارت فرهنگ، مقدمه ٔ جلال همائی و تاریخ مغول عباس اقبال ص 501 به بعد و تاریخ ادبیات در ایران، دکتر صفا ج 3 و نیز رجوع به مجالس العشاق ص 323 و هفت اقلیم، اقلیم چهارم و طرایق الحقایق ج 2 ص 291 و حبیب السیر ج 3 ص 105 و نگارستان سخن ص 123 و مجمعالفصحا ج 1 ص 633 و ریاض العارفین ص 234 و مجله ٔ یادگار. سال سیم شماره ٔ 6 و 8 و مجله ٔ ارمغان سال 19 و تحریرات خواجه نصیرالدین طوسی، دکترصفا، مجله ٔ دانشکده ٔ ادبیات تهران سال سوم شماره ٔ 4و خواجه نصیرالدین طوسی و رصدخانه ٔ مراغه و آثارالشیعه الامامیه ج 4 ص 55 و احوال و آثار استاد بشر و عقل حادی عشر محمدبن محمدبن الحسن الطوسی تألیف مدرس رضوی و دیباچه ٔ اخلاق محتشمی از دانش پژوه و از سعدی تا جامی ترجمه ٔ علی اصغر حکمت و اساس الاقتباس، مقدمه بقلم مدرس رضوی و سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، به قلم محمد مدرس زنجانی و نیز رجوع شود به مآخذی که دکتر سادات ناصری در حاشیه ٔ ص 1319 تا 1326 (آتشکده ٔ آذر) معرفی کرده است. و نیز رجوع شود به فهرست کتابهائی که انجمن آثار ملی به مناسبت هفتصدمین سال ولادت خواجه نشر داده است.

نَصِِرُ الدِّین طوسی، (672- 597 هجری) خواجه ابوجعفر نصیرالدین مجمد بن حسن طوسی از علمای ریاضی و نجوم و حکمت است و مدتی وزیر مُدَبِّر هلاکوخان بود، «اخلاص ناصری» از تألیفات اوست،