معنی کاشفی در فرهنگ لغات ها (دهخدا،معین و ... ) + سایر منابع اطلاعاتی

کاشفی. [ش ِ] (اِخ) یکی از شعرای فارس و از اهالی بدخشان بود و به سال 1033 هَ. ق. به هندوستان هجرت کرد. ازوست:
ز بس که ناز ترا با نیاز من جنگ است
میان ما و تو، صحبت، چو شیشه با سنگ است.
(از قاموس الاعلام ترکی).

کاشفی. [ش ِ] (اِخ) حسین بن علی بیهقی سبزواری الاصل کاشفی التخلص واعظ الشهره کمال الدین اللقب، از فحول علمای ایرانی جامع علوم دینیه و عارف معارف الهیه و کاشف اسرارعرفانیه و دارای فنون غریبه و در نجوم و ریاضیات متبحر و در اصول موعظه و خطابه متبحّر و در زمان سلطان حسین میرزا بایقرا در هرات و نیشابور مشغول وعظ و ارشاد بوده و با صوتی خوش و آهنگی دلکش آیات قرآنیه و احادیث نبویه را باعبارات و اشارات لایقه بعرصه ٔ بیان می آورده اینک با آن همه تبحر علمی که داشته با «واعظ» شهرت و در مجلس وعظ او ازدحام تمام بودی و بسابودی که در تلاوت قرآن مجید از خود رفتی و از ابیات او قصیده ای است که در مدح حضرت امیرالمؤمنین (ع) گفته است:
ذرّیتی سؤال خلیل خدا بخوان
وز لاینال عهد جوابش بکن ادا
گردد ترا عیان که امامت نه لایق است
آن را که بوده بیشتر عمر در خطا.
و از همین شعر و کتاب روضه الشهدای او که در مقاتل خانواده ٔ رسالت (ص) است تشیع او و از ملازمت امیر علی شیرنوائی آتی الذکر و آیزنه بودن ملاعبدالرحمن جامی و پاره ای قرائن دیگر تسنن وی استظهار شده اینک حال مذهبی او مابین ارباب سیر محل خلاف و نظر بوده و در هرات که مردمانش از اهل سنت وجماعت بوده اند به شیعیگری متهم و در سبزوار که مرکزتشیع بوده بسیار خوار و به تسنن اشتهار داشته است وتفاوت در این موضوع در صورت لزوم موکول به کتب مبسوطه ٔ مربوطه بوده و بهتر صرف اوقات در مصنفات او است:
1- آیینه ٔ اسکندری به زبان فارسی در استخراج مطلوب و حاوی هشت جدول و بیست دایره بوده و در کتابخانه ٔ رضویه از موقوفات سال 1145 نادرشاه افشار موجود و آن را جام جم نیز گویند. 2- الاختیارات یا اختیارات النجوم که بیک مقدمه و یک خاتمه و دو مقاله مشتمل و نامش بنوشته ٔ ذریعه، الواح القمر است. 3- اخلاق محسنی که دو مرتبه چاپ شده و آن را بنام شاه سلطان حسین میرزا، ابن بایقرا و پسرش محسن میرزا در سال 900 هَ. ق. به عبارات فارسی ساده تألیف و جمله ٔ «اخلاق محسنی 900» هم تاریخ آن ونامش جواهر الاسرار است.
4- الاربعون حدیثاً در مواعظ که نامش الرساله العلیه فی الاحادیث النبویه و فارسی بوده و چهل حدیث را جامع و آن را به هشت اصل که هر یک اصل هم به پنج فصل مشتمل است مرتب نموده است. 5- اسرار قاسمی به پارسی در سحر و طلسمات و نیز نجات و علوم غریبه که بنام میرسید قاسم از اسرای دولت صفویه تألیف شده. 6-الواح القمر که همان اختیارات مذکور فوق است. 7- انوار سهیلی که بنام امیر احمد مشهور به سهیلی به پارسی ساده تألیف آن ملخص و توضیح کتاب کلیله و دمنه ٔ مشهور بوده و بارها چاپ شده است. 8- بدایع الافکار فی صناعه الاشعار. 9- تحفه الصلوات به پارسی. 10- التحفهالعلیه فی علم الحروف و بیان اسرارها. 11- تفسیر حسینی که همان مواهب العلیه ٔ مذکور ذیل است. 12- تفسیرزهراوین که ذیلاً بعنوان عروس مذکور است. 13- تفسیر سوره ٔ یوسف که ذیلاً بنام جامع الستین مذکور است. 14-تفسیر قرآن مجید که چند فقره بوده و ذیلاً با اسامی مخصوصه ٔ آنها مذکور هستند. 15- جام جم که بنام آیینه ٔ اسکندری مذکور شد. 16- جامع الستین در تفسیر فارسی عرفانی و ادبی و اخلاقی و تاریخی سوره ٔ یوسف بوده و آن را در شصت مجلس املا و اصحابش نوشته اند و آیات آن سوره ٔ مبارکه را در شصت فصل تفسیر نموده و برای بیان کامل مراد شواهدی از اخبار و قصص و حکایات و اشعار فارسی و آیات دیگر آورده است و یک نسخه ٔ خطی آن بشماره ٔ 2001 در کتابخانه ٔ مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است. 17- جواهر الاسرار و بنا بنوشته ٔ الذریعه کاشفی دو کتاب بدین اسم تألیف کرده یکی نام اصلی همان اخلاق محسنی مذکور فوق بوده و یکی هم شرح اسرار قاسمی مذکور فوق است و در تحت عنوان مثنوی از کشف الظنون نیز گویند که مثنوی ملای رومی را کاشفی منتخب کرده و آن را به (اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی) موسوم داشته پس گوید که نام آن در نسخه ای دیگر جواهر الاسرار و زواهرالانوار است و بنابراین سه کتاب کاشفی نام جواهر الاسرار دارد. 18- جواهر التفسیر لتحفه الامیر که ذیلاً بنام عروس مذکور است. 19- ده مجلس که تلخیص روضه الشهدای مذکور ذیل است. 20- الرساله العلیه فی الاحادیث النبویه که بنام اربعون مذکور شد. 21- روضه الشهداء که به پارسی در مقاتل خانواده ٔ رسالت است. 22-سبعه ٔ کاشفیه که هفت رساله است در علم نجوم. 23- شرح اسرار قاسمی که بنام جواهرالاسرار مذکور شد. 24- شرح اسماءالحسنی که ذیلاً بنام مرصد مذکور است. 25- شرح مثنوی. 26- عروس که نام اصلیش جواهرالتفسیر لتحفه الامیر بوده و عروس نیز گویند و آن را به زبان فارسی برای وزیر کبیر امیر علی شیر نوائی آتی الترجمه تألیف و در اول آن علوم و فنون متعلقه به تفسیر را با بیست و دو عنوان در ضمن چهار اصل مذکور داشته و ظاهراً به اکمال آن موفق نیامده و از اول قرآن تا آیه ٔ هشتادو چهارم وسوره ٔ نسا بوده و زیاده بر پنجاه هزار بیت است. و آن را تفسیر زهراوین نیز گویند که تفسیر دو سوره ٔ کامل بقره و آل عمران است و آن را بنام مختصر تلخیص کرده و بعد از آن نیز تفسیر مواهب العلیه را تألیف داده است و دو نسخه ٔ خطی از همین جواهر التفسیر بشماره ٔ 1948 و 1949 در کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار جدید تهران موجود است. 27- فضل الصلوه علی النبی (ص). 28- اللباب المعنوی فی انتخاب المثنوی که بنام جواهر الاسرار مذکور شد. 29- لوائح القمر و ظاهراً همان الواح القمر مذکور فوق است. 30- مختصرالجواهر که در ضمن عنوان عروس فوقاً مذکور شد و تا آخر قرآن در حدود بیست هزار بیت است. 31- مخزن الانشاء بپارسی. 32- المرصدالاسنی فی شرح اسماء اﷲ الحسنی. 33- مطلع الانوار. 34- منتخب مثنوی که بنام لباب مذکور شد. 35- المواهب العلیه که تفسیر حسینی نیز گویند و در تهران چاپ شده و دو نسخه ٔ کامل خطی آن نیز بشماره ٔ 1988 و 1989 و یک نسخه ٔ جلد اول آن نیز از اول تا آخر سوره ٔ کهف بشماره ٔ 1992 و دو نسخه از جلد دویمی نیز که از سوره ٔ مریم تا آخر قرآن است بشماره ٔ 1990 و 1991 و یک نسخه نیز که ده جزو اول قرآن است بشماره ٔ 1942 و یک نسخه نیز که از سوره ٔ یس تا آخر قرآن است بشماره ٔ 1944 درکتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار جدید تهران موجود است و غیر اینها و اغلب آنها به زبان فارسی است و وفات کاشفی در سال 910 یا 906 هَ. ق. در هرات واقع و بنابر اول لفظ شیخ و بنابر دویمی کلمه ٔ شوخ ماده ٔ تاریخ وفات او بوده و پسرش فخر الدین صفی علی نیز از اکابر بوده و کتاب اسرار قاسمی پدرش را بنام کشف الاسرار شرح نموده و در بمبئی چاپ شد. (از ریحانه الادب جلد سوم ص 345- 347) و نیز رجوع به تاریخ ادبیات ایران تألیف دکتر رضا زاده ٔ شفق چ 1338 ص 261، 357، 358 و به «حسین واعظ» در قاموس الاعلام ترکی شود.