معنی دو | جدول یاب

لغت نامه دهخدا

دو

دو. [دَ / دُو] (اِمص) رفتن به شتاب. گام برداشتن بشتاب. اسم مصدر از دویدن. تک. عَدْو. جمز. مقابل قدم و یورتمه و غیره. تاخت. راه رفتن بسرعت. دویدن. (یادداشت مؤلف). عَدْو. رفتار با سرعت.
- امثال:
از اسب دو از صاحبش جو. (یادداشت مؤلف).
نه از من جو نه از تو دو بخور کاهی برو راهی. (از امثال و حکم دهخدا).
- دو استقامت، (اصطلاح ورزش) دویدن در مسافت طولانی. دویدن در فاصله ٔ بسیار که در آن دونده نیروی مقاومت در مداومت به دویدن بیشتر بکار برد تا شتاب و سرعت.
- دو امدادی، (اصطلاح ورزش) دویدن مسافت معین با یاری دیگری یا دیگران، بدین تعبیر که بخشی از راه را یکی و بخشی را دیگری یا دیگران دوند.
- دو سرعت، (اصطلاح ورزش) دوی که در آن فاصله ٔ کم، مثلاً صد یا دویست یا چهارصد متر را به شتاب هرچه تمامتر پیمایند.
- دو ماراتن، (اصطلاح ورزش) در یکی از نبردهای ایران و روم یکی از سربازان رومی خبر فتح لشکریان خود را پس از پیمودن مسافت حدود 42 کیلومتر در حال دو به دهکده ٔ ماراتن رسانید و از شدت فشار بر جای سردشد. از آن پس به یادبود این سرباز مسابقه ای در دنیابرگزار می شود. (فرهنگ فارسی معین). مسافت این دو امروزه معمولاً 42195 متر است.
- دو نیم سنگین، دو نیمه استقامت، (اصطلاح ورزش) دویدن در فواصل 800 متر و 1500 متر.
- پا به دو گذاشتن، آغاز دویدن کردن. به دویدن آغاز کردن. (یادداشت مؤلف).
- تک و دو، دویدن. (یادداشت مؤلف).
- || کر و فر. بیا و برو. نفوذ.
- از تک و دو افتادن، کم شدن شور و علاقه و نیرو. از صرافت و عشق افتادن.
- سگ دو، دویدنی مداوم و در هر جانب بشتاب و سرعت. بشتاب همه جا را پیمودن. بهر جانب سر زدن.

دو. [دَ وِن ْ] (ع ص) دَوی. بیمار: رجل دو؛ مرد بیمار. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد)

دو. [دَوو] (اِخ) زمینی میان بصره و مکه به چهارروزه راه هموار و بی نشان که جز به هدایت ستارگان از آن بیرون نتوان شدن. (یادداشت مؤلف). زمین همواری است بین مکه و بصره در یک جاده به امتداد چهار میل. (از معجم البلدان).

دو. [دَوو] (ع اِ) بیابان. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد) (غیاث) (آنندراج). بیابان ودشت. || میدان وسیع. (از ناظم الاطباء).

دو. (اِ) دوغ (در دیلمان و رشت). (یادداشت مؤلف). مخفف دوغ. (لغت شوشتر).

دو. [دُ] (فرانسوی، اِ) (اصطلاح موسیقی) اولین حرف از نوتهای هفتگانه ٔ موسیقی. (از فرهنگ فارسی معین). نُت ِ پیش از «رِ».

دو. [دَ / دُو / دُ] (اِ) مخفف داو، نوبت بازی قمار و غیره.
- از زیر دو دررفتن، از کاری مشکل تن زدن. (یادداشت مؤلف). رجوع به داو شود.
- دو بودن، بسنده بودن. کافی بودن. فایق بودن: او صد تا مثل من و ترا دو است، یعنی فایق و بسنده است. (یادداشت مؤلف):
از آن اژدها کشت شیری نمود
درفشی چنان ساخت کز مه دو بود.
اسدی.
- دو به دست کسی افتادن، اوضاع و احوال مساعدی برای پیشرفت منظور خود یافتن. میدان پیدا کردن. (یادداشت مؤلف).
- دو کردن، (اصطلاح نرد) در بازی نردادعای برتری کردن با تکلیف به حریف که اذعان به باختن خود و تمام شدن بازی کند و اگر نکند و بازماند دو بار باخته باشد. (از یادداشت مؤلف).
- دوطلب، داوطلب. دل انگیز.
- سردو، سرداو. آنکه نوبت اول در باختن و بازی او راست. (یادداشت مؤلف).
- پشت سردو، آنکه نوبت دوم در بازی وی را بود.

دو. [دُ] (عدد، ص، اِ) عدد معروف که ترجمه ٔ اثنین باشد و این بر لفظ جمع نیز بیاید. (آنندراج). شمار پس از یک و پیش از سه. یک با یک. اثنان. اثنتان. اثنین. اثنتین. ثنتان. ثنتین. ضعف یک. نماینده ٔ آن در ارقام هندسیه «2» و در حساب جُمَّل «ب » باشد. و حرف واو درتلفظ آن تنها نماینده ٔ ضمه است. (یادداشت مؤلف).
توضیح:
1- چنانکه گفتیم حرف واو در «دو» علامت ضمه است اما در برخی استعمالها همچون «دوی » بجای «دویی » و «هر دوان » و «دوم » و مانند اینها تلفظ شود. شمس قیس رازی گوید. «واو بیان ضمه، و آن واو دوو تو است که در صحیح لغت دری ملفوظ نگردد و در کتابت برای دلالت ضمه ٔ ماقبل آن نویسند و نشاید آنرا رَوی ّ سازند مگر که قافیت موصول باشد چنانکه شاعر گفته است:
برود هوش و دل اگر بروی
هوش و دل رفته گیر اگر تو توی
با تو الا به دوستی نروم
با من الا به دشمنی نروی
به دل و جان و دیده می کوشم
تا که برخیزد از میانه دوی.
شعر:
سیه چشم معشوق و آن ابروان
ببردند جان و دلم هر دوان ».
(از المعجم فی معاییر اشعار العجم ص 241).
2- گاه در شعر این واو را به صورت مصوت «و» تلفظ می کنند و با کلمه های مختوم به مصوت مزبور چون «عدو» و جز آن قافیه کنند:
نارنج چو دوکفّه ٔ سیمین ترازو
هر دو ز زر سرخ طلی کرده برونسو
وآنگاه یکی زرگرک زیرک جادو
با زرّ بهم بازنهاده لب هر دو.
منوچهری.
کز موی سرت عزیزتر باشد
هرچند فروتر است از ابرو
سوی تو نویدگر فرستادند
بر دست زمانه زآفرینش دو.
ناصرخسرو.
شاه میران محمدبن علی
که نیارد زمانه مثل تو دو.
زوزنی.
زین نمط زین نوع ده طومار و دو
برنوشت آن دین عیسی را عدو.
مولوی.
3- معدود عدد دو مانند همه ٔ اعداد در فارسی پس از عدد آید: دو کتاب، دو مردو... ولی در سخن متقدمان گاه موصوف یا معدود بر عددمقدم می آمده است:
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی.
فردوسی.
یا: سالی دو بر این برآمد. (گلستان).
4- در فارسی عدد با معدود از نظر شماره مطابقت ندارد و معدود «دو» مفرد می آید مانند دو لاله، دوبوم، دو چشم و امثال آنها، ولی گاهی متقدمان معدود عدد بیش از یک و از جمله دو را جمع می آورده اند:
هرگز تو به هیچ کس نشایی
بر سَرْت دو شوله خاک و سرگین.
شهید بلخی.
دو جوی روان در دهانش ز خلم
دو خرمن زده بر دو چشمش ز خیم.
شهید بلخی.
گوری کنیم و باده کشیم و بویم شاد
بوسه دهیم بر دو لبان پری نژاد.
رودکی.
به حجاب اندرون شود خورشید
چون تو گیری از آن دو لاله حجیب.
رودکی.
دو فرکن است روان از دو دیده بر دو رخم
رخم ز رفتن فرکن بجملگی فرکند.
خسروانی.
عجب آید مرا ز تو که همی
چون کشی آن کلان دو خایه ٔ فنج.
منجیک.
نباشد میل فرزانه به فرزند و به زن هرگز
ببرّد نسل این هر دو نبرّد نسل فرزانه.
کسایی.
همواره پر از پیخ است آن چشم فژاگن
گویی که دو بوم آنجا بر، خانه گرفته ست.
عماره.
نهادند آوردگاهی بزرگ
دو جنگی به کردار غرنده گرگ.
فردوسی.
همه جامه ها کرده فیروزه رنگ
دو چشمان پر از خون و رخ باده رنگ.
فردوسی.
همی دَوَم بجهان اندر از پس روزی
دو پای پر ز شغه و مانده با دلی بریان.
عسجدی.
از سه بگذر که محملی نه قویست
ازدو هم درگذر که آن ثنویست.
نظامی.
سر یک رشته گیر چون مردان
دو رها کن سه را یکی گردان.
نظامی.
ما در دو جهان غیر خدا یار نداریم
جز یادخدا هیچ دگر کار نداریم.
مولوی.
اگر به دیده ٔ من غیر آن خیال آید
بکنده باد مرا هر دو دیدگان به کلند.
مولوی (از آنندراج).
خال به کنج لب یکی طره ٔ مشک فام دو
وای بحال مرغ دل دانه یکی و دام دو
محتسب است و شیخ و من صحبت عشق در میان
از چه کنم مجابشان پخته یکی و خام دو.
محمدقلیخان کازرونی.
- امثال:
دو دو تا چهار تاست.
دو دو تا چهار تا می شود، شش تا نمی شود، در تداول عامه یعنی امری مسلم و تغییرناپذیر. (از فرهنگ عوام).
دو روز بیش از یک روز می رود، بر سبیل استهزاء در مورد اشخاص کندرو و تنبل گفته می شود. (فرهنگ عوام).
دو شیر گرسنه ست و یک ران گور
کباب آن کسی راست کو راست زور.
؟ (از امثال و حکم دهخدا).
دودَه ِ نیم بهتر از یک ده ِ یک است. (امثال و حکم دهخدا).
- به دوبشکافتن، شکافتن به دو قسمت. دو قسمت شدن:
گرمی گندم جگرش تافته
چون دل گندم به دو بشکافته.
نظامی.
- به دو درآمدن، تثنی. تحنی. (تاج المصادر بیهقی). تقوس. تأوّد. انعطاف. تعطف. تثنی. (المصادر زوزنی). دولا شدن. خم شدن. خمیدن. دوتا شدن: التخنیث، به دو درآمدن، و از آن است تسمیه ٔ مخنث. (یادداشت مؤلف).
- به دو درآوردن، تخنیث. اختناث. (تاج المصادر بیهقی).
- به دو کردن، تثنیه. (تاج المصادر بیهقی).
- به دو ماندن، خمیده ماندن. (یادداشت مؤلف):
زیرا که ز بی پیرهنی از قبل شرم
در خانه چو خفاش به دو مانده به شادی.
سنایی.
- دو آسیا، کنایه از زمین و آسمان است. (انجمن آرا) (آنندراج):
مابین آسمان و زمین جای عیش نیست
یک دانه چون جهد به میان دو آسیا؟
سعدی.
- دوان، دوتا. دو تن. دو (در ترکیب هر دوان). (یادداشت مؤلف). رجوع به ترکیب هر دوان شود.
- دو اسطرلاب،آفتاب و ماه. (ناظم الاطباء).
- دواشکوبه، دوطبقه. دومرتبه. (یادداشت مؤلف). رجوع به مترادفات کلمه شود.
- دو بخش، دو نیمه. دو قسمت: تنصیف، دو بخش کردن. (از یادداشت مؤلف).
- دوبه دو، دو تن و بس. دو تن تنها. (یادداشت مؤلف): امیر... مرا بخواند و خالی کرد دوبه دو بودیم گفت این چه بود که ما کردیم. (تاریخ بیهقی).
- || صف که دوردیفه باشد. که افراد آن دو تن دو تن از عرض تشکیل صف داده اند. (یادداشت مؤلف).
- دو بهره از چیزی، دو بخش از سه بخش آن. دو ثلث آن. دو بهره از سه بهره ٔ آن:
دو بهره ز توران سپه کشته شد
ز خونْشان زمین چون گل آغشته شد.
فردوسی.
- دو پادشاه قهار، کنایه است از شب و روز. (ناظم الاطباء).
- دو پروانه، کنایه از شب و روز. (ناظم الاطباء) (از برهان) (آنندراج).
- دو پول سیاه، کم بها. بی ارج: دو پول سیاه نیرزیدن، سخت بی ارزش بودن. بسیار بی ارج و ارز بودن. (یادداشت مؤلف).
- دو پیل ناوردی، کنایه است از شب و روز. (یادداشت مؤلف):
آن بری زین دو پیل ناوردی
کَاولین روز باخودآوردی.
نظامی.
- دُو تَک، دو تاخت. دو نوبت تاخت. مسافت دو حرکت سریع اسب تا حد یارایی نفس او:
اسب تازی دو تک رود بشتاب
شتر آهسته می رود شب و روز.
سعدی.
- دو تن، دو نفر. (ناظم الاطباء). دو کس. دو شخص و دو مرد. (آنندراج).
- || مضاعف. (ناظم الاطباء).
- دو جنیبت، کنایه از شب و روز است. (ناظم الاطباء).
- دو جهان، کنایه از دنیا و آخرت. (ناظم الاطباء) (از آنندراج). دو دنیا. دو گیتی. دو سرا. دو سرای. دو عالم.دنیا و عقبی. دنیا و آخرت. کونین. نشأتین. (یادداشت مؤلف):
احمد مرسل که خرد خاک اوست
هر دو جهان بسته ٔ فتراک اوست.
نظامی.
چون دو جهان دیده براو داشتند
سر ز پی سجده فروداشتند.
نظامی.
گوش جهان حلقه کش سیم اوست
خود دو جهان حلقه ٔ تسلیم اوست.
نظامی.
ما در دو جهان غیر خدا یار نداریم
جز یاد خدا هیچ دگر کار نداریم.
مولوی.
نقد دو جهان چیست بگوییم نگوییم
بگذار بگوییم علی اللَّه می ناب است.
؟
- دوجهانی، منسوب به هر دو جهان. (ناظم الاطباء). منسوب به دو جهان.
- || همیشه و ابدی و جاویدان. (ناظم الاطباء).
- دو چار، دو چهار. دو بار چهار یعنی هشت. (ناظم الاطباء). هشت. (لغت شوشتر) (از برهان). رجوع به چار وچهار و دو چهار شود.
- دو چشم، کریمتان. (منتهی الارب). عینان. عینین. دو دیده:
از شمار دوچشم یک تن کم
وز شمار خرد هزاران بیش.
رودکی.
- دوچشم، آنکه دو چشمه دارد. که دارای دو دهانه است مانند دو چشم: هاء دوچشم، هاء هَوَّز. (یادداشت مؤلف).
- دو چشم چار شدن، میان دو تن ملاقات واقع شدن. کنایه از ملاقات و دیدار واقع شدن با کسی باشد یعنی دو کس یکدیگر را ببینند. (برهان) (از انجمن آرا) (آنندراج) (ناظم الاطباء).
- دو چشم چهار کردن، سخت انتظار کشیدن:
زائران دگران باز به امّید کنند
از پی دیدن دیناری دو چشم چهار.
فرخی.
- دو چهار، هشت. (ناظم الاطباء). دو چار.
- || بازی نرد. (ناظم الاطباء).
- دو حبه، چهاریک ِ دانگ. یک طسوج. (یادداشت مؤلف). رجوع به حبه شود.
- دو حجره ٔ خواب، کنایه از دو چشم است. (ناظم الاطباء) (آنندراج).
- دو حرف، حرف کاف و حرف نون که مقصود لفظ «کن » باشد. (ناظم الاطباء) (از برهان) (از لغت محلی شوشتر). مراد از لفظ کن که کلمه ٔ عربی است به معنی شو، و این صیغه ٔ امر است از کان یکون که حق تعالی روز ازل بر پیدا شدن مخلوقات امر کرده بود، پس عالم همان زمان موجود شد. (آنندراج) (غیاث). اشاره به آیه ٔ 82 از سوره ٔ 36 (یس): انما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون، همانا هرگاه خدا چیزی را بخواهد که او را گوید باش، پس بباشد. (از حاشیه ٔ برهان چ معین).
- دو حرف بینوا، اشاره به کلمه ٔ کن است. (آنندراج). دو حرف بی هوا.
- دو حرف بی هوا، اشاره به اسم مبارک «هو»، زیرا که کاف و نون در عدد هفتاد باشد بدین صورت «70»، و این عدد بینواست چرا که صفر اشاره به مقام نیستی و فقر است در دست اوست و اسم مبارک هو عددش یازده است و رقمش این «11»، و آن اشاره به مقام وحدت ذاتی و وحدت صفاتی است بی هوا و از هر آرایش مبرا، و نیز بعضی علماء عدد گفته اند مظاهر حضرات خمسه است به حسب ظاهر عدد و به دو تلفظ کنند به اسم «ها» شود و عدد آن و عدد او شش، پس واو از آن متولد شود و در حال ترکیب هو گردد، و ضمه ٔ هو اشاره به ترفع مسمی اوست از ماسوی، و این شعر حکیم سنایی مشیربه این معنی است: «کن دو حرف است بینوا هر دو» و می تواند بینوا بودن دو حرف کن از آن باشد که مفتاح گنجینه ٔ خلقت ممکنات است و ممکنات همه نقص و فنا و فقر است، پس کن دو حرف بی هواست چه آنجا که تجلی مسمی او بود ظلالت هو را راه ندارد. (آنندراج) (انجمن آرا).
- دو حورلقا، کنایه از عقل و نفس است. (ناظم الاطباء) (آنندراج) (برهان) (انجمن آرا).
- دو خاتون، کنایه است از [دو] مردمک چشم. (آنندراج) (از برهان) (از ناظم الاطباء).
- || کنایه از آفتاب و ماه باشد. (برهان) (از آنندراج).
- دو خاتون بینش، کنایه از مردمان چشم باشد. (برهان) (از مجموعه ٔ مترادفات ص 348) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء).
- || کنایه از ماه و آفتاب است. (از برهان) (از آنندراج) (از انجمن آرا) (از ناظم الاطباء):
به روز از پی این دو خاتون بینش
یکی زال آئینه گردان نماید.
خاقانی.
- دو خاتون خرگه سنجاب، دو خاتون بینش. مردمان چشم. (آنندراج).
- || مهر وماه. (آنندراج) (از انجمن آرا):
بدین دو خادم چالاک رومی و حبشی
درم خرید دو خاتون خرگه سنجاب.
خاقانی.
- دو خادم حبشی و رومی، کنایه از شب و روز است. (ناظم الاطباء) (از برهان) (آنندراج).
- دو خال، در اصطلاح بازی نرد، دو کور. دو یک زخم. (یادداشت مؤلف).
- دو خیط ملون، کنایه است از صبح کاذب و صبح صادق. (از ناظم الاطباء) (از برهان) (از آنندراج) (انجمن آرا).
- دو دانگ، ثلث. (دهار) (ملخص اللغات حسن خطیب). سه یک. یک سوم. (یادداشت مؤلف).رجوع به دانگ شود.
- دودانگ خواندن، نرم و آهسته خواندن.
- دو دست، دستهای یک تن. یدین: میان دو دست کسی، در پیشگاه و برابر او.
- دو دست از دو پا درازتر آمدن، در تداول عامه، دنبال انجام کاری رفتن و نومید و بدون نیل به مقصود بازگردیدن. (از فرهنگ عوام).
- دو دنیا، این جهان و آن جهان که آخرت باشد. (ناظم الاطباء). این سرای و آن سرای. دو عالم. (آنندراج). دو جهان:
دست بر هم می زنم از حسرت دامان او
من که پشت پا به سامان دو دنیا می زنم.
امیرمعزی (از آنندراج).
هرکه از معشوق غافل گشت لذت درنیافت
دیده ٔ بی معرفت را در دو دنیا نور نیست.
ظهوری (از آنندراج).
آنکه از خلق تواند به دلی جا گیرد
ظلم باشد که دل آز دو دنیا گردد.
مخلص کاشی (از آنندراج).
- دودَه ْ، دو بار ده. دو تا ده. ده و ده. بیست. (یادداشت مؤلف):
مرا بی پدر داشت بهرام گرد
دودَه ْ سال زآنگه که بابم بمرد.
فردوسی.
- دو رخسار، دو گونه. عارضین. دیباجتان. (دهار). خَدّین. (یادداشت مؤلف):
دلبرا دو رخ تو بس خوب است
از چه با یار کار گست کنی.
عماره.
رجوع به رخ شود.
- دو رخ نهادن، (اصطلاح شطرنج) کنایه از مات دورخی کردن است، چرا که چون به مقابله ٔ شاه حریف هر دو رخ نهاده کِشت دهند بالضروره شاه را مات واقع گردد. (از آنندراج). کنایه از مغلوب و مات کردن است. (یادداشت مؤلف):
به یک بوی از ارم صد در گشاده
به دو رخ ماه را دو رخ نهاده.
نظامی.
- دو رَست، دو رَسته. دو صف:
چون ملک الهند است آن دیدگانش
گِردَش بر خادم هندو دو رست.
خسروی.
- دو رَسته، دو ردیف. دو صف. دو قطار.
- دُرّ دورَسته، دو رده مروارید آبدار.
- || کنایه است از دو ردیف دندان. دهان که دندان در آن قرار دارد. (یادداشت مؤلف):
آن دُرّ دورسته در حدیث آمد
از دیده بیوفتاد مرجانم.
سعدی.
چون دُرّ دورسته ٔ دهانت
نظم سخن دری ندیدم.
سعدی.
- دو روز، یومین. یومان. (یادداشت مؤلف).
- || کنایه است از اندک و کوتاه: دو روز عمر؛ عمر اندک و کم. (یادداشت مؤلف).
- دو ره، دو راه. دو بار. دو دفعه. دو مرتبه. (یادداشت مؤلف):
دو ره گرد بودش ده وشش هزار
برآراست از گرد ره کارزار.
اسدی.
- دو زنگی و رومی، کنایه از شب و روز است. (ناظم الاطباء) (آنندراج) (از برهان).
- || کنایه است از جوانی و پیری. (ناظم الاطباء).
- دوصحن، کنایه از آسمان و زمین است. (از آنندراج) (از غیاث):
به چار نفس و سه روح و دو صحن و یک فطرت
به یک رقیب و دو فرع و سه نوع و چار اسباب.
خاقانی.
- دوصد، دویست:
بزرگی سراسر به گفتار نیست
دوصد گفته چون نیم کردار نیست.
فردوسی.
- دوصَفه، دارای دو صف. که در دو صف قرار گیرند: دوصفه ایستاده بودن. (یادداشت مؤلف).
- دو ضرّه، دو زن که در خانه ٔ یک شوهرند. (یادداشت مؤلف):
این زنانی کز همه مشفق ترند
از حسد دو ضره خود را می خورند.
مولوی.
- دوطرف گرد، که به دو سوی گردش کند:
این دوطرف گرد سپید و سیاه
راه ترا پیک ز پیکان راه.
نظامی.
- دو طفل پسندیده، کنایه از دو مردمک چشم است. (ناظم الاطباء). مردمان چشم. (از برهان) (آنندراج). دو طفل نور.
- دو طفل نور، دو طفل پسندیده. کنایه از دو مردمک چشم. (از برهان) (از انجمن آرا):
این دو طفل نور اندر مهد چشم
بر بزرگ خرده دان خواهم فشاند.
خاقانی.
- دو طفل هندو، کنایه است از دو مردمک چشم. (ناظم الاطباء). دو طفل نور. کنایه از مردم چشم. (از غیاث) (از مجموعه ٔ مترادفات ص 327) (از آنندراج):
تا نترسند این دو طفل هندو اندر مهد چشم
زیر دامن پوشم اژدرهای جانفرسای من.
خاقانی.
- دو طوطی، کنایه است از دو لب معشوق. (از ناظم الاطباء) (از آنندراج) (از برهان).
- دو عالم، دو گیتی. دو جهان. کنایه است از دنیا و آخرت. (یادداشت مؤلف):
بوی کز آن عنبر لرزان دهی
گر به دو عالم دهی ارزان دهی.
نظامی.
گر طبیبانه بیایی به سر بالینم
به دو عالم ندهم لذت بیماری را.
سعدی.
روی خوب است و کمال و هنر و دانش پاک
لاجرم همت پاکان دو عالم با اوست.
حافظ.
- دو عالم بر هم زدن، هر دو عالم بهم زدن، سخت آشوب و فتنه برپا کردن:
ز اشتیاق تو بر هم زدم دو عالم را
به این نشاط دو کف دیگری بهم نزده ست.
صائب (از آنندراج).
چنان کز سنگ و آهن آتش سوزان شود پیدا
زنی گر هر دو عالم را بهم جانان شود پیدا.
وحید (ازآنندراج).
- دو عروس، کنایه است از دو مردمک چشم. (یادداشت مؤلف).
- دوعشر، دودهم هر چیز. (فرهنگ فارسی معین).
- || نوعی مالیات یا عوارض که به املاک و اراضی تعلق می گرفت (در عهد صفویان).
- دو علْوی، کنایه از زحل و مشتری باشد. (از ناظم الاطباء) (از آنندراج) (از برهان).
- دو عمر، عمر اندک. دوروزه عمر. (شرفنامه ٔ منیری). عمر گذرا. عمر زودگذر.
- دو عیار طرار، کنایه است از روز و شب. (از ناظم الاطباء) (از برهان) (از آنندراج).
- دو عید، عید اضحی و عید فطر که دو عید رسمی اسلام است. (یادداشت مؤلف). عیدین:
خاقان اکبر آنکه دو عید است در سه بعد
شش روز و پنج وقت ز چار اصل گوهرش.
خاقانی.
- دوفتیله، چراغی که با دو تا فتیله روشن شود. چراغی که دارای دو فتیله باشد اعم از چراغ لامپا یا چراغ خوراک پزی.
- دو فرع، کنایه است از هیولی و ماده. (از یادداشت مؤلف):
به چار نفس و سه روح و دو صحن و یک فطرت
به یک رقیب و دو فرع و سه نوع و چار اسباب.
خاقانی.
- دوفرق (خروس)، چل تاج. افرق. (یادداشت مؤلف).
- دوفلزی، قرار دادن واحد پول بر اساس دو فلز یعنی طلا و نقره. (لغات فرهنگستان).
- دوقابه، (اصطلاح نجاری) دو در که در یک پنجره جا گذارند.
- دوقرانی، دوهزاری. دوریالی.
- دو قرص گرم و سرد، کنایه از آفتاب و ماه. (ناظم الاطباء) (از برهان) (آنندراج).
- دوقطبی، (اصطلاح جانورشناسی) نورونهایی که دارای یک دنباله ٔ اکسونی هستند به اضافه ٔ یک دندریت که از قطب مخالف خارج می گردد. مقابل یک قطبی و چندقطبی. (از جانورشناسی عمومی ج 1 ص 174).
- دوقول، دورو. دوپهلو. که سخن و قول خود بگرداند. که وعده ٔ دروغ دهد. (یادداشت مؤلف): دوقول شدن، سخن بگردانیدن.
- دوقولی، دورویی. دوپهلویی. عمل دوقول گردانیدگی سخن. کذب و دروغ و دروغگویی. (ناظم الاطباء).کنایه است از سخن دروغ. (از آنندراج):
که آن کام شیر از حد بابل است
سخن چون دوقولی بود مشکل است.
نظامی.
رجوع به دوقول شود.
- دوکاربکاری، کنایه از کردن کاری است در ضمن کاری دیگر. (لغت محلی شوشتر).
- دو کاک، دو مردمک چشم، چه، کاک به معنی مردمک چشم است.
- دو کران، دو کنار. دو جانب. (یادداشت مؤلف): جناحان، دو کرانه ٔ لشکر. میداء الطریق، دو کرانه و روی راه. لدیدان، دو کرانه ٔ وادی. (منتهی الارب).
- || (اصطلاح ریاضی) طرفین تناسب. (لغات فرهنگستان).
- دو کرانه، به معنی عرض و پهنای چیزی. (آنندراج). دو طرف. دو کنار. دو انتها.
- دوکروکه، کالسکه ٔ دارای دو کروک. رجوع به کروک شود.
- دوکسی، شایسته و لایق دو کس. (ناظم الاطباء).
- دو کعبتین، کنایه از آفتاب و ماه باشد. (از ناظم الاطباء) (برهان) (از آنندراج).
- دو کُلَه ْدار،روز و شب. (ناظم الاطباء) (برهان) (آنندراج).
- || کنایه از دو پادشاه توانا باشد. (ناظم الاطباء) (برهان) (آنندراج).
- دو کمان کشیدن، کنایه از پرزور بودن است، چه دو کمان با هم می کشد. (از آنندراج):
حسنش ز نمود خط قوی بازو شد
چشمش مرساد سخت بانیرو شد
پیوسته یکی کمان ز ابرو برداشت
اکنون دو کمان کشد که چار ابرو شد.
شاه پور (از آنندراج).
- دوکمانه افتادن تیر، به ته خوردن تیر.
(آنندراج):
تا زآن مژه ها تیر بلندی بنشانَد
افتد همه جا تیر نگاهت دوکمانه.
سالک قزوینی (از آنندراج).
رجوع به ترکیب دوکمانه خوردن تیر شود.
- دوکمانه خوردن تیر، دوکمانه افتادن تیر. کنایه است از به ته خوردن تیر:
از شوخی ابروان فتادن
تیرش دوکمانه خورده بر جان.
سعید حکیم.
- دو کمانه شدن تیر؛ دوکمانه خوردن تیر. (آنندراج). رجوع به ترکیب دوکمانه خوردن تیر شود.
- دو کور، دو خال. دو یک. از دو کعب، آن سویی که نقش یک را نشان دهد. جفت یک. (از یادداشت مؤلف).
- دو کون، کنایه از دنیا و عقبی است. دنیا و آخرت.این جهان و آن جهان. دو گیتی. دو جهان. (یادداشت مؤلف):
اندیشه کن تو با خود کاندر دو کون هرگز
یک قطره آب دریا دریا کجا بدانست.
عطار.
دو کونش یکی قطره از بحر علم
گنه بیند و پرده پوشد به حلم.
سعدی.
من که سر درنیاورم به دو کون
گردنم زیر بار منت اوست.
حافظ.
رجوع به دو گیتی شود.
- دوکوهان، دوکوهانه. شتری که دارای دو کوهان باشد. (ناظم الاطباء).
- دوکوهانه، دوکوهان. شتری که دارای دو کوهان باشد. (ناظم الاطباء). قرمل. طیز. قرعوس. قرعوش. دناهج. فالج. فلج. ذوالسنامین. دهمج. دهنج. اشتری بزرگ جثه که دارای دو کوهان است و آنرااز سند آرند. (یادداشت مؤلف). دهانج. دهامج. (منتهی الارب).
- دوکیسه، که دارای دوکیسه باشد: چرخ دو کیسه، میراننده و زنده کننده چنانکه گویی دو تا کیسه دارد، از یکی برآرد و در دیگری ریزد:
دهر دورنگ و چرخ دوکیسه چه کار کرد
کآن گرچه بُد صواب به آخر خطا نشد.
مجیر بیلقانی.
- دو گاو پیسه، کنایه است از شب و روز. دو جنیبه. (آنندراج) (انجمن آرا) (ناظم الاطباء) (از برهان):
روز و شب دیده دو گاو پیسه در قربانگهش
صبح را تیغ و شفق را خون قربان دیده اند.
خاقانی.
- دو گاهواره، کنایه است از آسمان و زمین. (از برهان) (ناظم الاطباء) (آنندراج).
- دو گفتن، اعتقاد به ثنوی بودن. خلاف توحید:
که ما را در آن ورطه ٔ یک نفس
ز ننگ دو گفتن به فریاد رس.
سعدی (بوستان).
- دو گوشمال، کنایه اززمانه ٔ پر فتنه و ظلم و ایام فقر و فاقه و افتادن به حادثه ٔ عظیمی باشد. (برهان) (آنندراج). زمانهای بازحمت و رنج. (ناظم الاطباء).
- || مصائب. (ناظم الاطباء).
- دو گونه، هر دو طرف صورت و هر دو روی. (ناظم الاطباء). هر دو رخسار باشد، چه گونه مجازاً رخسار و چهره را نیز گویند. (آنندراج).
- || دو نوع. دو جور. دو قسم. (یادداشت مؤلف). دو نوع و دو جنس. (از آنندراج).
- دوگونه شدن تیر، دوکمانه خوردن تیر. کنایه از به ته خوردن تیر. (از آنندراج). رجوع به ترکیب دوکمانه خوردن تیرشود.
- دو گوهر، روح و عقل. (ناظم الاطباء) (از آنندراج) (از برهان) (از انجمن آرا):
بالای نُه رواق مقرنس دو گوهرند
کز کاینات و هرچه در آن هست برترند.
ناصرخسرو.
- دو گیتی، دو جهان. دو سرای. دو دنیا. دوعالم. عبارت است از این جهان و آن جهان که عالم آخرت است معاً. (آنندراج). این عالم و عالم آخرت. (ناظم الاطباء). دو سرا. دارین. دنیا و عقبی:
ترا از دو گیتی برآورده اند
به چندین میانجی بپرورده اند.
فردوسی.
مرا خاکسار دو گیتی مکن
ازین مهربان مام بشنو سخن.
فردوسی.
جوانمرد باشی دو گیتی تراست
دو گیتی بود بر جوانمرد راست.
سعدی.
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا.
حافظ.
- دولاپهنا، (از دو، عدد +لا) (در تداول، لام مشدد آید) + پهنا) که دو برابر پهنای معمولی عرض دارد: این ماهوت دولاپهناست، جامه که پهنای آن ضعف پهنای عادی باشد. (یادداشت مؤلف).
- دولاپهنا حساب کردن، در تداول عامه، بهای چیزی را دو برابر بهای حقیقی محسوب کردن.
- دولپی، با دو طرف دهان: دولپی خوردن، هر دو سوی دهان پرکردن و خوردن. دو لپ را از طعام پر کردن و بسرعت بلعیدن. (یادداشت مؤلف).
- دولتی، [دُ ل َ] (دو + لت + َی) دومصراعی (در): در دولتی، در که دارای دو لنگه باشد.مقابل در یک لتی. (یادداشت مؤلف).
- دولخت، دولت [دُ ل َ]. دولنگه:
لخت بر هر سری که سخت کند
چون در طارمش دولخت کند.
نظامی.
- دولَختی، (از: دو + لَخت + َی) دومصراعی. دولنگه ای (لخت در؛ لنگه ٔ آن). (از یادداشت مؤلف). رجوع به ماده ٔ لخت شود.
- دو لعل، مجازاً، دو لب. (یادداشت مؤلف):
دو لعل ز هم بازگشاد از سر طعنه
افروخت درین بسته دل از شوخی ناری.
سنایی.
- دومادره، دومادری. (یادداشت مؤلف).
- دومادری، که دارای دو مادر است.
- بره ٔ دومادری، بره ای که از شیر دو میش برخوردار باشد:
عشق ترا نواله شد گاه دل و گهی جگر
لاغر از آن نمی شود چون بره ٔ دومادری.
خاقانی.
- دومار، کنایه است از ضحاک، چرا که در شانه ٔ ضحاک جراحت شده دو مار پیدا گردیده بود. (آنندراج) (غیاث).
- دو ماهی، کنایه است از برج حوت و ماهیی که به عقیده ٔ قدما در دریای اعظم قرار دارد و گاو پای بر پشت آن نهاده است و زمین پشت آن گاو استوار است. (یادداشت مؤلف):
گوش دو ماهی زبر و زیر تو
شد صدف گوهر شمشیر تو.
نظامی.
- دومایگی، (اصطلاح موسیقی) رجوع به مایه شود.
- دومرتبه، دوباره. (یادداشت مؤلف).
- || دوطبقه. دواشکوبه. (یادداشت مؤلف).
- دو مرجان، کنایه است از لبهای معشوق. (ناظم الاطباء) (آنندراج).
- دومَرده، منسوب به دو مرد. رجوع به ماده ٔ دومَرده شود.
- دو مریخ زحل سیما، کنایه است از دو حلقه ٔ زنجیر. (ناظم الاطباء).
- دومزه، چیزی را گویند که در طعم آن، ترشی و شیرینی هر دو باشد، و به عربی مُزّ گویند. (لغت محلی شوشتر).
- دومغز، که دو تا مغز داشته باشد. رجوع به ماده ٔ مغز شود.
- دومنزلی، به فاصله ٔ دو منزل راه. مسافتی به اندازه ٔ دو روز راه:
خاقانیا سپاه غم آمد دو منزلی
جان را دواسبه خیز به خدمت به در فرست.
خاقانی.
چون به دومنزلی آن شهر رسید میهمانان خبر دادند که بازرگانی صد خروار صندل می آورد. (سندبادنامه ص 300).
- دومو، دارای موی سپید و سیاه. رجوع به ماده ٔ دومو شود.
- دوموتوره، دارای دو موتور. هواپیمایی که دارای دو موتور باشد.
- دو مه دشمن، یعنی دو دشمن بزرگ، و ترجمه ٔ لفظ اجتماع لفظین است. (انجمن آرا) (آنندراج).
- دو میان، (در اصطلاح ریاضی) وسطین. (لغات فرهنگستان). مقابل طرفین در تناسب. رجوع به وسطین شود.
- دو میانجی، (در تداول محلی دو منجیک گویند) ریسمان کوچکی است فاصله ٔ میان ریسمان بزرگی که بر پای بلبلان بندند بطوری که دو سر ریسمان کوچک را بر دو پای آن بندند و از پائین ریسمان بزرگ متصل کنند. (لغت محلی شوشتر).
- || در کاغذباد ریسمانی را گویند که دنباله ٔ آن را به کاغذباد بندندتا به هوا کج نرود. (لغت محلی شوشتر).
- دو میخ، کنایه از قطب شمال و قطب جنوب. دو قطبین. کنایه ازهر دو قطب. (آنندراج).
- دو مینای طرب، کنایه است از صراحی شراب. (ناظم الاطباء) (آنندراج).
- دو نان، دو قرص نان. (ناظم الاطباء).
- دو نان فلک، آفتاب و ماه. (ناظم الاطباء).
- دو نان گرم و سرد، آفتاب و ماه. (ناظم الاطباء).
- دو نان رنگین، دونان گرم و سرد. آفتاب و ماه. (ناظم الاطباء).
- دونبش، که از دو جانب به کوچه یا خیابان مشرف است. رجوع به ماده ٔ دونبش شود.
- دونم، کمی تر و مرطوب.
- دونمکه، برنج کوبیده ٔ سفیده کرده را گویند. (لغت محلی شوشتر).
- دووداه، (دو + داه، ده) دوازده. (یادداشت مؤلف).
- || بروج اثناعشر. (یادداشت مؤلف):
هفت سالار کاندرین فلکند
همه گرد آمدند در در دووداه.
رودکی.
اخترانند آسمانشان جایگاه
هفت تابنده دوان در دووداه.
رودکی.
رجوع به دوازده شود.
- دو و ده، (دو + دَه) دوازده. دووداه. (یادداشت مؤلف). رجوع به دوازده شود.
- دوهشت، شانزده. هشت و هشت. (یادداشت مؤلف):
چو بگذشت بر آفریدون دو هشت
ز البرزکوه اندرآمد بدشت.
فردوسی.
رجوع به شانزده شود.
- دوهفته، چهارده روز. (یادداشت مؤلف). چهارده روزه:
روی هر یک چون دوهفته گرد ماه
جامه شان غفه سموریشان کلاه.
رودکی.
از مه چو دو هفته بود رفته
شد ماه دوهفته چون دو هفته.
نظامی.
مه دوهفته اسیرش گرفت و بند نهاد
دو هفته رفت که از وی خبر نیامد بیش.
سعدی.
- دوهفته مه (قمر، ماه)، ماه چهارده شبه. ماه تمام. بدر. (یادداشت مؤلف):
نبینی فرنگیس با جاه و آب
چو ماه دوهفته بر آفتاب.
فردوسی.
همی تافت بر تخت شاهنشهی
چو ماه دوهفته ز سرو سهی.
فردوسی.
چه کنم گر تو به عارض چو شکفته سمنی
چه کنم گر تو به رخ همچو دوهفته قمری.
قمری.
نکنم روی ورا با مه دوهفته قیاس
ور کنم بر مه دوهفته نهم بار سپاس.
سوزنی.
- || معشوق جوان و زیباروی. محبوب چهارده ساله:
آن دوهفته مه من برد مه روزه بسر
بامداد آمد و از عید مرا دادخبر.
فرخی.
کز دیدن آن مه دوهفته
دل داده بدو ز دست رفته.
نظامی.
چو هفته بگذرد ماه دوهفته
شود در باغ من چون گل شکفته.
نظامی.
چونکه ماه دوهفته از سر ناز
کرد هرهفت از آنچه باید ساز.
نظامی.
دو هفته می گذرد کآن مه دوهفته ندیدم
به جان رسیدم از آن تا به خدمتش برسیدم.
سعدی.
- دو همزاد، دو توأم. (از ناظم الاطباء).
- دو هندوی چشم، کنایه از دو مردمک چشم. (ناظم الاطباء) (از برهان) (آنندراج).
- دو هندوی طفل،کنایه است از دو مردمک چشم. (ناظم الاطباء) (از برهان) (از آنندراج).
- دوهوا، با اختلاف نظر.
- دوهوا شدن، دو آرزوی متضاد داشتن.
- دویک، دم آخر مردن. (ناظم الاطباء) (از برهان). کنایه از مردن ودم واپسین. (آنندراج). کنایه از وقتی که نفس قطع شود. دم مردن و آخر عمر. (انجمن آرا):
گم شد دل خاقانی و جان بر دویک است
وز غدر فلک خلاص را هم به شک است.
خاقانی.
- || (اصطلاح موسیقی) بحر سوم از هفده بحر اصول موسیقی. (فرهنگ فارسی معین).
- هر دوان، هر دو. هم این و هم آن. (یادداشت مؤلف):
زمانه ازین هر دوان بگذرد
تو بگوال چیزی کزو نگذرد.
شهید بلخی.
به هر نیک و بد هردوان یک منش
به راز اندرون هر دوان بدکنش.
ابوشکور بلخی.
چو بشنید کاوس گفتار راست
فرستاد کس هر دوان را بخواست.
فردوسی.
نه غم ماند نه شادی این جهان را
فنا فرجام باشد هر دوان را.
(ویس و رامین).
یقینم که گر هر دوان را بورزم
یقینم شود چون یقین محمد.
ناصرخسرو.
گفتم چه چیز جنبش مبدای هر دوان
گفتا که هست آرام انجام هر صور.
ناصرخسرو.
گزین کن جوانمردی وخوی نیک
که این هر دوان عادت مصطفاست.
ناصرخسرو.
دو چیز است بند جهان علم و طاعت
اگرچه کساد است مر هر دوان را.
ناصرخسرو.
و هر دوان برفتند و هرمز رابه زه کمان بکشتند. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 100).
چون محیط حرف و معنی نیست جان
چون بود جان خالق این هر دوان.
مولوی.
|| دوم: ساعت دو. ردیف دو. کلاس دو. سال دو. (یادداشت مؤلف). || (ص) دولا. دوتا. دوتو.

فرهنگ معین

دو

چند (دُ. چَ) (ق مر.) مضاعف، دو برابر.

زانو شدن (دُ. شُ دَ) (مص ل.) کنایه از: مؤدبانه نشستن در برابر کسی که مقام بالاتری دارد. مقابلِ مربع نشستن.

(~.) (اِمص.) راه رفتن به سرعت، دویدن.

(دُ) (اِ.) نوبت، نوبت بازی در قمار و مانند آن.

هر چیزی که دارای دو رنگ باشد، ابلق، منافق، مزور. [خوانش: رنگ (دُ رَ) (ص مر.)]

فرهنگ عمید

دو

عدد اصلی بعد از یک،

نوبت، نوبت بازی، نوبت قمار،

دویدن
(ورزش) از رشته‌های ورزشی دوومیدانی،
دونده (در ترکیب با کلمۀ دیگر): پردو، کم‌دو، نیک‌دو،
* دو استقامت: (ورزش) دویدن به مسافت ۱۵۰۰ متر یا بیشتر که قدرت و استقامت لازم دارد،
* دو امدادی: (ورزش) دویدن چند تن با معاونت یکدیگر،
* دو سرعت: (ورزش) دویدن به مسافت ۱۰۰ یا ۲۰۰ یا ۴۰۰ متر،
* دو ماراتن: (ورزش) دویدن به مسافت حدود ۴۲ کیلومتر. δ دراصل، نام خلیج و دهکده‌ای در یونان است که به گفتۀ برخی مورخان در سال ۴۹۰ قبل از میلاد در آن ناحیه جنگی میان سپاهیان ایران و یونان رخ داد و یک سرباز یونانی مسافت ۴۲ کیلومتر را دوید تا خبر فتح سربازان یونانی را به دهکدۀ ماراتن برساند،
* دو‌و‌میدانی: (ورزش) انواع دوها و پرش‌ها و نیزه‌پرانی و پرتاب وزنه که در میدان ورزش صورت می‌گیرد،