معنی رنگ شب

دارای رنگ تیره، اسب تیره رنگ، (اِ.) سنگی است سیاه. [خوانش: (شَ. رَ) (ص مر.)]

فیلمی با بازی حمیرا ریاضی

شبدیز

رنگ رنگ. [رَ رَ] (ص مرکب) رنگارنگ. رنگ برنگ. به لونهای مختلف. به رنگهای گوناگون. ملون به الوان مختلف. گوناگون:
از باد روی خوید چو آب است موج موج
وز نوسه پشت ابر چو جزع است رنگ رنگ.
خسروانی.
هم از آشتی راندم و هم ز جنگ
سخن گفتم از هر دری رنگ رنگ.
فردوسی.
ز اسب و ستام و ز خفتان جنگ
ز یاقوت و هر گوهر رنگ رنگ.
فردوسی.
همان جوشن خویش و خفتان جنگ
به خروارها دیبه ٔ رنگ رنگ.
اسدی.
سیاهبرگ گل رنگ رنگ گوناگون
ز باد مشکین برهم زنان علم بعلم.
سوزنی.

شب. [ش َ] (اِ، ق) مدت فاصله ٔ از غروب آفتاب تا طلوع صبح صادق. (از فرهنگ نظام). لیل. (برهان قاطع) (بهار عجم) (آنندراج). قرار داشتن قسمتی ازکره ٔ زمین است در تاریکی سایه ٔ زمین وقتی که آفتاب زیر افق پنهان باشد. (از التفهیم). مقابل روز. مدت زمانی که شعاع آفتاب بجانبی از زمین که پشت به آفتاب دارد نرسد و بسبب واقع شدن در سایه ٔ خود تیرگی بر آن قسمت زمین مستولی باشد. نیمی از 24 ساعت که زمین حرکت وضعی کند و این نیم در حدود خط استوا برابر است ومتعادل و هرچه از خط استوا دورتر شویم تعادل کمتر خواهد بود تا آنجا که در قطبین بتفاوت شش ماه شب و شش ماه روز باشد مگر در دو اعتدال خریفی و ربیعی. بر مدتی اطلاق میشود که از تاریک شدن هوا تا روشن شدن است و عموماً از قریب نیم ساعت بعد از غروب است تا قریب نیم ساعت بعد از صبح صادق. (از فرهنگ نظام). در علم هیئت مدت بودن آفتاب در تحت الارض که از غروب آفتاب تا طلوع آن است. (فرهنگ نظام). عبرانیان در قدیم الایام ساعات روز را از غروب آفتاب تا غروب آفتاب دیگر محسوب میداشتند و بدین لحاظ شب قبل از روز اتفاق می افتاد. عبرانیان ساعات روز را 12 ساعت و شب را نیز 12 ساعت قرار میدادند.. (قاموس کتاب مقدس):
روزم از دردش چون نیم شب است
شبم از یادش چون شاوغرا.
ابوالعباس.
شب زمستان بود کپی سرد یافت
کرمک شب تاب ناگاهی بتافت.
رودکی.
به چشمت اندر بالار ننگری تو بروز
به شب بچشم کسان اندرون ببینی کاه.
رودکی.
و آن شب تیره کان ستاره برفت
و آمد از آسمان بگوش تراک.
خسروی.
چو از مشرق او سوی مغرب رسد
ز مشرق شب تیره سر برکشد.
فردوسی.
برخساره چون روز و گیسو چو شب
همی در ببارید گفتی ز لب.
فردوسی.
سپیده دم که هوا بردرید پرده ٔشب
برآمد از سر که روز با ردای قصب.
فرخی.
چنان سیاه شب و اندکی سپید بر او
چو زنگئی که بخنده گشاده باشد لب.
فرخی.
چو شب رفت و بردشت پستی گرفت
هوا چون مغ آتش پرستی گرفت.
عنصری.
ز میغ و نزم که بد روز روشن از مه تیر
چنان نمود که تاری شب از مه آبان.
عنصری.
شب از حمله ٔ روز گردد ستوه
شود پر زاغش چو پر خروه.
عنصری.
آن روز و آن شب تدبیر بردار کردن حسنک پیش گرفتند. (تاریخ بیهقی). چون یکپاسی از شب بماند آلتونتاش با خاصگان خویش برنشست و برفت. (تاریخ بیهقی).
گریزان چو باشی بشب باش و بس
که تا بر پی از پس نیایدت کس.
اسدی.
وز غم او تنگ مکن نیز دل
صبر همی کن که شب آبستن است.
ناصرخسرو.
شب خفته ٔ مست وروز تا چاشت خمار
اوقات عزیز بین که چون میگذرد.
خواجه انصاری (از امثال و حکم دهخدا).
شب سر خواب و روز عزم شراب
نکند جز که دین و ملک خراب.
سنایی.
دیدم اندر سواد طره ٔ شب
گوشوار فلک زگوشه بام.
انوری (از بهار عجم).
این وقعه شبی بود که همرنگ نمودند
در ظلمت او دون و شریف و کس و ناکس.
اثیر اخسیکتی.
حال شبهای هجر خاقانی
چون بخواهی زاین و آن بشنو.
خاقانی.
گفتی شب مریم است یکشبه ماهش مسیح
هست مسیحش گواه نیست بکارش قسم.
خاقانی.
شب نبینی که تیره تر گردد
آن زمانی که روز خواهد بود.
خاقانی.
خاشاک دو رنگ روز و شب را
آتش زن و در زمان برافروز.
خاقانی.
شبی خفت آن گدایی در تنوری
شهی را دید می شد در سموری.
عطار.
یک مثالت در ولایت روی و موی قنبر است
کز سوادش گیسوی شب را معنبر کرده اند.
جمال الدین سلمان (از بهار عجم).
وه چه شب سرمه ٔ آهوی غزالان ختن
وه چه شب وسمه ٔ ابروی عروسان طراز.
عرفی (از بهار عجم).
ز مژگان زلف شب را شانه میکرد
بروی روز اختر دانه میکرد.
حکیم زلالی (از بهار عجم).
شب رفت و حدیث ما بپایان نرسید
شب را چه گنه حدیث ما بود دراز.
مولوی.
شب غلط بنماید و مبدل بسی
دید صایب شب ندارد هر کسی.
مولوی.
شب گریزد چونکه نور آید ز دور
پس چه داند ظلمت شب حال نور.
مولوی.
شب بختفم روز باشد هیچ نه
در درون جز سوز و پیچاپیچ نه.
مولوی.
دگر من از شب تاریک هیچ غم نخورم
که هر شبی را روزی مقدرست انجام.
سعدی.
شب چو عقد نماز می بندم
چه خورد بامداد فرزندم.
سعدی.
بچند حیله شبی در فراق روز کنم
و گر نبینمت آنروز هم بشب ماند.
سعدی (کلیات چ مصفا ص 436).
ترا تیره شب کی نماید دراز
که خسبی زپهلو بپهلوی ناز.
سعدی.
شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل
کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها.
حافظ.
خواجه رضی بگریخت و اسباب و بنه بی قیاس در کرمان بگذاشت وبا دو سه غلام از شب مرکب ساخت و بازوزن شد. (تاریخ سلاجقه ٔ کرمان).
- امثال:
پایان شب سیه سپید است.
شب آبستن است ای برادر بروز.
شب آبستن است تا چه زاید سحر.
شب از روز فرق نکردن، به علت ازدحام مصایب و رزایا خاطری بغایت پریشان داشتن.
شب باشد هلاک جان بیمار.
شب برو ورنه بخسبی شب رود.
شب پرده ٔ یک جهان تواند بودن
اما نتواند شرری پنهان کرد.
واعظ قزوینی.
شب پنبه دانه، دُر می نماید. نظیر: شب گربه سمور می نماید.
شب تاریک و ره باریک و دل تنگ.
شب حامله است تا چه زاید فردا.
شب خرکره طاوس نماید.
شب خیز باش تا کامروا باشی.
شب دراز است و شادی بیکار.
شب دراز است و قلندر بیکار.
شب سمور گذشت ولب تنور گذشت.
نشاط.
شب شد و ارزان شد، جمله ای که شبانگاه میوه فروشان گویند و در نظایر بمزاح نیز گفته شود.
شب شود پنهان چو گردد نور خورشید آشکار.
معزی.
شب عید گدائیست، نظیر: عید عیب است عید نیست عیب است.
شب قلعه ٔ مرد است، فرار در شب چون ایز و پی و داغ را نتوانند دید به حزم نزدیکتر است.
شب کوته و تو ملول و افسانه دراز
شب گربه سمور می نماید
هندوبچه حور می نماید.
شبهای چهارشنبه هم غش میکند، به استهزاء و انکار علاوه برآنچه شما از بدی جنس و بی دوامی قماش میگویید عیوب دیگر نیز در آن هست.
شب هر توانگری بسرائی همی رود
درویش هر کجا که شب آید سرای اوست.
سعدی.
(همه ازامثال و حکم دهخدا).
هر چه شب کوتاه تر می خوابیم روز ازهمه بلندتریم. (یادداشت مؤلف).
یک شب هزار شب نیست.:
هر چند کلبه ٔما جای تو نوش لب نیست
با ما شبی بروز آر یک شب هزار شب نیست.
(یادداشت مؤلف).
لیل. لیله. شبانگاه. شام شامگاه. شامگاهان. پسین. مساء، عشاء. اِبن ِ جَمیر؛ شب تاریک. اِضحِیانه، اِضحِیَه؛ شب روشن. اءَغضَف، شب تاریک. اَعمَیان، شب. اِنجِفال. رفتن شب. تَرویق، فروهشتن شب تاریکی را. تَعَجﱡس، در آخر شب برآمدن و رفتن. تِهواء. جُش ّ؛ پاره ای از شب. جَنان، تاریکی شب یا اندک تاریکی که اول شب باشد. جَوش، جِوشَن، میانه ٔشب یا اول آن. خَدَر، خُداری ّ، خِرمِس، شب تاریک. دُعبوب، شب تاریک. رَوق، ساعتی یا پاره ای از شب. صَرف، شب. صَریم، شب تاریک. صَنّاجَه؛ شب روشن. طِفل، شب. طوفان، شب و شب بسیار تاریک. عِتف، عَتَم، عَتَمَه، عُثجَه، عجاساء و عِجس و عُجس، پاره ای از شب. سه یک اول از شب بعد از غیبت شفق یا وقت نماز خفتن و گذشتن پاره ای از شب. عَجس، عُجس، عِجس، آخر شب. عُجسَه، عَرض، ساعتی از شب. عَسعَسَه، سپری شدن شب. عَصر؛ شب. عَصران، شب و روز. عِظلِم، شب تاریک. عَفراء؛ شب سپید. عُکامِس، شب تاریک. عِکرِم، سیاهی شب. عَماس، شب نیک تاریک. عَنک، عِنک، عُنک، از اول تا ثلث از شب یا پاره ای از آن که سخت تاریک باشد، یا ثلث آخر شب.غاسِق، وقت غروب شفق. لیل ُ غاض و غاضیَه؛ شب تاریک. غَبَش، بقیه ٔ شب. لیل ٌ اَغبَش، و لیل غبش شب تاریک. غدِرَه؛ شب تاریک. غُرَّه؛ شب اول ماه. غَلتَه؛ اول شب. لیله غَمَّه؛ شب سخت گرم. غَمیس غَیهَب قَسقاس، شب سخت سیاه و تاریک. قارَّه؛ شب خنک. لَیل ٌ مُلَیّل،شب تاریک. لَیل ٌ مُتاج، شب دراز. لَیل ْ لَیلاء؛ شب دراز سخت و تاریک از ماه. لّیل لائِل، شب نیک تاریک. لیل ٌ مُغْض، مُغضِف، شب تار و تاریک. مُهْوَاءَن ّ؛ پاره ای از شب. نائِم و لیل نائم، شب آرمیده. ناشِئَه؛تمام شب. نَحیر و نَحیرَه؛ شب بازپسین از ماه. هادی هاذِل، اول از شب میانه ٔ شب یا بقیه ٔ شب اول شب. هَتر؛ نصف از شب. هیر؛ نصف اول از شب. یَعفور؛ پاره ای از شب. (منتهی الارب).
- شب احیاء، شب نوزدهم و بیست ویکم و بیست وسوم رمضان که در آن شبها بجهت احتمال شب قدر بودن احیاء دارند. یعنی تا صبح بیدار مانند و عبادت کنند. (فرهنگ نظام). شب نوزدهم و بیست ویکم و بیست وسوم ماه رمضان المبارک که زهاد ایران این شبها را در مبارکی طاق میدانند و زنده میدارند و عجب آنکه در شماره نیز طاق واقع شده. بقول اکثر فضلای امامیه لیلهالقدر در میان این لیالی گم است. (بهار عجم) (آنندراج). رجوع به شب قدر شود.
- امشب (از: ام = این + شب)، بمعنی این شب.
- چادر شب، پارچه ٔ بزرگی که زنان پوشند در دیه ها یعنی بجای چادر سیاه، پارچه های کرباس رنگین بر سر کنند و در شهرها زنان در خانه چادرشب پوشند.
- || پارچه ای که رختخواب را بدان بندند. بسترآهنگ.
- روز بشب آوردن، گذراندن روز. صبح را شب کردن:
چه روزها بشب آورد جان منتظرم
ببوی آنکه شبی با تو روز گرداند.
سعدی.
رجوع به روز شود.
- سرمه ٔ شب، کنایه از سیاهی و تاریکی شب:
وه چه شب سرمه ٔ آهوی غزالان ختن
وه چه شب وسمه ٔ ابروی عروسان طراز.
عرفی.
نیفتد از نوا در تیره روی پاک مشربها
رساتر میشود آواز آب از سرمه ٔ شبها.
تأثیر.
روز اگر روشن نماید دیده ٔ آفاق را
از جواهر سرمه ٔ شب دلفروزان میشود.
صائب.
- شب بار، نهایت انوار را گویند که سواد اعظم اوست. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 1559).
- شب برات، شب پانزدهم ماه شعبان است که نام دیگرش شب چک است. (فرهنگ نظام). شب پانزدهم شعبان که در آن شب ملائکه بحکم الهی حساب عمر و تقسیم رزق میکنند. (غیاث اللغات). رجوع به شب چک شود.
- شب برپا داشتن، مرادف شب زنده داشتن. (آنندراج):
رهایی نخواهم ز نخجیرزلفت
چرا این شب قدر بر پا نداری.
مخلص کاشی.
بمعنی شب بیدار بودن است. (از مجموعه ٔ مترادفات ص 221).
- شب برسر دست آمدن، یعنی شب پیش آمدن. (از بهار عجم). شب شدن. رفتن روز.
- شب بر سر چنگ آمدن، یعنی پیش آمدن شب. (بهار عجم). شب شدن. سپری شدن روز.
- شب به روز آوردن، تمام کردن شب. (فرهنگ نظام):
وعده که گفتی شبی با تو بروز آورم
شب بگذشت از حساب روز برفت از شمار.
سعدی.
چه روزها بشب آورده ام در این امید
که با وجود عزیزت شبی بروز آرم.
سعدی.
چه روزها بشب آورده ای براحت نفس
چه باشد ار بعبادت شبی بروز آری.
سعدی.
- شب به روز کردن، شب را بروز آوردن. (فرهنگ نظام):
دمید صبح و نگشتیم آشنای چراغ
شبی بروز نکردیم زیر پای چراغ.
صائب.
شب تا بروز بودم من مبتلای هجران
تو شب بروز کردی با مبتلای دیگر.
لسانی.
- شب به سحر بردن، شب را گذراندن. شب را ببامداد پگاه رساندن:
شبی نپرسی و روزی که دوستدارانم
چگونه شب بسحر میبرند و روز بشام.
سعدی.
- شب تاریک، شبی که ماه نباشد. شبهای آخر ماه مقابل شبهای مقمر وماهناک و بمجاز بر شب هجر هم اطلاق شود:
دگر من از شب تاریک هیچ غم نخورم
که هر شبی را روزی مقدر است انجام.
سعدی.
تو در میان خلایق بچشم اهل نظر
چنانکه در شب تاریک پاره ٔ نوری.
سعدی.
- شب توبه، شبی که در آن از کارهای ناصواب پشیمانی و بازگشت نمایند و به انابت و استغفار پردازند:
اگر هوشمندی ز داور بخواه
شب توبه تقصیر روز گناه.
سعدی.
- شب تیره، رجوع به شب تاریک شود:
رویی که روز روشن اگر برکشد نقاب
پرتو دهد چنان که شب تیره اختری.
سعدی.
مکنید دردمندان گله از شب جدائی
که من این صباح روشن ز شب سیاه دارم.
سعدی.
- شب جدایی، شب فراق. شب دوری:
تو خود ای شب جدایی چه شبی بدین درازی
بگذر که جان سعدی بگداخت از نهیبت.
سعدی.
- شب خیز، شب زنده دار. قائم اللیل. که بشب بیدار باشد: شب خیز باش تا کامروا باشی. (امثال و حکم دهخدا).
- شب دراز یا شبان دراز، شب طولانی. شب که نیم بیشتری از 24 ساعت مدت حرکت وضعی زمین را فراگیرد.
- || بمجاز مقصود شب هجران است که بنظر عاشق دراز می نماید:
متقلب درون جامه ٔ ناز
چه خبر دارد از شبان دراز.
سعدی.
شب دراز نخفتم که دوستان گویند
بسرزنش عجبا للمحب کیف ینام.
سعدی.
نه عجب شب درازم که دو دیده باز باشد
بخیالت ای ستمگر عجب است اگر بخفتم.
سعدی.
- شب درمیان، شب به شب. (یادداشت مؤلف). شبی که منظور و محسوب دارند پس از شبی که محسوب و منظور ندارند. شبی محسوب از شبی نامحسوب.
- شب دیجور، شب تاریک و تار و تیره:
من دانم و دردمند بیدار
آهنگ شب دراز دیجور.
سعدی.
چه ستم کو نکشید از شب دیجور فراق
تا بدین روز که شبهای قمر بازآمد.
سعدی.
و رجوع به شب تاریک شود.
- شب سیاه، کنایه از شب تاریک است:
مکنید دردمندان گله از شب جدایی
که من این صباح روشن ز شب سیاه دارم.
سعدی.
- || کنایه از ریش است که بر عارض و صورت برآید: چون شب سیاه بروز سپیدش تاختن آورد و آفتاب را کسوفی افتاد از خاندان با نام زنی خواست. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 254).
- شب شراب، شبی که در آن می نوشند. شب باده خواری:
براحت نفسی رنج پایدار مجوی
شب شراب نیرزد ببامداد خمار.
سعدی.
- شب عید، شبی که فردای آن عید است و مردم جشن می گیرند.
- شب فراق، شب جدایی. شب هجران. و رجوع به شب جدایی شود:
شب فراق نخواهم دواج دیبا را
که شب دراز بود خوابگاه تنها را.
سعدی.
شب فراق که داند که تا سحر چند است
مگر کسی که بزندان عشق دربند است.
سعدی.
سعدی چراغ می نکند در شب فراق
ترسد که دیده باز کند جز بروی دوست.
سعدی.
- شب قدر، شب باارج. ارجمندترین شب از شبهای سال. شبی که بهتر از هزار ماه است «لیله القدر خیر من الف شهر (قرآن 3/97) » و دعای در آن مستجاب میشود و احتمال قوی آنکه در رمضان باشد یکی از شبهای نوزدهم و بیست ویکم و بیست وسوم (به اعتقاد شیعه). و شب بیست وهفتم (به اعتقاد اهل سنت) گویند که در آن شب قرآن نازل گردید بحکم سوره ٔ قدر و آیه ٔ «اناانزلناه فی لیلهالقدر». (از فرهنگ نظام). درباره ٔ شب قدر و وقت و وجه تسمیه ٔ آن. ابوالفتوح نویسد: اما شب قدر در آن خلاف کردند که برای چه قدر خوانند بیشترینه ایشان گفتند یعنی: شب تقدیر است و فصل احکام و تقدیر قضا یا آنچه خواهد بودن در سال از آجال و ارزاق واقسام همه در این شب کنند و گفتند قوله «فی لیله مبارکه» هم این شب است و روایت کرد ابوالضحی از عبداﷲبن عباس که او گفت خدای تعالی حکمها در نیمه ٔ ماه شعبان فصل کند و در شب قدر به فرشتگان سپارد و برای آن مبارک خواند او را که در او خیرها بسیار است و برکت بسیار از آسمان فرود آید بر امت محمد (ص). سعید جبیر گفت در این شب نامهای حجاج بنویسند از آنکه آن سال حج خواهند کرد چنانکه یکی زیاده نباشد و یکی نقصان نشود. (تفسیر ابوالفتوح تفسیر سوره ٔ قدر ص 327). بعضی دیگر گفتند مراد به قدر عظمت است یعنی این سبب عظمت و بزرگواری است. ابوبکر وراق گفت برای آن این را شب قدر خوانند که هر بی قدری در این شب با قدر و منزلت شود چون طاعت کند و این شب را احیا کند. (تفسر ابوالفتوح سوره ٔ قدر ص 328). و گفتند برای آنکه طاعت در این شب بنزدیک خدای تعالی قدر و منزلت تمام دارد. (تفسیر ابوالفتوح رازی سوره ٔ قدر ص 328). سهل بن عبداﷲ گفت برای آنکه خدای تعالی در این شب فرشتگان با قدر و منزلت از آسمان فرو فرستد به زمین. (تفسیر ابوالفتوح سوره ٔ قدر ص 328). خلیل احمد گفت برای آنکه در این شب زمین بفرشتگان تنگ شود از بسیاری که فرود آیند. من قول العرب: قدرت علیه قدراً اذا ضیقت علیه. و منه قوله و من قدر علیه رزقه. (تفسیر ابوالفتوح سوره ٔ قدر ص 328). در وقت شب قدر اختلاف کرداند بعضی از صحابه گفته اند که این شب فقط مختص به زمان پیغمبر است و چون وی برفت شب قدر نیز برداشته شد و بعضی دیگر گفته اندتا به قیامت باشد و بعضی دیگر گفته اند در جمله ٔ سال است اما جمهور علما برآنند که شب قدر در ماه رمضان باشد هر سال و آنکه در کدام یک از شبها باشد اختلاف کرده اند بعضی شب اول ماه رمضان باشد و حسن بصری گفت که شب هفدهم ماه رمضان است و در نزد اهل بیت (ع) و امام شافعی و ابوهریره آن است که شب قدر در دهه ٔ سوم ماه رمضان است و در اینکه کدام یک از شبهای دهه ٔ سوم است اختلاف کرده اند بدین قرار: شب بیست ویکم، شب بیست وسوم، شب بیست وپنجم، شب بیست وهفتم و شب بیست ونهم. (تفسیر ابوالفتوح سوره ٔ القدر ص 329، 330): اگر همه شب قدر بودی شب قدر بی قدر بودی. (سعدی).
ترا قدر اگر کس نداند چه غم
شب قدر را می ندانند هم.
سعدی.
آنکه گویند بعمری شب قدری باشد
مگر آن است که با دوست بپایان آرند.
سعدی.
ندانم این شب قدر است یا ستاره ٔ روز
تویی برابر من یا خیال در نظرم.
سعدی.
شب قدر است و طی شد نامه ٔ هجر
سلام فیه حتی مطلع الفجر.
حافظ.
- || بقای سالک را گویند در عین استهلاک بوجود حق. (کشاف اصطلاحات الفنون ص 1559).
- شب و روز یکی کردن، سخت ابرام کردن و پا فشردن در طلب چیزی: شب و روز کسی را یکی کردن، سخت و پیاپی از او خواستن چیزی یا کاری را. (یادداشت مؤلف).
- شب هجران، شب جدایی. شب فراق:
گر شب هجران مرا تاختن آرد اجل
روز قیامت زنم خیمه بپهلوی دوست.
سعدی.
روز وصلم قرار دیدن نیست
شب هجرانم آرمیدن نیست.
سعدی.
حکایت شب هجران که باز داند گفت
مگرکسی که چو سعدی ستاره بشمارد.
سعدی.
و رجوع به شب جدایی و شب فراق شود.
- شبی روز کردن، یک شب بسر بردن باکسی یک روز با کسی بسر بردن. روز بشب آوردن:
آرزو میکندم با تو شبی بودن و روزی
یا شبی روز کنی چون من و روزی بشب آری.
سعدی.
- شب یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شبها است و در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل میکند و گویند آن شب بغایت شوم و نحس و نامبارک میباشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است. (برهان قاطع). شب اول زمستان. (اول برج جدی) که درازترین شب سال است. (فرهنگ نظام). شب اول دی ماه:
باد آسایش گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود.
سعدی.
برآی ای صبح مشتاقان اگر نزدیک روز آمد
که بگرفت این شب یلدا ملال از ماه و پروینم.
سعدی.
روز رویش چو برانداخت نقاب شب زلف
گفتی از روز قیامت شب یلدا برخاست.
سعدی.
- || نهایت الوان را گویند که سواد اعظم است. (فرهنگ مصطلحات عرفاء).
- فرزندان شب، اشخاصی که اعمال خود را در تاریکی بجا می آورند فرزندان شب خطاب شده اند. امثال سلیمان: 7:9. اول تسالونیکان 50:5- 7. (قاموس کتاب مقدس).
- گیسوی شب، کنایه از تاریکی شب:
یک مثالت در ولایت روی وموی قنبر است
کز سوادش گیسوی شب را معنبر کرده اند.
جمال الدین سلیمان.
- میرشب، رئیس عسس و شبگرد. داروغه.
- نصف شب، نیمشب. آن زمان که نیمی از شب بگذرد اصطلاحاً ساعت 12 شب چون مبداء را ظهر گیرند یا ساعت 24 چون مبداء را از خود نیم شب شب قبل بحساب آرند. رجوع به نیمه شب شود.
- نماز شب، نماز که شب هنگام خوانند. و مجموع آن یازده رکعت است وقت آن از نیمه ٔ شب تا طلوع فجر دوم ادامه دارد، 8 رکعت که هر دو رکعت آن با تشهد و سلام است و دو رکعت شفع و یک رکعت وتر باشد و آن را نافله اللیل نیز خوانند. (از شرح لمعه ص 45، 42).
- نیمشب، بیش از پاسی یا دوپاسی از شب گذشته. دل شب: احمد گفت یک شب در روزگار معتصم نیمشب بیدار شدم هر چند حیلت کردم خوابم نیامد. (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 172).
مست می بیدار گردد نیمشب
مست ساقی روز محشر بامداد.
سعدی.
نیمه شب. نیمه ٔ شب. رجوع به نیمشب شود:
تو در نیمه شب نیز اگر یاوری
کلیدی بجنبان در این داوری.
نظامی.
- نیمشبان، نیمشب:
حاکم در جلوه ٔ خوبان بروز
نیمشبان محتسب اندر شراب.
ناصرخسرو.
|| دیشب. (آنندراج). ظاهراً منظور از این معنی همان است که در تداول عامه باشد که گویند: شب خوبی بود. یعنی دیشب شب خوبی بود. || کنایه از نادانی و عذاب و زحمت و مرارت مرگ میباشد. (اشعیا: 21:12. یوحنا: 9:4) (قاموس کتاب مقدس). || کنایه از عمر مسیحی است یعنی قبل از آن روز بی انتها. (رساله ٔ رومیان: 13:12) (قاموس کتاب مقدس). || ظاهراً کنایه از ریش است که بر عارض در آید: چون شب سیاه بروز سپیدش تاختن آورد و آفتاب را کسوفی افتاد از خاندانی بانام زن خواست. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 254). || در اصطلاح صوفیه عالم «عمی [» غیب] و عالم جبروت را گویند و این عالم خطی است ممتد میان عالم خلق و عالم ربوبیت. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 1559).

شب. [ش ُ] (اِ) اسم نوعی از عنکبوت سمی است. (تحفه ٔ حکیم مؤمن).

رنگ. [رَ] (اِ) لون. (برهان قاطع). اثر نور که بر ظاهر اجسام نمایشهای مختلف می دهد، بعربی لون گویند. (فرهنگ نظام). لون یعنی اثر مخصوصی که در چشم از انعکاس اشعه ٔ نور در روی اجسام پدید آید. (ناظم الاطباء). آرنگ. گون. گونه. (برهان قاطع). صِبْغ. (مهذب الاسماء). صِباغ. صِبْغه. (از منتهی الارب). فام. (آنندراج) (برهان قاطع). دیز. آزَرْد. (برهان قاطع).
رنگ از نظر فیزیکی: اثری است که در روی چشم از انوار منعکس بوسیله ٔ اجسام احساس می شود.
رنگ اجسام: بغیر از منابع نور، رنگ هر جسم بستگی به نوری دارد که آن جسم منعکس میکند و یا از خود عبور می دهد. مثلاً اگر نور سفید به یک برگ گل سرخ بتابد این برگ تمام رنگها بجز رنگ قرمز را جذب می کند و فقط رنگ قرمز را منعکس می سازد و از همین سبب قرمز بنظر می آید وهمچنین سبزی برگ درختان و غیره... رنگهای اصلی که به وسیله ٔ منشور ظاهر می گردد هفت رنگ است: قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی، بنفش. نیوتن دانشمند معروف قرن هیجدهم نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعه ٔ این رنگها باشد و این امر را بوسیله ٔ گردش صفحه ٔ معروف خودش آزمود و ثابت کرد مجموعه ٔ این رنگها باهم اثر نور سفید بر چشم می گذارند، زیرا تأثیر هر رنگ در حدود یک بیستم ثانیه بر چشم باقی می ماند، به عبارت دیگر اگر سرعت صفحه ٔ نیوتن مثلاً 20 دور در ثانیه باشد هر دور آن یک بیستم ثانیه بطول می انجامد. و در این مدت باید تمام رنگهای طیف یک بار از جلو چشم عبور کند و هنوز تأثیر رنگ اول برطرف نشده رنگ دیگر می رسد، در نتیجه چشم ترکیبی از رنگها را احساس می کند. در بین رنگهای اولیه ٔ طیف نور سفید، سه رنگ وجود دارد که از ترکیب آنها به نسبتهای مناسب نه تنها رنگ سفید بلکه تمام رنگهای طیف را می توان بدست آورد و آنهاعبارتند از: سرخ، بنفش مایل به آبی، سبز که برنگهای اصلی موسومند. نیوتن عقیده داشت که رنگهای دیگر تجزیه نمی گردند. لیکن بموجب نظریه ٔ موجی نور، رنگهای مختلف نورهایی هستند که طول موجشان با هم اختلاف دارند، مثلاً طول موج نور قرمز تیره در حدود 0/8 میکرون و نور بنفش 0/4 میکرون است و سایر رنگهای طیف دارای طول موجهایی هستند که بین این مقدار قرار گرفته اند چنانکه طول موج:
قرمز سیر 0/80 میکرون
قرمز 0/65 میکرون
نارنجی 0/60 میکرون
زرد 0/58 میکرون
سبز 0/55 میکرون
آبی 0/48 میکرون
نیلی 0/42میکرون
بنفش 0/40 میکرون
است و چنانکه ملاحظه می شود هرچه از رنگ قرمز بطرف بنفش پیش می رویم طول موج نور کم می شود. ضمناً هر یک از رنگهای طیف مثلاً نور قرمز دارای طول موج معینی نیست، بدین معنی که انواع مختلف رنگ قرمز دارای طول موجهایی هستند که ازقرمز سیر با طول موج 0/80 میکرون شروع می شود و به قرمز روشن با طول موج 0/65 خاتمه می یابد. این رنگها بطور اتصالی تغییر میکنند و حد فاصلی بین آنها نمی توان تشخیص داد، یعنی معلوم نیست کجا رنگ قرمز پایان می یابد و رنگ نارنجی آغاز می گردد:
پوپک دیدم به حوالی سرخس
بانگک بربرده به ابر اندرا
چادرکی دیدم رنگین بر او
رنگ بسی گونه بر آن چادرا.
رودکی.
از کوهسار دوش برنگ می
هین آمد ای نگار می آور هین.
دقیقی.
لب بیجاده رنگ و ناله ٔ چنگ
می خون رنگ و دین زردهشتی.
دقیقی.
پیراهن لؤلؤی برنگ کامه
و آن کفش دریده و به سر بر لامه.
مرواریدی (از لغت فرس اسدی).
برنگ شبه روی و چون شیر موی
جهان پر ز بالای و پهنای او.
فردوسی.
تا خوید نباشد برنگ لاله
تا خار نباشد ببوی خیرو.
فرخی.
همه عالم ز فتوح تو نگارین گشته
همچو آکنده بصد رنگ نگارین سیرنگ.
فرخی.
بگرفت سر زلف تو رنگ از دل تو
نزدود وفا و مهر زنگ از دل تو.
عنصری.
رخ ز دیده نگاشته به سرشک
و آن سرشکش برنگ تازه زرشک.
عنصری.
همچو یاقوت کش نباشد رنگ
پس چه یاقوت باشد و چه حجر.
عنصری.
گفتم که مشک ناب است آن جعد زلف تو
گفتا به بوی و رنگ عزیز است مشک ناب.
عنصری.
که را رنگ چهره سیه تر ز سنگ
بدو کی پدید آید از شرب رنگ.
اسدی.
نگویی بیضه یک رنگ است و مرغان هر یکی رنگی
نوای هر یکی رنگی دگرسان بال و پر دارد.
ناصرخسرو.
دل ز رنگ سیه چه غم دارد
زآنکه شب روز در میان آرد.
سنایی.
عیسیم رنگ بمعجزسازم
بقم و نیل بدکان چه کنم.
خاقانی.
رنگ آهن محو رنگ آتش است
ز آتشی می لافد و خامش وش است.
مولوی.
رنگ زر قلب ده تو می شود
پیش آتش چون سیه رو می شود.
مولوی.
رنگ لاله گشته رنگ زعفران
زور شیرش گشته چون زهره ٔ زنان.
مولوی.
ساقی بچند رنگ می اندر پیاله ریخت
این نقشها نگر که چه خوش در کدو ببست.
حافظ.
اگر برنگ عقیقی شد اشک من چه عجب
که مهر خاتم لعل تو هست همچو عقیق.
حافظ.
این کلمه مانند گون و گونه و فام با کلمات دیگر ترکیب می یابد و معانی گوناگونی از ترکیب آنها پیدا می شود، مانند سفیدرنگ، سیاه رنگ، زردرنگ، لعل رنگ، خوش رنگ، پررنگ، کم رنگ و غیره.
- آب و رنگ، اصطلاحی است در نقاشی. رجوع به آب و رنگی شود.
- || زیبایی چهره. وجاهت.
- باده رنگ، به رنگ می. سرخ رنگ همچون باده:
همه جامه ها کرده پیروزه رنگ
دو چشمان پر از خون و رخ باده رنگ.
فردوسی.
- به رنگ، از حیث رنگ. لوناً:
همه راغها شد چو پشت پلنگ
زمین همچو دیبای رومی به رنگ.
فردوسی.
- بیجاده رنگ، به رنگ بیجاده. کهربائی رنگ:
چو بینم رخ سیب بیجاده رنگ
شود آسمان همچو پشت پلنگ.
فردوسی.
- بی رنگ، رنگ پریده:
ز بیماری شه غمی شد سپاه
که بی رنگ دیدند رخسار شاه.
فردوسی.
- پیروزه رنگ، برنگ پیروزه. فیروزه رنگ. برنگ آبی پیروزه ای:
چو شد چادر چرخ پیروزه رنگ
سپاه تباک اندرآمد به جنگ.
فردوسی.
همه جامه ها کرده پیروزه رنگ
دو چشمان پر از خون و رخ باده رنگ.
فردوسی.
- پیل رنگ، برنگ پیل. پیلگون. اسبی همرنگ پیل:
سواره فرودآمد از پیل رنگ
پیاده گرفتش به آغوش تنگ.
فردوسی.
- تیره رنگ، سیاه رنگ. تیره گون:
که این مرده ری ببر و خفتان جنگ
بینداز و این مغفر تیره رنگ.
فردوسی.
- حبری رنگ، برنگ حبر: حسنک جبه ای داشت حبری رنگ با سیاه میزد. (تاریخ بیهقی).
- خوب رنگ، خوش رنگ:
ببردند آن چرمه ٔ خوب رنگ
بنزدیک سهراب یل بی درنگ.
فردوسی.
- دودرنگ، آنکه یا آنچه برنگ دود باشد:
بدو گفت کین دودرنگ دراز
نشسته بر آن ابلق سرفراز.
فردوسی.
- دورنگ، آنکه یا آنچه دارای دو رنگ است:
چه گویم که این بچه ٔ دیو چیست
پلنگ دورنگ است یا خود پری است.
فردوسی.
- || مرائی. ریاکار. محیل. آنکه ظاهر و باطنش یکی نباشد. رجوع به رنگ در معنای حیله و تزویر شود.
- رنگارنگ، رنگ برنگ. برنگهای گوناگون. به الوان مختلف. رجوع به رنگارنگ شود.
- رنگ برنگ. رجوع به رنگ برنگ شود.
- رنگ رنگ. رجوع به رنگارنگ و رنگ رنگ شود:
همان خیمه و دیبه ٔ رنگ رنگ
همه تخت پرمایه زرین پلنگ.
فردوسی.
بهنگامه ٔ بازگشتن ز جنگ
که روی زمین کرده بد رنگ رنگ.
فردوسی.
- زردرنگ، به رنگ زرد. دارای رنگ زرد:
چوپیدا شد آن دیبه ٔ زردرنگ
از او کوه شد همچو پشت پلنگ.
فردوسی.
- شبرنگ، هرچه سیاه باشد برنگ شب بخصوص اسب شبرنگ. (از فرهنگ نظام). رجوع به شبرنگ شود:
برانگیخت از جای شبرنگ را
بیفشرد بر نیزه بر چنگ را.
فردوسی.
بیاورد شبرنگ بهزاد را
که دریافتی روز کین باد را.
فردوسی.
نهاده نام آن شبرنگ شبدیز
بدو عاشقتر از مرغ شباویز.
نظامی.
- طاوس رنگ، به رنگ طاوس. آنچه هم رنگ پرهای طاوس باشد:
ز پستان آن گاو طاوس رنگ
برافروختی چون دلاور نهنگ.
فردوسی.
- گلرنگ، برنگ گل. گلی رنگ. فردوسی این ترکیب را در مورد رنگ اسب بکار برده است و گاهی بعنوان صفت برای اسب بکار می برد و گاهی خود این ترکیب بجای موصوف می نشیند و معنی اسب مطلق از آن اراده می شود:
ببینی که در جنگ من چون شوم
که با بور گلرنگ در خون شوم.
فردوسی.
چو دیدش درآمد ز گلرنگ زیر [فریبرز]
هم از پشت شبرنگ شاه دلیر.
فردوسی.
و حافظ این ترکیب را بعنوان صفت برای باده آورده است:
باده ٔ گل رنگ تلخ تیز خوشخوار سبک
نقلش از لعل نگار و نقلش از یاقوت خام.
حافظ.
بیار زآن می گلرنگ مشکبو جامی
شرار رشک و حسد در دل گلاب انداز.
حافظ.
- لاله رنگ، به رنگ لاله. همرنگ لاله. در سرخی مانند لاله:
فرامرز را دید همچون نهنگ
سر و دستش از خون شده لاله رنگ.
فردوسی.
- مشک رنگ، برنگ مشک. هم رنگ مشک. در سیاهی مانند مشک:
چوخورشید برداشت از چرخ رنگ
بدرید پیراهن مشک رنگ.
فردوسی.
- نکورنگ، خوش رنگ. خوب رنگ. رجوع به خوب رنگ شود:
نکورنگ اسپان با سیم و زر
به استامها در نشانده گهر.
فردوسی.
- نیل رنگ، به رنگ نیل. نیلی رنگ. نیلگون. فردوسی این ترکیب را در مورد رنگ اسب بکار برده است:
بپوشید سهراب خفتان جنگ
نشست از بر چرمه ٔ نیل رنگ.
فردوسی.
سیاوش فرودآمد از نیل رنگ
پیاده گرفتش به آغوش تنگ.
فردوسی.
- همرنگ، دو چیز که در رنگی واحد مشترک باشند:
یکی ابر دارم به چنگ اندرون
که همرنگ آب است و بارانش خون.
فردوسی.
- یک رنگ، یک رو. بی نفاق. رجوع به یک رنگ و یکرنگی شود:
بر در میخانه رفتن کار یک رنگان بود
خودفروشان را به کوی میفروشان راه نیست.
حافظ.
علاوه بر ترکیبات مذکور رنگ با کلمات ذیل نیز ترکیب می شود و معانی مختلفی به دست می آید:
آبنوس. آبی. آتش. آذر. آسمان. آفتاب. ارزیز. افسرده. انگشت (زغال). بسد. بلور. بلوط. بنفش. بوریا. بوقلمون. پژمرده. پسته. پیاز. تیره. ثابت. جیوه. چمن. خاک. خاکستری. خرمایی. خورشید. خون. دریا. روی. زاغ. زبرجد. زشت. زعفران. زغال. زمرد. زنگار. ساغری. سبز. سپهر. سحاب. سرب. سرخ. سرمه. سنجاب. سیم. سیماب. شبه. غالیه. غراب. فیروزه. قرمز. قهوه. قیر. کافور. کبود. کوه. کهربا. گندم. گوگرد. لیمو. ماغ. مس. مهتاب. نار. نارنج. نقره. یاقوت و جز اینها.
- از رنگ شدن، از ترس رنگ چهره را باختن. ترسیدن. رجوع به رنگ باختن شود:
دلاور نشد هیچگونه ز رنگ
میان دلیران درآمد به جنگ.
فردوسی.
- چهره بی رنگ داشتن کسی را، به درد و اندوه گرفتار ساختن. ترسانیدن:
تو با دشمنت رخ پرآژنگ دار
بداندیش را چهره بی رنگ دار.
فردوسی.
- رنگ از آسمان تراشیدن، طلب محال کردن. (ناظم الاطباء).
- رنگ از دیوار تراشیدن، گستاخی و شوخی کردن و ظریفی و بیحیایی نمودن. (ناظم الاطباء).
- رنگ از رخ هندو به آب بردن، کنایه از کار محال کردن باشد:
عشق از دل سعدی به ملامت بتوان برد
گر رنگ توان برد به آب از رخ هندوی.
سعدی.
- رنگ از روی بردن، ترسانیدن. باعث بیم و هراس شدن:
بدان خنده اندر بیفشرد چنگ
ببردش رگ از دست و از روی رنگ.
فردوسی.
- رنگ از روی بگشتن، رنگ باختن. ترسیدن و رنگ چهره را از دست دادن. رجوع به از رنگ شدن و رنگ باختن شود: اسکدار رسید حلقه برافکنده و بر در زده، استادم بگشاد و رنگ از رویش بگشت. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 349).
- رنگ انداختن، در تداول عامه، رنگ گرفتن. رجوع به رنگ گرفتن شود.
- رنگ رخ ناپدید شدن، رنگ باختن از خشم یا بیم. رجوع به رنگ باختن شود:
سپهدار چین کآن سخنها شنید
شد از خشم رنگ رخش ناپدید.
فردوسی.
- زرد شدن رنگ رخ، از درد و اندوه و ترس چهره بیرنگ و دژم گشتن. رنگ چهره را از بیم و اندوه باختن:
دل شاه کاوس پردرد شد
نهان داشت رنگ رخش زرد شد.
فردوسی.
- امثال:
بالای سیاهی رنگ نیست، بدتر از این ممکن نیست. نظیر:
غایت رنگهاست رنگ سیاه
که سیه کی شود به دیگر رنگ.
ناصرخسرو.
برای نظایر و شواهد دیگر رجوع به امثال و حکم شود.
به هر کجا که روی آسمان همین رنگ است (مرو به هند و برو با خدای خویش بساز...)، سرنوشت تو همین است و این قضای آسمانی است. تغییر مکان و سیر و سفر اوضاع را دگرگون نخواهد کرد.
رنگ رخسار خبر می دهد از سِرّ ضمیر
(گر بگویم که مرا بی تو پریشانی نیست...).
سعدی.
ظاهر نماینده ٔ باطن است. نظیر:
رنگ رویم را نمی بینی چو زر
ز اندرون خود می دهد رنگم خبر.
مولوی.
رجوع به مثل اخیر و مثل بعدی شود.
رنگ زردم را ببین احوال زارم را بپرس.
رجوع به دو مثل بالا شود.
|| برگ نیل که نام دیگرش وسمه است. (فرهنگ نظام). ورق النیل. ماده ای است که با حنا به موهای سر و ریش می مالند سیاه کردن آن ها را. خضاب.
- رنگ و بوی. رجوع به رنگ و بوی شود.
|| خون را گویند. (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) (آنندراج):
گلنارچو مریخ و گل زرد چو ماه
شمشاد چو زنگار و می لعل چو رنگ.
منوچهری.
شبی دراز می سرخ من گرفته به چنگ
میی بسان عقیق و گداخته چون رنگ.
منوچهری.
خوش بود بر هر سماعی می ولیکن مهرگان
بر سماع چنگ خوشترباده ٔ روشن چو رنگ.
منوچهری.
به کامش اندر بزم و به بزمش اندر جام
به جامش اندر گلگون میی بگونه ٔ رنگ.
فرخی.
همیشه همچو کنون شاد باد و گلگون باد
دل تو از طرب و دو کف از نبید چو رنگ.
فرخی.
می چون رنگ بزداید ز دل زنگ
می رنگین به رخ بازآورد رنگ.
(ویس و رامین).
میل طبع ملکان سوی نشاط است و طرب
اندر این فصل و سوی خوردن بگماز چو رنگ.
مسعودسعد.
عیشی در انده تیره چو گل
طبعی از دانش روشن چو رنگ.
مسعودسعد.
دهان لاله تو گویی همی که نوش کند
بروی سبزه ٔ زنگارگون نبید چو رنگ.
ازرقی.
تا تیره شده ست آبم از سر
اشکم بخلاف آن چو رنگ است.
انوری.
شاهان که به کینه در ستیزند
شمشیر کشند و رنگ ریزند.
امیرخسرو (از آنندراج).
|| رونق کار. (جهانگیری).رواج و رونق کار. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). رونق، چه گویند کار فلان رنگی دارد یا ندارد. (از آنندراج). رنگ و بوی. رجوع به رنگ و بوی شود:
شعر بی رنگ ولیکن شعرا رنگ برنگ
همه چون دیو دوان و همه شنگند و مشنگ.
قریعالدهر.
ای به آرام تو زمین را سنگ
وی به اقبال تو زمان را رنگ.
سنایی.
چون کم نشود سنگت چو بد نشود رنگت
بازار مرا دیدی بازار دگر رفتی.
مولوی (از فرهنگ نظام).
- بی رنگ شدن، بی رونق شدن:
به خانه درآی ار جهان تنگ شد
همه کار بی برگ و بی رنگ شد.
فردوسی.
- رنگ و آب بر روی کار افتادن، رونق دادن. (آنندراج).
|| مکر. حیله. (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع) (آنندراج). حیلت و دستان باشد. (فرهنگ اسدی). دغا. (برهان قاطع). نیرنگ. افسون. جادویی. فریب:
همه به تنبل و رنگ است بازگشتن او
شرنگ نوش آمیغ است و روی زراندود.
رودکی.
چو گودرز و پیران و هومان و طوس
نبد هیچ بیداد و رنگ و فسوس.
فردوسی.
بنزدیک تو رنگ و بند و دروغ
سخنهای پیران نگیرد فروغ.
فردوسی.
زنی بود با او [سودابه] به پرده درون
پر از چاره و بند و رنگ و فسون.
فردوسی.
تا کی بود این شوخی تا کی بود این رنگ
زین شوخی و زین رنگ نگردد دل من تنگ.
فرخی.
یکی شاه بد نام او بخسلوس
که باحیله و رنگ بود و فسوس.
عنصری.
جهان را رنگ و تنبل بیشمار است
خرد را بآفرینش کارزار است.
(ویس و رامین).
نگهدار این دو جادو را در آن دز
ز رنگ و چاره ٔ رامین گربز.
(ویس و رامین).
جهان را چند گونه رنگ وبند است
که داند باز کو را چند بند است.
(ویس و رامین).
نهان با تو صد گونه رنگ آورد
زبون گیردت گر به چنگ آورد.
(گرشاسب نامه).
آمد آن ماه دوهفته با قبای هفت رنگ
زلف پر بند و شکنج و چشم پر نیرنگ و رنگ.
معزی.
ز باد فقه و باد فقر، دین را هیچ نگشاید
میان دربند کاری را که این رنگ است و آن آوا.
سنایی.
صد حیله و صد رنگ برآمیخته ای
و آنگه ز میان کار بگریخته ای.
؟ (از کلیله و دمنه).
در بحر مدحت تو چو زورق روان کنم
در نظم شعر من نبود هیچ ریو و رنگ.
سوزنی.
هفتادساله گشتی توحید و زهد گوی
مفروش دین به چربک و سالوس و ریو و رنگ.
سوزنی.
رنگ و بازیچه ست کار گنبد نارنگ رنگ
چند کوشم کز بروتم نگذرد صفرای من.
خاقانی.
برنگ عارض و دستان زلف بردی دل
که هست مایه ٔ جادو دو چیز حیلت و رنگ.
رفیعالدین لنبانی (از جهانگیری).
- رنگ بکار آوردن، نیرنگ ساختن. مکر و حیله کردن:
چو داند که تنگ اندرآمد نشیب
بکار آورد رنگ و بند و فریب.
فردوسی.
سوی سیستان رفت باید کنون
بکار آوری جنگ ورنگ و فسون.
فردوسی.
|| ناراستی.خیانت. (برهان قاطع). خیانت. (جهانگیری). || رستن. (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع). روییدن باشد، چه خود رنگ بمعنی خودرو و رنگیدن بمعنی روییدن بود. (برهان قاطع). روییدن و رستن بود چنانکه رنگیده بمعنی رسته و روییده است و خودرنگ یعنی خودرو. (آنندراج):
رنگ چو خوردن گرفت لاله ٔ خودرنگ
شش مه تنبول کرده دارد دندان.
عثمان مختاری (از جهانگیری).
|| عیب. (جهانگیری) (برهان قاطع) (غیاث اللغات). عار. (برهان قاطع) (غیاث اللغات). صاحب آنندراج آرد: فرهنگ جهانگیری یکی از معانی رنگ را عیب معنی کرده است و بیت سنائی را مؤید معنی کرده است و می تواند شد که این رنگ بمعنی لون و صورت باشد. (از آنندراج):
نفس تست آنکه کفر و دین دارد
لاجرم چشم رنگ بین دارد.
سنائی (از جهانگیری).
|| ژنده را گویند که درویشان پوشند. (جهانگیری). ژنده که درویشان پوشند. (برهان قاطع).خرقه ٔ درویشان و آن را ژنده نیز گویند یعنی کهنه زیرا که پاره های رنگارنگ کهنه بر یکدیگر وصله کرده می پوشیده اند. (از آنندراج). ژنده و دلق. (غیاث اللغات).جبه ای که درویشان پوشند. درویشان ایران سابقاً لباس کبودی می پوشیدند و درویشان هند لباس زرد می پوشند. دیگر اینکه جبه ٔ درویشان از تکه های پارچه دوخته می شد که دارای رنگهای متعدد است پس مجازاً رنگ نامیده شد. (از فرهنگ نظام):
از آن پوشی تو رنگ ای از خدا دور
که تا گویندت این مرد خدایی است.
اثیرالدین اخسیکتی (از جهانگیری).
رنگ پوشیدم همرنگ نمی شد با من
هم بینداختمش کی منم اکنون بی رنگ.
نزاری (از فرهنگ رشیدی).
اگر با رنگ پوشان صفا یک رنگ شد مردی
چنان باید که از خاطر دورنگی را برون آرد.
امیرخسرو (از جهانگیری).
|| طرز. روش. (جهانگیری) (برهان قاطع). خصلت. شیوه. صفت. رسم و آیین:
بریخت برگ گل مشکبوی پروین رنگ
چو شکل پروین بر آسمان کشید اشکال.
ازرقی (از جهانگیری).
نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت.
حافظ.
ندانم از چه سبب رنگ آشنایی نیست
سهی قدان سیه چشم ماه سیما را.
حافظ.
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است.
حافظ.
|| مِثل. (برهان قاطع) (غیاث اللغات) (ناظم الاطباء). مانند. نظیر. شبه. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). || اشتران باشند که از بهربچه کردن دارند. (فرهنگ اسدی). شتر قوی که از بهر نتاج نگاه دارند. (از فرهنگ جهانگیری) (از برهان قاطع). شتر قوی. شتری که برای نتاج نگاه دارند. (آنندراج):
گرفتم رگ اوداج و گرفتمش بدو چنگ
بیامد عزرائیل نشست از بر من تنگ
چنان منکر لفجی که برون آید از رنگ
بیاوردش جانم بر زانو ز شتالنگ.
حکاک مرغزی.
کاروانی بیسراکم داد جمله بارکش
کاروانی دیگرم بخشید بختی جمله رنگ.
فرخی (از فرهنگ اسدی).
لشکر خوارزم در ولایت ابهر و قزوین بی رسمی بسیار کردند و فرزندان مسلمانان به غارت و بردگی ببردند و قرب دو هزار اشتر رنگ از در قزوین براندند. (راحه الصدور راوندی).
|| گوسپند و بز کوهی باشد. (فرهنگ اسدی). بز کوهی. (نسخه ای از فرهنگ اسدی) (جهانگیری). نخجیر و بز کوهی و گاو دشتی. (برهان قاطع):
یوزجست و رنگ خیز وگرگ پوی و غرم تک
ببرجه، آهودو و روباه حیله، گوردن.
منوچهری.
ز سر ببرد شاخ و ز تن بدرد پوست
به صیدگاه ز بهر زه و کمان تو رنگ.
فرخی (از فرهنگ اسدی).
به تیر کرد چو پشت پلنگ و پهلوی یوز
پر از نشان سیه پشت یوز و پهلوی رنگ.
فرخی.
همیشه تا خورش و صید باز باشد کبک
چنان کجا خورش و صید یوز باشد رنگ.
فرخی.
پلنگ و شیر، در وی مردم جنگ
بتان نغز، گور و آهو و رنگ.
(ویس و رامین).
همه دشت با شیر و یوز و پلنگ
بد از گرد او غرم و آهو و رنگ.
(گرشاسبنامه).
چون برآشفته گشت یک چندی
دور دار از پلنگ بدخو رنگ.
ناصرخسرو.
بخت چون با گله ٔ رنگ بیاشوبد
سرنگون پیش پلنگ افتد رنگ از شخ.
ناصرخسرو.
شیر بینم شده متابع رنگ
باز بینم شده مسخر خاد.
مسعودسعد.
ز عدل تو بکند رنگ ناخنان هزبر
ز امن تو بکند کبک دیده های عقاب.
مسعودسعد.
وآن ابر اگر به دشت ببارد عجب مدار
گر شاخ رنگ و آهو از آن بارور شود.
مسعودسعد.
راه بر دشمن چو شیر نر ببست
تا ز کوهش همچو رنگ اندرکشید.
مسعودسعد.
رنگیم و با پلنگ اجل کارزار ما
آخر چه کارزار کند با پلنگ رنگ.
سوزنی.
در دشت و کوه و بیشه به همشیرگی چرند
شیر و پلنگ و سرحان گور و گوزن و رنگ.
سوزنی.
به نقاشی نوک تیر خدنگ
تهی کرده صحرای چین را ز رنگ.
نظامی.
لطف باری این پلنگ و رنگ را
الف داد و برد از ایشان جنگ را.
مولوی.
|| حصه. نصیب. (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع). قسمت. (برهان قاطع). بهره. (آنندراج):
انده خال و غم عم بگذار
تا شوی شادخوار و برخوردار
چون زرت باشد از تو جوید رنگ
چون بوی مفلس از تو دارد ننگ.
سنائی (از جهانگیری).
بانگ برزد به من که خامش باش
رنگ خویش از خدنگ خویش تراش.
نظامی.
|| نفع. (فرهنگ جهانگیری) (برهان قاطع). منفعت. (لغت فرس). فایده. (برهان قاطع):
از جان و روان خویش رنگت کردم
ما را ز لبان خویش رنگی نکنی.
کیاحسینی قزوینی (از لغت فرس).
به هیچ ره نروی تا در او نبینی سود
به هیچ کس نروی تا در او نبینی رنگ.
عنصری.
مگر چو پرده ٔ شرم از میانه بردارد
مرا از آن لب یاقوت رنگ باشد رنگ.
معزی (از لغت فرس).
به بویی از تو شدم قانع و همی دانم
که هیچ رنگ مرا از تو جز که بوی تو نیست.
خاقانی (از جهانگیری).
|| زر. (فرهنگ جهانگیری). زر و مال و اسباب. (برهان قاطع):
یکی آنکه سیران نکوشند سخت
که ترسند از ایشان بگیرند رخت
دگر آنکه ناسیری آید به جنگ
دودستی زند تیغ بر بوی رنگ.
نظامی (از جهانگیری نسخه ٔ خطی).
|| زر و سیم دزدی. || قوت. (جهانگیری) (برهان قاطع). زور. توانایی. (برهان قاطع):
مبارزی که به مردی و چیره دستی و رنگ
چنو یکی نبود در میان بیست هزار.
فرخی (از جهانگیری).
به عذرا همان جامه ٔ جنگ داد
پلنگ دژآگاه را رنگ داد.
عنصری (از جهانگیری).
چراگاه این گاو کمتر نبود
هم آبشخورش نیز بدتر نبود
به پستان چرا خشک شد شیر اوی
دگرگونه شد رنگ و آژیر اوی.
(گرشاسب نامه).
فروکوفتند آن بتان را به گرز
نه شان رنگ ماند و نه فر و نه برز.
؟
|| جان. (جهانگیری) (برهان قاطع) (غیاث اللغات). روح. (برهان قاطع):
چو آمد گه زادن زن فراز
به کشکینه ٔ گرمش آمد نیاز
من و زن در آن خانه تنها و بس
مرا گفت کای مرد فریاد رس
اگر شوربایی به چنگ آوری
من مرده را بازرنگ آوری.
عسجدی (از جهانگیری).
|| شیرینکاری. (جهانگیری) (ناظم الاطباء). شیرینکاری یعنی منشاء کار خوب شدن. (از برهان قاطع). || جلاجل. (جهانگیری). جلاجل دایره. (برهان قاطع). || محنت. آزار. رنج. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). مبدل رنج است. (فرهنگ نظام). رجوع به رنج شود:
آنکه بی رنگ زد ترا بی رنگ
هم تواند که داردت بی رنگ.
سنائی (از فرهنگ نظام).
|| خوبی و لطافت. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء):
بسی برنیامد بر این روزگار
که رنگ اندرآمد به خرم بهار.
فردوسی.
|| خوشی. (جهانگیری) (برهان قاطع). خوشحالی و تندرستی. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء):
رنگ آن روز غمی گردد و بی رنگ شود
که بر آرامگه شیر بگرد آید رنگ.
فرخی (از جهانگیری).
|| خجلت. (فرهنگ جهانگیری). خجالت. (برهان قاطع) (آنندراج). شرمندگی. شرم. حیا. (برهان قاطع). رجوع به رنگ آوردن و رنگ دادن شود:
در ثنای منت از آن رنگ است
کز تو بوی کرم نمی آید.
رضی الدین نیشابوری (از آنندراج).
ز نازکی، رخ معنیت آن چنان روشن
که رنگ آرد از آن لاله های نعمانی.
امیرخسرو (از آنندراج).
|| خشم با خجالت آمیخته. (برهان قاطع). رجوع به رنگ آوردن شود. || مایه ٔ اندک و قلیل. (از جهانگیری) (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). || قمار. (جهانگیری). قمار و حاصل قمار. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). || خداوند و والی. (جهانگیری) (برهان قاطع). صاحب. (برهان قاطع). صاحب آنندراج آرد: بمعنی حاکم نیز آمده و در ترکیب «کنارنگ »، کنا بمعنی حاکم، لهذا کنارنگ حاکم و والی را گویند، و در شاهنامه بسیار مذکور شده است - انتهی. و رجوع به کنارنگ شود. || بد را گویند که نقیض خوب است. || شخص احول را گویند. (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). || کنایه از اخذ و جر باشد چنانکه کسی از کسی طمعی و توقعی دارد گویند: «رنگی بر اونداری »؛ یعنی اخذ و جری نمی توانی کرد. (برهان قاطع). اخذ و دریافت. (ناظم الاطباء). || خال و نقطه ٔ سیاهی که بر جایی گذارند. (برهان قاطع). خال. (جهانگیری):
آب گویی که آینه ٔ رومی است
بر سرش برگ چون بر آینه رنگ.
فرخی.

شب رنگ

محمّدعلی سجّادی

کارن همایون فر

محمدعلی سجادی

حسین ملکی

از غروب تا طلوع آفتاب که هوا تاریک است، فاصلۀ میان غروب خورشید تا سپیدۀ صبح: همی‌راند چون باد لشکر به راه / به رخشنده‌روز و شبان سیاه (فردوسی: ۸/۲۱۴)،
* شب‌ برات: شب پانزدهم شعبان، شب چک،
* شب ‌چک: [قدیمی] = * شب‌ برات: چراغان در شب ‌چک آنچنان شد / که گیتی رشک هفتم‌آسمان شد (رودکی: ۵۴۷)،
* شب چله‌: شب اول دی‌ماه، درازترین شب سال شمسی، شب یلدا،
* شب دیجور: شب دراز و بسیارتاریک،
* شب فرخ: (موسیقی) [قدیمی]
از الحان سی‌گانۀ باربد: چو یارش رای فرخ روز گشتی / زمانه فرخ و فیروز گشتی (نظامی۱۴: ۱۸۱)،
از الحان قدیم ایرانی،
* شب‌ قدر: شب نزول قرآن بر پیامبر که یکی از شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم، بیست‌وسوم، یا ب بیست‌وهفتم رمضان است، لیلهالقدر،

جامۀ ژنده و رنگین که درویشان بر تن می‌کردند، جبۀ درویشان به رنگ کبود یا دوخته‌شده از تکه‌های رنگارنگ، خرقه: از آن پوشی تو رنگ ای از خدا دور / که تا گویندت این مرد خدایی‌ست (اثیرالدین اخسیکتی: مجمع‌الفرس: رنگ)،

بز کوهی: شیر بینم شده متابع رنگ / باز بینم شده مسخر خاد (مسعودسعد: ۱۱۰)، رنگیم و با پلنگ اجل کارزار ما / آخر چه کارزار کند با پلنگ رنگ (سوزنی: ۲۳۲)،

572