معنی زیر و زبر

زیر و زبر. [رُ زَ ب َ] (اِ مرکب، ق مرکب) تحت و فوق. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). ته و بالا. (ناظم الاطباء):
و آنچ او از زبر و زیر بود جسم بود
نتوان گفت که خالق را زیر و زبر است.
ناصرخسرو.
چرخ را زیر و زبر نیست بر اهل خرد
آنچ از او زیر تو آمد دگری را زبر است.
ناصرخسرو.
گاویست در آسمان سنامش پروین
یک گاو دگر نهفته در زیر زمین
چشم خردت گشای ای اهل یقین
زیر و زبر دو گاو مشتی خر بین.
خیام (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
نگه کردم از زیر تخت وزبر
یکی پرده دیدم مکلل به زر.
سعدی (بوستان).
|| اعراب الفاظ. (آنندراج). کسره و فتحه. (ناظم الاطباء). کسره و فتحه. ضبط و اعراب حروف. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). || (ص مرکب) به مجاز، افراط و تفریط در احوال را گویند. (آنندراج). پریشان. (ناظم الاطباء). سخت خراب. سخت ویران. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا):
پدر بی پسر بد پسر بی پدر
همه لشکر گشن زیر و زبر.
فردوسی.
شادمان باد به عدلش همه گیتی چو بهشت
خانمان عدوی دولت او زیر و زبر.
فرخی.
زیر خاکی و فلک بر زبرت گرید خون
بی تو چون دور فلک زیر و زبر باد پدر.
خاقانی.
تیرش جبریل رنگ باد و پر از فتح ونصر
خانه ٔ اهریمنان زیر و زبر درشکست.
خاقانی.
چو شیرین از شهنشه بی خبر بود
در آن شاهی دلش زیر و زبر بود.
نظامی.
می دوید آن عامی زیر و زبر
تا نماز مرده دریابد مگر.
عطار.
کسی کو بسته ٔ عشقت نباشد
چو زلفت درهم و زیر و زبر باد.
حافظ.
- زیر و زبر شدن، درهم و برهم شدن. پریشان شدن. (فرهنگ فارسی معین):
چو شد کار موبد به زاری بسر
همه کشور از درد زیرو زبر.
فردوسی.
چنین هم چو شد شاه بیدادگر
جهان زو شود پاک زیر و زبر.
فردوسی.
ز گفتار بدگوی بر ما پدر
برآشفت و شد کار زیر و زبر.
فردوسی.
و دارا را خود ثقات وی کشتند و کار زیر و زبر شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 90). آنجا حشمتی باید هرچه تمامتر... و اگر بخلاف این باشد زبون گیرند آنهمه قواعد زیر و زبر شود. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 394).
مسیحا گفت خواهم زی پدر شد
جهانی زین سخن زیر و زبر شد.
ناصرخسرو.
خواست کز پیش درم بگذرد از بی خبری
چون چنان دید شد از غم دل من زیر و زبر.
سنائی.
زیر و زبر شود دل خصم تو در نبرد
زینت چو بسته شد به زبرتنگ و زیرتنگ.
سوزنی.
دل شیرین چنان زیر و زبر شد
که از جان و جهان گفتی بدر شد.
نظامی.
- || سرنگون شدن و نابود و فانی گشتن. (ناظم الاطباء). نابود شدن. (فرهنگ فارسی معین). بالتمام ویران شدن. واژگون شدن. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا):
بدان تا چنین روزش آید بسر
شود پادشاهیش زیر و زبر.
فردوسی.
تا خم می را بگشاد مه دوشین سر
زهد من نیست شد و توبه ٔ من زیر و زبر.
فرخی.
بسا سپاه گرانا که بی سپاه شدند
به جنبش قلمی تار و مار و زیر و زبر.
فرخی.
پست منشین و چشم دار و بدانک
زود زیرو زبر شود نیرنگ.
ناصرخسرو.
دشمنان زو شوند زیر و زبر
وین از او کمترین هنر باشد.
مسعودسعد.
خبرت هست کزین زیر و زبر بی خبران
نیست یک پی ز خراسان که نشد زیر و زبر.
انوری.
بنیاد هستی تو چو زیر وزبر شود
در دل مدار هیچ که زیر و زبر شوی.
حافظ.
رجوع به ترکیب زیر و زبر کردن شود.
- زیر و زبر شدن دو تن، یکی بر روی دیگری قرار گرفتن. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- زیر و زبر کردن، پریشان کردن. درهم و برهم کردن. (فرهنگ فارسی معین):
به یک پا بکوشید با نامور
همه غار را کرد زیر و زبر.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 2 ص 353).
در طلب آنچه نیاید بدست
زیر و زبر کردی کاچار خویش.
ناصرخسرو.
تا باد دو زلفین ترا زیر و زبر کرد
از آتش غیرت دل من زیر و زبر شد.
خاقانی.
عالم را زیر و زبر کرده ای
تا توئی آخر چه هنر کرده ای.
نظامی.
نیایش در دل خسرو اثر کرد
دلش را چون فلک زیر و زبر کرد.
نظامی.
چون من خسته دل ز تو زیر و زبر بمانده ام
زیر و زبر چه می کنی زلف بتاب ای پسر.
عطار.
نهنگی شو که با دریا کند زور
کند زیر و زبر دریا به یک شور.
امیرخسرو دهلوی.
اعراب کرده نامه نویسم به سوی دوست
یعنی که کرد هجر تو زیر و زبر مرا.
افسر (از آنندراج).
- || نابود کردن. (فرهنگ فارسی معین). سرنگون کردن و خراب کردن و پایمال کردن. (ناظم الاطباء). تمام خراب و ویران کردن. شورانیدن. بشورانیدن. سخت ویران کردن. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا):
میان را ببندد به کین پدر
کند کشور تور زیرو زبر.
فردوسی.
بخواهم ازو کین فرخ پدر
کنم پادشاهیش زیر و زبر.
فردوسی.
بدو گفت کای ناکس بی هنر
چرا کردی این بوم زیر و زبر.
فردوسی.
گر بخواهد به چنین مردی کاورد بجنگ
خانمان همه یکباره کند زیر و زبر.
فرخی.
نامه ٔ مغرب به کسر دشمن و فتح عجم
کسر و فتحش کرده نام دشمنان زیرو زبر.
خواجه محی الدین سلمان (از آنندراج).
- || همه جا را تجسس کردن. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- زیر و زبر کرده، ویران شده. منهدم گردیده:
همه بوم زیر و زبر کرده اید
مهان کشته و کهتران برده اید.
فردوسی.
- || پریشان. درهم.
- زیر و زبر گردانیدن، ویران کردن. منهدم کردن. نابود کردن: و سرای و موضع ایشان را زیر و زبر گردانید. (تاریخ قم ص 61). و باروی آن خراب کرد و آتشکده را زیر و زبر گردانید و آتش را بنشاند. (تاریخ قم ص 89).
- زیر و زبر گردیدن، نابود شدن: حصون هند بر دست لشکر او زیر و زبر گردید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 417).
- زیر و زبر گشتن، درهم و پریشان و ویران گردیدن:
کجا رفت اسکندر نامور
کزو گشت اقلیم زیر و زبر.
فردوسی.
چو بشنید قیدافه این از پسر
دلش گشت زان درد زیر و زبر.
فردوسی.
همان شاه لهراسپ با پیره سر
همه بلخ از او گشت زیر و زبر.
فردوسی.

صدای پایین و بالا

432