معنی لیث

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن حَبرویَه. محدث است.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن عبده البصری. ابوالحارث. تابعی است.

لیث. [ل َ] (اِخ) محدث است و از مجاهد و حماد و نافع وسالم الافطس روایت کند. رجوع به المصاحف ص 132، 134، 135، 152، 153، 160، 161، 172، 174، 179، 181، 182 و190 و عیون الاخبار ج 1 ص 75 و ج 2 ص 109 و ج 3 ص 9 شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) محدث است. رجوع به سیره عمربن عبدالعزیز ص 17، 28، 38، 40، 164، 273 و 285 شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن یحیی بن مسعد. محدث است و گوید: ان عمربن عبدالعزیز قدم علیه بعض اهل المدینه فجعل یسأله عن اهل المدینه فقال ما فعل المساکین الذین کانوا یجلسون فی مکان کذا و کذا قال قد قاموا منه یا امیرالمؤمنین و اغناهم اﷲ و کان من اولئک المساکین من یبیع الحبط للمسافرین فالتمس ذلک منهم بعد فقالوا قد اغنانا اﷲ عن بیعه بما یعطینا عمر. (سیره عمربن عبدالعزیز ص 76).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن عبداﷲ شاشی، مکنی به ابونصر. محدث و تابعی است. رجوع به ابونصر شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ضمام. شاعری است از عرب.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن نصر. رجوع به لیث بن مظفر... شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن مظفربن نصربن سیار. صاحب خلیل و مؤلف کتاب العین و آنگاه که لغویین لیث مطلق گویند مراد همین کس است، چنانکه جوالیقی در المعرب و جز آن. یاقوت گوید:اللیث بن المظفر کذا قال الازهری فی مقدمه کتابه اللیث بن المظفر و قال ابن المعتز فی کتاب الشعراء من تصنیفه اللیث بن رافعبن نصربن سیار قال الازهری: و من المتقدمین اللیث بن المظفر الذی نحل الخلیل بن احمد تألیف کتاب العین جمله لینفق کتابه باسمه و یرغب فیه من حوله و اثبت لنا عن اسحاق بن ابراهیم الحنظلی الفقیه انه قال کان اللیث رجلاً صالحاً و مات الخلیل و لم یفرغ من کتاب العین فاحب اللیث ان ینفق الکتاب کله فسمی لسانه الخلیل فاذا رأیت فی الکتاب «سألت الخلیل » أو«اخبرنی الخلیل » فانه یعنی الخلیل نفسه قال و اذا قال «قال الخلیل » فانه یعنی لسان نفسه. قال و انّما وقع الاضطراب فیه (ای فی الکتاب) من خلیل اللیث قال و اخبرنی المنذری انه سأل ثعلباً عن کتاب العین فقال ذاک کتاب ملی َٔ غدد قال و هذا لفظ ابی العباس و حقه عند النحویین ملاَّن غدداً ولکن کان ابوالعباس یخاطب العامه علی قدر فهمم. قلت لیس هذا بعذر لابی العباس فانه لو قال ملاَّن غدداً لم یخف معنی الکلام علی صغار العامه فکیف و فی مجلسه الائمه من اهل العلم ثم سائله الذی اجابه لیس بتلک الصوره و انما عذره انه کان لایتکلف الاعراب فی المفاوضه و هی سنه جله العلماء و اراد فی جراب العین حروفاً کثیره قدازیلت عن صورها و معانیها بالتصحیف و التغییر فهی تضر حافظها کما تضر الغدد آکلها. قال ابوالطیب اللغوی مصنف کتاب العین اللیث بن المظفربن نصربن سیار روی ذلک عن ابی عمر الزاهد قال حدثنی فتی قدم علینا من خراسان و کان یقراء علی کتاب العین قال اخبرنی ابی عن اسحاق بن راهویه قال کان اللیث بن المظفربن نصربن سیار صاحب الخلیل رجلاً صالحاً و کان الخلیل قد عمل من کتاب العین باب العین فاحب اللیث ان ینفق سوق الخیل ثم ذکرکما ذکر الازهری. و حدث عبداﷲبن المعتز فی کتاب الشعراء عن الحسن بن علی المهلبی قال کان الخلیل منقطعاً الی اللیث بن رافعبن نصربن سیار و کان اللیث من اکتب الناس فی زمانه بارع الادب بصیراً بالشعر و الغریب و النحو و کان کاتباً للبرامکه و کانوا معجبین به فارتحل الیه الخلیل و عاشره فوجده بحراً فاغناه و احب الخلیل ان یهدی الیه هدیه تشبهه فاجتهد الخلیل فی تصنیف کتاب العین فصنفه له و خصه به دون الناس و حبره و اهداه الیه فوقع منه موقعاً عظیماً و سر به و عوضه عنه مائه الف درهم و اعتذر الیه و اقبل اللیث ینظر فیه لیلاً و نهاراً لایمل النظر فیه حتی حفظ نصفه و کانت ابنه عمه تحته فاشتری اللیث جاریه نفیسه بمال جلیل فبلغها ذلک فغارت غیره شدیده فقالت واﷲ لاغیظنه و لاابقی غایه فقالت ان غظته فی المال فذاک ما لایبالی به ولکنی اراه مکباً لیله و نهاره علی هذا الدفتر واﷲ لافجعنه به فاخذت الکتاب و اضرمت ناراً و القته فیها و اقبل اللیث الی منزله و دخل الی البیت الذی کان فیه الکتاب فصاح بخدمه و سألهم عن الکتاب فقالوا اخذته الحره فبادر الیها و قد علم من أین اتی فلما دخل علیها ضحک فی وجهها و قال لها ردی الکتاب فقد وهبت لک الجاریه و حرمتها علی نفسی و کانت غضبی فاخذت بیده و ادخلته رماده فسقط فی ید اللیث فکتب نصفه من حفظه و جمع علی الباقی ادباء زمانه و قال لهم مثلوا علیه و اجتهدوا فعملوا هذا النصف الذی بأیدی الناس فهو لیس من تصنیف الخلیل و لایشق غباره و کان الخلیل قد مات. وجدت علی ظهر جزء من کتاب التهذیب لابی منصور الازهری:
ابن درید بقره و فیه عجب و شره
و یدعی بجهله وضع کتاب الجمهره
و هو کتاب العین اًلَ لا انه قد غیره
الازهری وزغه و حمقه حمق دُغه
و یدعی بجهله کتاب تهذیب اللغه
و هو کتاب العین اًلَ لا انه قد صبغه
فی الخارزنجی بله و فیه حمق و وله
و یدعی بجهله وضع کتاب التکمله
و هو کتاب العین اًلَ لا انه قد نقله.
قرأت بخط ابی منصور الازهری فی کتاب نظم الجمان تصنیف ابی الفضل المنذری: نصربن سیار کان والی خراسان و اللیث بن المظفربن نصر صاحب العربیه و صاحب الخلیل بن احمد هو ابنه حدث عنه قتیبهبن سعید سمعت محمدبن ابراهیم العبدی یقول سمعت قتیبه یقول کنت عندلیث بن نصربن سیار فقال ماترکت شیئاً من فنون العلم الا نظرت فیه الا هذا الفن و ماعجزت الی انی رأیت العلماء یکرهونه یعنی النجوم. سمعت محمدبن سعید القزاز قال: نصربن سیار والی خراسان المحمول الیه رأس جهم و کان نصر من تحت یدی هشام بن عبدالملک و کان بمرو و کان سلم بن احوز والی بلخ و الجوزجان من یده و هو الذی قتل یحیی بن زیدبن علی بن الحسین و جهم بن صفوان الذی ینسب الیه مذهب جهم و وجه برأسیهما الی مرو الی نصربن سیار فنصبا علی باب قهندز مرو فکان سلم بن احوز یقول قتلت خیرالناس و شرالناس. قال المنذری و سمعت محمدبن ابراهیم العبدی قال:سمعت ابارجا قتیبه یقول دخل اللیث بن نصربن سیار علی علی بن عیسی بن ماهان و عنده رجل یقال له حماد الخزربک فجأه رجل فقص رؤیا رآها لعلی بن عیسی فهم حماد ان یعبرها فقال لیث کف فلست هناک. فقال علی یا اباهشام و تعبرها. قال نعم و انا اعبر اهل خراسان. فکانت الرؤیا کان علی بن عیسی مات و حمل علی جنازه و اهل خراسان یتبعونه ثم انقض غراب من السماء لیحمله فکسروا رجل الغراب. فقال اللیث اما الموت فبقاء و اما الجنازه فهو سریر و ملک و اما ما حملوک فهو ما علوتهم و کنت علی رقابهم و اما الغراب فهو رسول قال اﷲ تعالی: «فبعث اﷲ غراباً یبحث فی الأرض » یقدم فلاینفذ امره. فمامکثوا الا یومین أو ثلاثه حتی قدم رسول من عند الخلیفه فی حمل علی بن عیسی فاجتمع قواد خراسان فاثنوا علیه خیراً و لم یترکوه یحمل وقالوا یُخشی انتقاض البلاد فبقی. قال المنذری هو اللیث بن المظفربن نصربن سیار صاحب العربیه و کان له ابن یقال له دافع. سمعت بعض صحابی قال سمعت محمدبن اسحاق السراج قال سمعت اسحاق بن راهویه قال سألت رافعبن اللیث بن المظفر عن قول النبی صلی اﷲ علیه و سلم کل مسکر حرام اء یقع علی جمیعالمسکر، یعنی جمیع ما یسکر منه من قلیله و کثیره أم علی الشربه التی تسکرک. فقال بل علی جمیع ما یسکر منه من قلیله و کثیره اذا اسکر کثیره فقلیله بمنزلته و لو کان عنی الشربه التی تسکرک لقال کل مسکر حرام.قال ابن المنذری و بلغنی ان المظفربن نصر مر به عناق و ابنه اللیث قد حضره فقال له واراران یخبره ما هذافقال بُز بالفارسیه. فقال لاسیرنک الی حیث لاتعرف بز فسیره الی البادیه فمکث فیها قریباً من عشر سنین أواکثر ففیها تأدب ثم رجع فعجب أهله من کثره ادبه. هذا آخر ما کتبته من خط الازهری و کتاب المنذری. و حدث الحاکم ابوعبداﷲبن البیع فی کتاب نیشابور عن العباس بن مصعب قال سئل النضربن شمیل عن الکتاب الذی ینسب الی الخلیل بن احمد و یقال له کتاب العین فانکره فقیل له لعله الفه بعدک فقال أو خرجت من البصره حتی دفنت الخلیل بن احمد. و حدث ابوالحسن علی بن مهدی الکسروی حدثنی محمدبن منصور المعروف بالراح المحدث قال قال اللیث بن المظفربن نصربن سیار کنت اصیر الی الخلیل بن احمد فقال لی یوماً لو ان انساناً قصد و الف حرف ا ب ث ت علی ما امثله لا مستوعب فی ذلک جمیع کلام العرب و تهیاء له اصل لایخرج منه شی ٔ البته فقلت له و کیف یکون ذلک. قال یؤلفه علی الثنائی و الثلاثی و الرباعی و الخماسی فانه لیس یعرف فی کلام العرب اکثر منه. قال اللیث فجعلت استفهمه و یصف لی و لااقف علی ما یصف فاختلفت الیه فی هذا المعنی ایاماً ثم اعتل و حججت فمازلت مشفقاً علیه و خشیت ان یموت فی علته فیبطل ماکان یشرحه لی فرجعت من الحج و حسرت الیه فاذا هو قد الف الحروف کلها علی ما هی فی الکتاب و کان یملی علی ّ ما یحفظ و ما شک فیه یقول لی سل عنه فاذا صح فاثبته الی ان عملت الکتاب. (معجم الادباء مارگلیوث چ 2 ج 6 صص 222-227).
سیوطی در کتاب المزهر در فصل «اول من صنف فی جمع اللغه» گوید: اول من صنف فی جمع اللغه الخلیل بن احمد الف فی ذلک کتاب العین المشهور قال الامام فخرالدین فی المحصول اصل الکتب المصنفه فی اللغه کتاب العین و قد اطبق الجمهور من اهل اللغه علی القدح فیه و قال السیرافی فی طبقات النحاه فی ترجمه الخلیل عمل اول کتاب العین المعروف المشهور الذی به یتهیاء ضبط اللغه و هذه العباره من السیرافی صریحه فی ان الخلیل لم یکمل کتاب العین و هو الظاهر لما سیأتی من نقل کلام الناس فی الطعن فیه بل اکثرالناس انکروا کونه من تصنیف الخلیل قال بعضهم لیس کتاب العین للخلیل و انما هو للیث بن نصربن سیار الخراسانی و قال الازهری کان اللیث رجلاً صالحاً عمل کتاب العین و نسبه الی الخلیل لینفق کتابه باسمه و یرغب فیه و قال بعضهم عمل الخلیل من کتاب العین قطعه من اوله الی حرف الغین و کمله اللیث و لهذا لایشبه اوله و آخره و قال ابن المعتز: کان الخلیل منقطعاً الی اللیث فلما صنف کتابه العین خصه به فحظی عنده جداً وقع منه موقعاً عظیماً و وهب له مائه الف و اقبل علی حفظه و ملازمته فحفظ منه النصف و اتفق انه اشتری جاریه نفیسه فغارت ابنه عمه و قالت واﷲ لاغیظنه و ان غظته فی المال لایبالی ولکنی اراه مکباً لیله و نهاره علی هذا الکتاب واﷲ لافجعنه به فاحرقته فلما علم اشتد اسفه و لم یکن عند غیره منه نسخه و کان الخلیل قد مات فاملی النصف من حفظه و جمع علماء عصره و امرهم ان یکملوه علی نمطه و قال لهم مثلوا و اجتهدوا فعملوا هذا التصنیف الذی بأیدی الناس. اورد ذلک یاقوت الحموی فی معجم الادباء. و قال ابوالطیب عبدالواحدبن علی اللغوی فی کتاب مراتب النحویین ابدع الخلیل بدائع لم یبق الیها فمن ذلک تألیفه کلام العرب علی الحروف فی کتابه المسمی کتاب العین فانه هو الذی رتب ابوابه و توفی من قبل ان یحشوه. اخبرنا محمدبن یحیی قال سمعت احمدبن یحیی ثعلب یقول انما وقع الغلط فی کتاب العین لان الخلیل رسمه و لم یحشه و لو کان هو حشاه مابقی فیه شی ٔ لان الخلیل رجل لم یر مثله و قد حشا الکتاب ایضاً قوم علماء الا انه لم یؤخذ منهم روایه و انما وجه بنقل الوراقین فاختل الکتاب لهذه الجهه و قال محمدبن عبدالواحد الزاهد قال حدثنی فتی قدم علینا من خراسان و کان یقراء علی کتاب العین قال اخبرنی ابی عن اسحاق بن راهویه قال کان اللیث صاحب الخلیل بن احمد رجلاً صالحاً و کان الخلیل عمل من کتاب العین باب العین وحده و احب اللیث ان ینفق سوق الخلیل فصنف باقی الکتاب و سمی نفسه الخلیل و قال لی مراءه اخری فسمی لسانه الخلیل من حبه للخلیل بن احمد فهو اذا قال فی الکتاب قال الخلیل بن احمد فهو الخلیل و اذا قال وقال الخلیل مطلقاً فهو یحکی عن نفسه فکل ما فی الکتاب من خلل فانه منه لا من الخلیل - انتهی. و قال النووی فی تحریر التنبیه کتاب العین المنسوب الی الخلیل انما هو من جمع اللیث عن الخلیل... (المزهر سیوطی چ مصر صص 47-48).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن علی بن اللیث الصفار. یکی از ملوک سلسله ٔ صفاریه در سیستان. وی پس از پسرعم خویش طاهربن محمد (296 هَ. ق.) به ولایت رسید و بلاد فارس را نیز ضمیمه ٔ ملک خویش گردانید و قصد ارجان کرد، اما مونس خادم مقتدرعباسی بر وی غلبه یافت و او را بندی ساخت و به بغداد ببرد و به روایت ارجح آنجا کشته شد. (زرکلی ج 3 ص 823). لیث بن علی بن لیث برادرزاده ٔ یعقوب و عمرو است.
صاحب تاریخ سیستان آرد: نشستن لیث علی به امیری که او را شیر لباده گفتندی و روز آدینه او را خطبه کردند به سیستان و به فراه و به کش و به بست # بوی التماس و نامه او #. او را خطبه کردند و خطبه به بُست او را محمدبن زهیر شهمرد کرد که آنجا عامل بود از جهت طاهر و فورجه بن الحسن با مالی بزرگ و جواهر بسیار از طاهر بازگشت و نامه نبشت و جمازه فرستاد به طاهر و به خدای تعالی به چندجای او را سوگند داد که نزدیک سبکری مرو [و] بر او اعتماد مکن که او ترا وفا ندارد و کار خویش زی امیرالمؤمنین ساخته است و ضمان کرده که ترا بند کند و زی او فرستد و خود برفت و به رُخد شد و احمدبن سمن هم بازگشت و به زمین داور شد. پس طاهر و [یعقوب] را آن سخن حقیقت شد تا تدبیر کردند که با سبکری حرب کنند [و] سرهنگان گروهی با ایشان و طاهر برفت به حرب سبکری و لیث علی مالها جبایت کرد اینجا به سیستان و [عمال هر سو] فرستادن گرفت. سبکری نیز خبر یافت سپاهی بفرستاد روز شنبه یازده روز گذشته از ماه رمضان سنه ٔ ست و تسعین و مائتی لشکرها فراهم رسیدند و سبکری مالی بزرگ فرستاده بودو نامهای نهان سوی سرهنگان و گفته بود که ایشان خداوندزادگان منند و هیچ کسی سزاتر نیست که ایشان را بندگی کند که من، اما ایشان پادشاهی نخواهند کرد و همت آن ندارند و خزینه و مال جمعکرده ٔ یعقوب و عمرو همه به باد دادند، اکنون ایشان را و ما را جان ماند همی کند. یا نه ایما ماند و نه ایشان و می بینید که سیستان خانه ٔ خویش و اهل و فرزندان بگذاشتند از پیش چاکری از آن خویش و برفتند کنون از ایشان که شکوه ای دارد؟ من صواب آن دانم که ایشان را هم با جای بنشانیم و شمشیر به گردن برنهیم و نان خویش و آن ایشان به دست همی داریم تا وهن آن بی خردی که ایشان همی کنند بر ما بیش نباشد و نیز اگر کسی ایشان را بگیرد و خوار کند سستی بر ما باشد چه سپاه سست کاری ایشان همی دیدند و دینار بیعتی بدیشان رسید خاموشی کردند تا ایشان را بند نهادند و سبکری هر دو را به بغداد فرستاد پس خبر به سیستان آمد مردمان همه خاص و عام غمین گشتند و تأسف خوردند و لیث علی همچنان بسیار بگریست و گفت قضا را چیزی نتوان کرد ایزدتعالی داند که من اندر این بی گناهم بر من اعتماد نکردند و خویشتن عرضه کردم و نپذیرفتند، پس محمد وصیف سجزی این بیتها یاد کرد:
مملکتی بود شده بی قیاس
عمرو بر آن ملک شده بود راس
از حد هند تا به حد چین و ترک
از حد زنگ تا به حد روم و گاس
رأس ذنب گشت و بسد مملکت
زرّ زده شد ز نحوست نحاس
دولت یعقوب دریغا برفت
ماند عقوبت به عقب بر حواس
عمرو عمر رفت وز او ماند بار
مذهب روباه به نسل و نواس
ای غَما کآمد و شادی گذشت
بود دلم دایم از این پرهراس
هرچه بکردیم بخواهیم دید
سود ندارد ز قضا احتراس
ناس شدند نسناس آنگه همه
واز همه نسناس گشتند ناس
دور فلک کردن چون آسیا
لاجرم این اس همه کرد آس
ملک اباهزل نکرد انتساب
نور ز ظلمت نکند اقتباس
جهد و جد یعقوب باید همی
تا که ز جده بدرآید ایاس
باز چون خبر به زابلستان شد آنجا اضطراب افتاد که ایشان گفتند که ما بر عهد طاهریم مخالفان او را فرمان نداریم باز لیث علی، معدل را برادر خویش را آنجا فرستاد به طلب غالب برادر سبکری تا حیلت کرد و غالب را بگرفت و بند کرد و زی لیث فرستاد به سیستان وز آنجا به غزنین آمد و منحجک (؟) را بکشت و مال او برگرفت و سپاه منحجک جمع شدند و معدل را به غزنین نیافتند تا خبر نزدیک علی آمد علی بن الحسن را و فورجه بن الحسن را و احمدبن سمن را با لشکری انبوه کاری آنجا فرستاد تا برفتند و آن کار به صلح راست کردند و معدل و علی بن الحسن الدرهمی به سیستان بازآمدند اندر شهر ربیعالاول سنه سبع و تسعین و مائتی و مالهاء از بُست و رُخد و کابل گشاده گشت بر لیث علی و لیث بیستگانی و عطا همی داد و سپاه بر او جمع شد و خلاف سبکری پیدا کرد و همی گفت و فرمان داد تا بر منبرها یاد همی کردند فعل بد و بی وفائی سبکری که بر خداوندزادگان خویش کرده بود و حجت خویش زی خاص و عام پیدا همی کرد حرب کردن را با او و پسر لیث اندر دست سبکری بود نیز میخواست که او را رها گرداند سپاه جمع کرد و قصد پارس کرد.
رفتن شیر لباده به حرب سبکری به فارس: برفت روز چهارشنبه نیمه ٔ جمادی الاَّخر سنه ٔ سبع و تسعین و مأتی با هفت هزار سوار و محمدبن علی را برادر خویش را بر سیستان خلیفت کرد. چون به بم برسید سپاه عبداﷲبن محمد القتال همه نزدیک او آمدند و عبداﷲبن محمد خود به نفس خویش زی سبکری شد و او والی بم بود از دست سبکری. لیث علی یازده روز به بم بود وز آنجا به حناب شد و سبکری لشکرگاه برنده آورد و لیث از حناب برنده شد و هر دو برابر افتادند روز شنبه هفت روز گذشته از شعبان و روز دوشنبه حرب کردند و حربی سخت بود و سبکری به هزیمت شد و لیث علی به اصطخر شد.روز یکشنبه سیزده روز گذشته از رمضان و پسر لیث آنجا به قلعه ٔ محمدبن واصل بازداشته بود، کوتوال پسرش را نزدیک لیث فرستاد و لیث از آنجا به شیراز شد پنج روز مانده از ماه رمضان و لشکر آراسته کرد نزدیک آسیا[ی] محمدبن اللیث و دیوان بنهاد و مالها و خراج جبایت کرد و معدل برادر خویش را بنوبندجان فرستاد. وزیر مقتدر آنگاه علی بن محمدالفرات بود. لیث زی وزیر نامه کرد که من به طلب ولایت نیامدم، اما به طلب سبکری آمدم. وزیر، نامه جواب کرد که سبکری بنده ٔ شماست، اما ولایت سلطان خراب کردن نشاید تا تو به طلب بنده ٔ خویش آیی. لیث از شیراز برفت روز شنبه شش روز گذشته از شوال و محمد زهیر را آنجا خلیفت کرد وز آنجا به سرجان شد روز پنجشنبه پنج روز باقی از شوال و مونس خادم آنجا بود با سپاهی بزرگ از آن مقتدر و سبکری با او یکی گشته بود و بدرالصغیر به سپاهان بود و نامه ٔ مقتدر زی بدر رسیده بود که به شیراز رو. خبر زی علی رسید، احمدبن سمن را به مدد محمدبن زهیر فرستاد به شیراز و نامه پیوسته گشت به میان لیث و مونس، و بدر به اصطخر آمد و محمدبن زهیر به حرب او بیرون شد و حرب کردند و محمدبن زهیر هزیمت کرد یک روز مانده از ذی القعده والسلام باز میان لیث علی و مونس، عبداﷲبن ابراهیم المسمعی صلح کرد بر آن جمله که لیث علی سوی فارس بازگردد سُبکری را خوش نیامد، گفت: من این حرب به نفس خویش بکنم و از شما یاری نخواهم [و] صلح بازافتاد. چون لیث خبر محمدبن زهیر بشنید بر راهی تنگ [و] درشت میان کوهها بازگشت و سپاه او را رنجها بسیار رسید اندر آن راه و عبداﷲبن محمد القتال با سپاهی اندک و بوق و طبل بسیار بر پی ایشان بیامد وز آن بانگ طبلها و بوقهای بسیار یاران لیث علی همی بگریختند، گفتند: مگر سپاه بسیار است، و مونس بر راه راست بیامد و سبکری بر مقدمه ٔ او تا روز یکشنبه غره ٔ محرم سنه ٔ ثمان و تسعین و مأتی برابر افتادند هر دو سپاه وحربی صعب بکردند و بسیار مردم از هر دو گروه کشته شد و یاران لیث علی هزیمت کردند و او هزیمت نکرد و حرب کرد و بسی مبارزان کشت تا هیچ سلاح به دست او نماند[و] اسیر ماند علی بن حمویه او را بگرفت و سرهنگی چند از سپاه او گرفت و مال و بنه ٔ او غارت کردند و معدل برادر او با فوجی سپاه به نشابور افتادند و احمدبن سمن نزدیک سبکری شد و لیث بن علی را به بغداد برد[ند] و آنجا محبوس ماند و سبکری بازآمد به شیراز و بیشتری سپاه لیث علی با او و معدل باز از نیشابور به کرمان شد و مالی از کرمان برگرفت. پس چون خبر گرفتن لیث علی به سیستان آمد، مردمان سیستان را محمدبن اللیث بخواند و نیکویی گفت وگفت: قضا کار کرد اکنون چون صواب بینید؟ و ابوعلی محمدبن اللیث، مردی بود کافی و سخی و وافی چنانکه گفتندی که جود حاتم و وفای سموئل بن عاد و شجاعت عمروبن معدی کرب در او موجود است و از هر ادبی و فضلی که می باشد در او موجود بود. (تاریخ سیستان صص 285-290 با حواشی).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن سودبن اسلم بن الحافی. از قضاعه، از حمیر. جدی جاهلی است قبائل بسیار ازفرزندان وی متفرع شده اند، از پسرش زید. رجوع به وفیات الاعیان و سبائک الذهب ص 23 شود. (الاعلام زرکلی ج 3).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن سعد، مکنی به ابی الحارث. از اصحاب مالک بن انس و از رواه او. او راست: کتاب التاریخ و کتاب مسائل فقه. وی از معاویهبن صالح و عبدالعزیزبن ابی سلمه و اباالنضر روایت کند. و به روزگار هارون الرشید درگذشته است. ابن جوزی در سیره عمربن عبدالعزیز آرد: و عن اللیث من بعد انه قال استشهد رجل من اهل الشام فکان یأتی الی ربه کل لیله جمعه فی المنام فیحدثه و یستأنس به قال فغاب عنه جمعه ثم جاؤه فی الجمعه الاخری فقال له یا بنی لقدا حزننی و شق علی تخلفک فقال انما شغلنی عنک ان الشهداء امروا ان یتلقوا عمربن عبدالعزیز و ذلک عند وفاه عمربن عبدالعزیز رضی اﷲ عنه. رجوع شود به سیره عمربن عبدالعزیز ص 37، 103، 121، 174، 256 و الوزراء و الکتاب ص 33 و تاریخ الخلفا ص 19، 20، 154، 173، 190 و عیون الاخبار ج 2 ص 294 و قاموس الاعلام ترکی شود. زرکلی در الاعلام آرد:اللیث بن سعد (94-175 هَ. ق.) ابن عبدالرحمن الفهمی، ابوالحارث. امام اهل مصرفی عصره حدیثاً و فقهاً. اصله من خراسان و مولده فی قلقشنده و وفاته فی القاهره و کان من الکرماء الاجواد قال الامام الشافعی اللیث افقه من مالک الا ان اصحابه لم یقوموا به. اخباره کثیره و له تصانیف. (الاعلام زرکلی ج 3). ابن جوزی در صفهالصفوه آرد: لیث بن سعد، مکنی به ابی الحارث مولی لقیس. ولد سنه ثلاث و تسعین و استقل بالفتوی و الکرم بمصر.
ابوصالح قال: کنا علی باب مالک بن انس فامتنع علینا فقلنا لیس یشبه صاحبنا قال فسمع مالک کلامنا فادخلنا علیه فقال لنا من صاحبکم ؟ فقلنا اللیث بن سعد فقال تشبهونی برجل کتمنا الیه فی قلیل عصفر نصبغ به ثیاب صبیاننا و ثیاب جیراننا فانفذ الینا ما صبغنابه ثیابنا و ثیاب صبیاننا و ثیاب جیراننا و بعناالفضله بالف دینار. محمدبن موسی الصائغ قال سمعت منصوربن عمار یقول تکلمت فی جامع مصر یوما فاذا رجلان قد وفقا علی الحلقه فقالا اجب اللیث فدخلت علیه فقال انت المتکلم فی المسجد؟ قلت نعم، قال رد علی الکلام الذی تکلمت به فاخذت فی ذلک المجلس بعینه فره و بکی حتی رحمته ثم قال ما اسمک ؟ قلت منصور قال ابن من ؟قلت ابن عمار قال انت ابوالسری قلت نعم، قال الحمدﷲ الذی لم یمتنی حتی رأیتک ثم قال یا جاریه فجأت فوقفت بین یدیه فقال لهاجئی بکیس کذا و کذا فجأت بکیس فیه الف دینار فقال یا اباالسری خذ هذا الیک و صن هذاالکلام ان تقف به علی ابواب السلاطین و لاتمدحن احدا من المخلوقین بعد مدحتک لرب العالمین و لک علی فی کل سنه مثلها فقلت رحمک اﷲ ان اﷲ قد احسن الی و انعم قال لاترد علی شیئاً اصلک به فقبضتها و خرجت قال لاتبطئی علی فلماکان فی الجمعه الثانیه اتیته فقال لی اذکر شیئاً فتکلمت فبکا و کثر بکاؤه فلما اردت ان اقوم قال انظر ما فی ثنی هذه الوساده و اذا خمسمائه دینار فقلت عهدی بصلتک بالامس قال لاتردن علی شیئاً اصلک به. متی رأیک ء؟ قلت الجمعه الداخله قال کانک فتت عضوا من اعضائی فلما کنت الجمعه الداخله اتیته مودعاً فقال لی خذفی شیئی اذ کرک به فتکلمت فبکی و کثر بکاؤه ثم قال لی یا منصور انظر ما فی ثنی الوساده فاذا ثلثمائه دینار قد اعدها للحج ثم قال یا جاریه هاتی ثیاب احرام منصور فجأت بازار فیه اربعون ثوبا قلت رحمک اﷲ اکتفی بثوبین فقال لی انت رجل کریم و یصحبک قوم فاعطهم و قال للجاریه التی تحمل الثیاب معه و هذه الجاریه لک. سلیم بن منصور قال سمعت ابی یقول دخلت علی اللیث بن سعد یوما فاذا علی رأسه خادم فغمزه فخرج ثم ضرب اللیث بیده الی مصلاه فاستخرج من تحته کیسافیه الف دینار ثم رمی بها الی ثم قال یا اباالسری لاتعلم ابنی فتهون علیه. الحسن بن عبدالعزیز قال الی الحارث بن مسکین اشتری قوم من اللیث بن سعد ثمره فاستقلوها فاستقالوه فأقالهم ثم دعا بخریطه فیها اکیاس فامر لهم بخمسین دیناراً فقال له الحارث ابنه فی ذلک، فقال: اللهم غفرا انهم کانوا قداملوا فی ذلک املا فاحببت ان اعوضهم عن املهم بهذا. سعیدالاَّدم قال مررت باللیث بن سعد فتنحنح لی فرجعت الیه فقال لی یا سعید خذ هذا القیذاق فاکتب لی فیه من یلزم المسجد ممن لابضاعه له و لاغلهقال فقلت جزاک اﷲ خیراً یا ابالحارث و اخذت منه القیذاق ثم صرت الی المنزل فلما صلیت اوقدت السراج و کتبت بسم اﷲ الرحمن الرحیم ثم قلت فلان بن فلان ثم قلت فلان فبینا انا علی ذلک اذ اتانی آت فقال واﷲ یا سعید تأتی الی قوم عاملوا اﷲ سرافتکشفهم لادمی مات اللیث و مات شعیب بن اللیث ا لیس مرجعهم الی اﷲ الذی عاملوه قال فقمت و لم اکتب شیئا فلما اصبحت اتیت اللیث بن سعد فلما رآنی تهلل وجهه فناولته فنشره فاصاب فیه بسم اﷲالرحمن الرحیم ثم ذهب بنشره فقلت له ما فیه غیر ما کتبت فقال لی یا سعید و ما الخبر؟ فاخبرته بصدق عماکان فصاح صیحه فاجتمع علیه الخلق فقالوا یا اباالحارث الیس خیراً؟ فقال لیس الاخیر ثم اقبل علی فقال یا سعید بینتها و حرمتها صدقت مات اللیث الیس مرجعهم الی اﷲ قال علی بن محمد سمعت مقدام بن داود یقول سعید الادم هذا یقال انه من الابدال و قد کان رآه مقدام. عبدالملک بن یحیی بن بکیر قال سمعت ابی یقول وصل اللیث بن سعدثلاثه انفس بثلاثه آلاف دینار احترقت دار ابن لهیعه فبعث الیه بالف دینار و حج فاهدی الیه مالک بن انس رطبا علی طبق فرد الیه علی الطبق الف دینار و وصل منصوربن عمار بالف دینار و قال لایسمع بهذا ابنی فتهون علیه فبلغ ذلک شعیب بن اللیث فوصله بالف دینار الادینارا و قال انما نقصتک هذا الدینار لئلااساوی الشیخ فی العطیه. محمدبن رمح قال کان دخل اللیث بن سعد فی کل سنه ثمانین الف دینار و ما وجب لله تعالی علیه زکاه قط. سلیم بن منصور قال سمعت ابی یقول کان اللیث بن سعد یستغل فی کل سنه خمسین الف دینار فیحول علیه الحول و علیه دین. اسند اللیث عن کثیر من التابعین کعطاء و نافع و ابی الزبیر و الزهری و قیل انه ادرک نیفا و خمسین تابعیا. و توفی یوم الجمعه الاربع عشره لیله بقیت من شعبان من سنه خمس و سبعین و مائه و دُفن بعد الجمعه. (صفه الصفوه ج 4 صص 281-285). حافظ ابی نعیم در ذکر اخبار اصفهان آرد: لیث بن سعدبن عبدالرحمن ابوالحارث الفهمی سکن مصر. اصبهانی الاصل احدالائمه توفی سنه خمس و قیل ست او سبع و سبعین و مائه روی عنه من الاصبهانین قُتیبهبن مهران الاَّزادانی. حدثنا عبداﷲبن محمدبن جعفرحدثنی ابن صُبیح ثنا اسماعیل بن یزید قال سمعت بعض اصحابنا یقول کان لیث بن سعد من اهل اصبهان من ماربین. حدثنا عبداﷲبن محمد قال سمعت اباالحسن الطحان قال سمعت ابن زُغبه یقول سمعت اللیث بن سعد یقول نحن من اهل اصبهان فاستو صوابهم خیرا. حدثنا عبدالرحمن بن جعفر ثنا اسحاق بن اسماعیل الرملی سمعت محمدبن رُمح یقول کان دخل اللیث بن سعد فی کل سنه ثمانین الف دینار ما اوجب اﷲ علیه زکاه درهم قطّ. حدثنا ابوبکربن خلاّد ثنا احمدبن ابراهیم بن ابراهیم بن ملحان ثنا یحیی بن بُکیر حدثنی اللیث بن سعد عن یزیدبن ابی حبیب عن عمارهبن ابی فروه عن محمدبن مسلم الزهُری حدّثه ان عُروه حدثه ان عمره بنت عبدالرحمن حدثته ان عائشه حدثتها ان رسول اﷲ (ص) قال اذا زنت الامه فاجلدوها ثم ان زنت فاجلدوها فان زنت فاجلدوها ثم بیعوها ولو بقفیر و القفیر الحبل. (ذکر اخبار اصفهان ج 2 ص 168). صاحب عقدالفرید آرد:اللیث بن سعد قال: بلغنی ان ابلیس لقی نوحا صلی اﷲ علیه و سلم فقال له ابلیس: اتق الحسد و الشح، فانی حسدت آدم فخرجت من الجنه و شح َ آدم علی شجره واحدهُ منع منها حتی خرج من الجنه. ج 2 ص 154). قال اللیث بن سعد: کان عمر اول من جنّدالاجناد و دوّن الدواوین و جعل الخلافه شوری بین سته من المسلمین و هم علی و عثمان وطلحه و الزبیر و سعدبن ابی وقاص و عبدالرحمن بن عوف لیختاروا منهم رجلاً یولونه امرالمسلمین و اوصی ان یحضر عبداﷲبن عمر معهم و لیس له من امر الشوری شیئی. (ج 5 ص 28). و من حدیث اللیث بن سعد قال: مر عبداﷲبن عمر بحذیفه فقال: لقد اختلف الناس بعد نبیّهم، فما منهم احد الا اعطی دینه ماعدا هذا الرجل. (ج 5 ص 64). و رجوع به ج 5 ص 18 و 26 و ج 7 ص 312 و 264 و المصاحف ص 183 و تاریخ الخلفاء سیوطی ص 19، 20، 154، 173 و 190 شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن فضل، مکنی به ابن ترسل. والی قهستان و حاکم سیستان از جانب مأمون عباسی به سال 199 هَ. ق. صاحب تاریخ سیستان گوید: مأمون لیث بن فضل را که او را ابن ترسل گفتندی سیستان داد و او والی قهستان بود برادر خویش احمدبن الفضل را اینجا فرستاد و اندرآمد [احمد] به سیستان یازده روز گذشته از ماه رمضان سنه ٔ تسع و تسعین و مائه و محمدبن الاشعث اندر این میانه برنهاد (ظ: به زنهار) حرب بن عبیده آمده بود و با او یکی گشته از جمله ٔ سرهنگان او. احمدبن العقل برای محمدبن الاشعث فرودآمد و مال و ستوران او غارت کرد... و شهر فروگرفت [چون] ایشان بیامدند ایشان را به شهر اندر نگذاشتند. باز لیث بن الفضل به نفس خویش به شهر آمد اندرجمادی الاولی سنه ٔ مأتی و به طلب حرب بن عبیده و سپاه وی [بشد] با سپاه خویش و بعضی تغل [ظ: ثقل] و بنه ٔ او بگرفت و بازگشت که قوت حرب نداشت که با لیث چهارصد سوار بود و با حرب بن عبیده سی هزار سوار و مرد پیاده بود همه ساخته و کاری و قوی گشته، لیث به شهر اندر آمد و شیعت حرب (یعنی دوستان حرب) را همی گرفت و همی کشت، باز حمزه الخارجی از راه مکران به سیستان آمد و لیث بن الفضل پیش او رسولان فرستاد و با او صلح کرد و گفت تو غزوهای بزرگ کردی و خواهیم که با تو مخالطت کنیم تا به مزد آن رسیم و این مردی برخاسته نامش حرب بن عبیده و چنین میگوید که حرب حمزه را برخاستم و خویشتن را بدان بازاری نهاده و تو حاضر نبودی، اکنون از تو همی استعانت خواهیم که شرّ او از مسلمانان دفع کنی که او را سلاح و شوکت قوی گشته است. حمزه نامه ٔ او جواب کرد... پس به تاختن حرب بن عبیده رفت... و محمدبن الاشعث به هزیمت به شهر آمد، لیث بن فضل او را بگرفت و دو دست و دو پای او بیرون کرد و سوی در پارس پاره ای برآویخت و لیث هرچه در سیستان به دست کردی طعام ساختی و عیاران سیستان را مهمان کردی و خلعت دادی و به روزگار او خوارج اندر شهر آمدی... و صلح بود او را بر حمزه الخارجی و یاران او و با ایشان بسیار نیکوئی کردی. چهار سال اینجا بر این جمله بماند و بسیار بناها کرد و مستغلات و ضیاع خرید به هر جای. (تاریخ سیستان صص 174-76). و رجوع به لیث بن ترسل شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن فرقهبن سلیم بن ماهان. نیای پنجم امیر خلف بن ابی جعفر احمدبن ابی اللیث بن خلف بن اللیث. فرمانروای سیستان. (تاریخ سیستان ص 342).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن معاذ. ذکره بعضهم و لایصح انما هو تابعی ارسل حدیثاً قال الفاکهی فی کتاب مکه حدثنی عبداﷲبن عمر، یعنی ابن ابان حدثنا سعیدبن سالم عن عثمان بن ساج عن ابن کثیر عن لیث بن معاذ قال قال رسول اﷲ صلی اﷲ علیه و آله و سلم: ان هذا البیت خامس عشر بیتاً سبعه منها فی السماء الی العرش و سبعه منها الی تخوم الارض السفلی و اعلاها الذی یلی العرش البیت المعمور لکل بیت منها حرمه هذا البیت لو سقط منها بیت لسقط بعضها علی بعض لکل بیت منها من یعمره کما یعمر هذا البیت. (الاصابه ج 6 ص 13).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن خالد. ابوالحارث یکی از روات قرائت کسائی. (ابن الندیم). و رجوع به ابوالحارث... شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن معدل بن حاتم بن ماهان بن کیخسروبن اردشیربن قبادبن خسرو ابرویزبن هرمزدبن خسرو انوشروان بن قبادبن فیروزبن یزدجردبن بهرام جور... نام پدر یعقوب مؤسس سلسله ٔ صفاری است. (تاریخ سیستان ص 200). نام پدر عمرو و یعقوب صفاری از مردم شهر قرنی است. (از حدود العالم).

لیث. [ل َ] (اِخ) هو احد ماقیل فی اسم ابی هند الداری. و تأتی ترجمته فی الکنی. (الاصابه ج 6 ص 11).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن جثامه الکنانی اللیثی اخوالصعب بن جثامه. تقدم نسبه فی اخیه قال المرزبانی فی معجم الشعرا، مخضرم و قرأت بخط العلامه رضی الدین الشاطبی فی هامش الترجمه انه قراء فی انساب مصر لیحیی بن ثوبان الیشکری مانصه: و ولد جثامهبن قیس صعبا و لیثا محلما و امهم فاخته بنت حرب اخت ابی سفیان شهدوا مع النبی صلی اﷲ علیه و آله و سلم وقعه خیبر. (الاصابه ج 6 ص 11).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ترسل. از کسان هارون خلیفه مأمور مصر و نامزد حکومت سیستان:... سخن سیستان رفت به حضرت امیرالمؤمنین هارون الرشید که لیث بن ترسل روزی امیرالمؤمنین را که از شکار بازگشته بود خدمتی کرد وبه موقع افتاد، پس او را بخواند و گفتا ترا به مصر همی فرستم اگر کار بر آن جمله کنی که ایزد تعالی و تقدس فرموده است، به سیستان ترا مسما کنم تا کارت بزرگ گردد، پس مردمان مجلس گفتند که مصر، بزرگوار شهری بود تا امروز که امیرالمؤمنین حدیث سیستان یاد کرد... (تاریخ سیستان ص 153). و رجوع به لیث بن فضل شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ادریس محدث است. رجوع شود به فهرست کتابخانه ٔ سپهسالار ج 2 ص 290.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن بکربن عبدمناف بن کنانه مولای بسام. و بسام از بزرگی درجات علم بدان جایگاه برسید که خویشتن را به صدهزار دینار بازخرید از مولای خویش. گفتند چیزی حط (یعنی وضع و تخفیف) نخواهی، گفت نه که من خویشتن را بیش از این ارزم ونیک نقد برکشید و بداد. (تاریخ سیستان ص 18 در فصل یاد کردن نام کسانی که پس از اسلام بزرگ گشتند و مردمان ایشان را بدانستند به فعل). زرکلی در اعلام گوید: لیث بن بکربن عبد مناه. از کنانه جدی جاهلی است و از نسل وی است صعب بن جثامه الصحابی. (الاعلام زرکلی ج 3).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن عاصم بن کلیب القتبانی ابوزراده المصری. محدث است. وی از ابن جریح و ابن یونس بن عبد الاعلی از وی روایت کند. ابن یونس گوید: وی مردی صالح بود و به سال 211 هَ. ق. درگذشت. (حسن المحاضره فی اخبار مصر و القاهره ج 1 ص 126).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ابی سلیم. معاصر عبدالکریم بن ابی العوجاء. محدث است و از نافع روایت کند و هم از واصل بن حیان. وی را از ثقلاء شمرده اند. رجوع به عیون الاخبار ج 1 ص 279 و 309 و ج 2 ص 131 و تاریخ الخلفاء سیوطی ج 6 و المصاحف ص 182 شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن عاصم الخولانی المصری. امام جامع مصر به عهد رشید. محدث است. وی از حسن بن ثوبان وابن وهب از وی روایت کند و ابن حبان توثیق او کرده است. (حسن المحاضره فی اخبار مصر و القاهره ج 1 ص 126).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ابی رقیه. وزیر ولیدبن عبدالملک و سلیمان بن عبدالملک. (مجمل التواریخ و القصص صص 306-307). و کان یکتب لسلیمان [سلیمان بن عبدالملک] علی دیوان الرسائل لیث بن ابی رقیه.. (الوزراء و الکتاب ص 29). و کان یکتب لعمر [عمربن عبدالعزیز] اللیث بن ابی رقیه مولی ام الحکم بنت ابی سفیان. (الوزراء ص 33). لیث بن ابی رقیه در عهد سلیمان بن عبدالملک به سرانجام مهام وزارت مشغولی میکرد. (دستورالوزراء ص 20). و رجوع به عقدالفرید ج 4 شود.

لیث. [ل َ] (اِخ) موضعی است میان سرین و مکه و آنجا را وقعه ای است. (از منتهی الارب). رودباری است پائین سراه که به دریا یا موضعی از حجاز ریزد. لیث گوید: موضعی است در دیار هذیل. (از معجم البلدان).

لیث. [ل َ] (اِخ) قبیله من بکربن عبد مناهبن کنانه و هم بنولیث بن بکربن عبد مناه. منهم الصعب بن جثامه اللیثی الصحابی رضی اﷲ عنه و قد ذکر الحمدانی: ان منهم طائفه بساقیه قلته بالاخمیمیه من صعید مصر. (صبح الاعشی ج 1 ص 350). و رجوع به لیث بن بکر شود.

لیث. (ع ص، اِ) ج ِ الیث. (منتهی الارب).

لیث. [ل َی ْ ی ِ] (ع ص) نبات ٌ لیث، گیاه درهم پیچیده و انبوه. (منتهی الارب).

لیث. [ل َ] (ع اِ) شیر. (منتهی الارب). اسد. شیر درنده. (غیاث). ج، لیوث. || نوعی عنکبوت که به جستن گیرد مگس را. (منتهی الارب). مگس گیر. ج، لیوث. (مهذب الاسماء). || لیث عفرین، شیر بیشه. || بیشه ٔ شیر. || جانورکی که در بن دیوار ماند. || جانورکی شبیه کربسه که بر سوار عارض شود و به دُم زند منسوب به عفرین که شهری است. (منتهی الارب). گوش خزک. (مهذب الاسماء). || گیاهی است. || گیاه انبوه. (منتهی الارب). || (ص) مرد تمام اندام. || مرد ضابط وتوانا و زیرک. || به غایت رساننده ٔ امور. || زبان آور. بلیغ. || (اِخ) پدر حی است. || نام شهری. (منتهی الارب). || نام برجی از بروج دوازده گانه که آن را شیرفلک خوانند و عرب آن را اسد نیز گویند. (مفاتیح).

لیث. [ل َ] (اِخ) ابن ابی سلم. در اول خلافت ابودوانق درگذشت. (تاریخ گزیده ص 252).

لیث. [ل َ] (اِخ) محدث است و از هشام بن عروه و یزیدبن الهاد و ابی عثمان الولیدبن ابی الولید روایت کند. و رجوع به المصاحف ص 3، 97، 154 و 166 شود.

لغت نامه دهخدا

فرهنگ معین

فرهنگ عمید

حل جدول

نام های ایرانی

فرهنگ فارسی هوشیار

فرهنگ فارسی آزاد

معادل ابجد

عبارت های مشابه