معنی لیلی

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حارث بن تمیم بن سعد. مادر غالب نیای دهم رسول اکرم. (مجمل التواریخ و القصص حاشیه ٔ ص 227 از طبری و ابن اثیر). در متن مجمل التواریخ مادر غالب، سلمی بنت سعد مذکور است.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت لکیز بنت مرّه العفیفیه. شاعره من شواعر العرب فی الجاهلیه قالت ترثی اخاها غرثان و تلوم بنی ربیعه علی اهمالهم له فی ساحه الحرب التی وقعت بین بنی ربیعه و بین ایاد و لخم:
لما ذکرت غُریثا زاد بی کمدی
حتی هممت من البلوی باعلان
تربع الحزن فی قلبی فذبت ُ کما
ذاب الرصاص اذا اُصلی بنیران
فلو ترانی و الاشجان تُقلقنی
عجبت برّاق من صبری وکتمانی
لا درّ درﱡ کلیب یوم راح و لا
ابی لُکیز و لا خیلی و فرسانی
عن ابن روحان راحت وائل کثباً
عن حامل کل ّ اَثقال و اوزان
و اسلموا المال و الاهلین و اغتنموا
ارواحهم فکبا زَند ابن روحان
فتی ربیعه طواف اماکنها
و فارس الخیل فی روع و میدان
یا عین فابکی و جودی بالدموع و لا
تمل یا قلب ان تُبلی باشجان
فذکر غرثان مولی الحی من اسد
انسی حیاتی بلاشک وانسانی.
(اعلام النساء ج 4 صص 336-337).
زرکلی آرد: لیلی العفیفه بنت لکیزبن مرهبن اسد، من ربیعه. شاعره یمانیه. من الشهیرات فی العصر الجاهلی. اسرها احد امراءالعجم و حملها الی فارس و حاول الزواج بها فامتغت علیه و جأها خطیبها البراق بن روحان فانقذها و تزوج بها و هی صاحبه القصیده المشهوره التی مطلعها:
لیت للبراق عیناً فتری
ما اقاسی من بلاء و عنا.
قالتها فی اسرهاو شعرها عالی الطبقه. (الاعلام زرکلی ج 3).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت موازر. کان یهواها مزاحم بن مره العقیلی و یتحدث الیها مده و شاع امرها و تحدث جواری الحی به فنهاه اهلها عنها و کانوا متجاورین و شکوه الی الاشیاخ من قومه فنهوه و اشتدوا علیه فکان یتفلت الیها فی اوقات الغفلات فیتحدثان و یتشاکیان ثم انتجعت بنوقشیر فی ربیع لهم ناحیه غیر تلک قد نضرها غیث و اخصبها فبعد علیه خبرها و اشتاقها فکان یسأل عنها کل وارد و یرسل الیها بالسلام مع کل صادر حتی ورد علیه یوماً راکب من قومها فسأله عنها فاخبر انها خطبت و زوجت فوجم طویلاً ثم اجهش باکیاً و قال:
اتانی بظهر الغیب ان قد تزوجت
فظلت بی الارض الفضاء تدور
و قد زایلت لبی و قد کان حاصراً
و کاد جنانی عند ذاک یطیر
فقلت و قد ایقنت ان لیس بیننا
تلاق و عینی بالدموع تمور
ایا سرعه الاحباب حین تزوجت
فهل یأتینی بالطلاق بشیر
و لست بمحض حب لیلی لسائل
من الناس الا ان اقول کثیر.
(اعلام النساء ج 4 ص 338).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سمعان. راویه من راویات الحدیث. روی عنها ابن اخیها عبداﷲبن زیادبن سمعان. (اعلام النساء ج 4 ص 318).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت طباهبن معیص الانصاریه. ذکرها ابن سعد کذا فی التجرید و قال اخشی ان تکون لیلی بنت الاطنابه الذکوره اول من اسمها لیلی. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت طریف التغلبیه. شاعره من شواعر العرب فی الدوله العباسیه کان اخوها الولیدبن طریف الشیبانی رأس الخوارج و اشدهم بأساً و صوله و اشجعهم فاشتدت شوکته و طالت ایامه فوجه الیه الرشید یزیدبن مزیدالشیبانی فجعل یخاتله و یماکره. و کانت البرامکه منحرفه عن یزیدبن مزید فاغروا به امیرالمؤمنین و قالوا: انما یتجافی عنه للرحم و الا فشوکه الولید یسیره. فوجه الرشید کتاباً مغضباً الی یزید و اقسم باﷲ لئن اخرت مناجزه الولید لیوجهن الیک من یحمل رأسک الی امیرالمؤمنین. فسار یزید الی الولیدبن طریف فلحق به بعد مسافه بعیده. فخرج الولید الی یزید و هو یقول:
انا الولیدبن طریف الشاری
قسوره لایصطلی بناری
جورکموا خرجنی من داری.
فاوقع یزید السیف فی اصحاب الولید و اخذ رأسه. فحملت علی الناس اخته لیلی بنت طریف و علیها الدرع و الجوشن. فلما رآها یزید قال: دعوها ثم خرج الیها فضرب بالرمح قطاه فرسها ثم قال: اغربی غرب اﷲ عینیک فقد فضحت العشیره فاستحیت و انصرفت وهی تقول:
بتل ّ تباثا رسم ُ قبر کأنه
علی جبل فوق الجبال منیف
تضمن جوداً حاتمیاً و نائلاً
و سوره مقدام و رأی حصیف
الا قاتل اﷲ الجثی کیف اضمرت
فتی کان للمعروف غیر عیوف
فان لاتجبنی دمنه هی دونه
فقد طال تسلیمی و طال وقوفی
و قد علمت ان لا ضعیفاًتضمنت
اذا عظم المرزی ولا ابن ضعیف
فتی لایلوم السیف عین یهزه
علی ما اختلی من معصم و صلیف
فتی لم یحب الزاد الا من التقی
و لا المال الا من قناً و سیوف
و لا الخیل الا کل جرداء شطبه
و اجود عالی المنسجین غروف
فقدناه فقدان الربیع فلیتنا
فدیناه من دهمائنا بالوف
و مازال حق ازهق الموت نفسه
شجاً لعدو أو لجاً لضعیف
حلیف الندی ان عاش یرضی به الندی
و ان مات لایرضی الندی بحلیف
فان یک ارداه یزیدبن مَزید
فرب زحوف فضها بزحوف
فیا شجرالخابور مالک مورقا
کأنک لم تجزع علی ابن طریف
فلاتجزعا یا ابنی طریف فاننی
اری الموت وقاعاً بکل شریف
الا یا لقوم للنوائب و الرّدی
و دهر مُلح بالکرام عنیف
و للبدر من بین الکواکب اذ هوی
و للشمس همت بعده بکسوف
و للیث فوق النعش اذ یحملونه
الی حفره ملحوده و سقوف
بکت تغلب ُ الغلبادُ یوم وفاته
و اُبرزمنها کل ذات نصیف
یقلن و قد ابرزن بعدک للوری
معاتد حَلی من بُری ً و شنوف
کأنک لم تشهد مصاعاً و لم تقم
مقاماً علی الاعداء غیر خفیف
و لم تشتمل یوم الوغی بکتیبه
و لم تبد فی خضراء ذات رفیف
دِلاص تری فیها کُدوحاً من القنی
و من ذُلق یعجمنها بحروف
و طعنه خلس قد طعنت َ مرشه
علی یزنی کالشهاب رعوف
و مائدهمحموده قد علوتها
باوصال بُختی اَحَذّ علیف.
(اعلام النساء ج 4 صص 318-320).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت الظرب، ام دوس. (عقدالفرید ج 2 ص 107).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عباده الانصاریه الساعدیه. اخت عبادهبن عباده... ذکرها ابن حبیب فی المبایعات. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عبداﷲ العدویه هی الشفاء. تقدمت سماها المستغفری عن ابن حبان. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عروهبن زید الخیل الطائی. راویه من راویات الشعر. روی شعر ابیها عروه فی یوم محجن و کان فارساً شاعراً شهد القادسیه و شهد صفین مع علی بن ابی طالب. و هو قوله:
بنی عامر هل تعرفون اذا غدا
ابومکنف قد شدّ عقدالدوائر
بجیش تضل البلق فی حجراته
تری الاکم فیه مسجداً للحوافر
و جمع کمثل اللیل مرتجزالوغی
کثیر حواشیه سریعالبوادر.
(اعلام النساء ج 4 صص 334-335).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عطاردبن حاجب التمیمیه. زوج عبداﷲبن ابی ربیعه الصحابی و والده ولده عبدالرحمن. ذکرها الزبیربن بکار. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عمرو. من بنی عدی بن النجار خاله عبدالمطلب بن هاشم، ام سویدبن الصامت. (امتاع الاسماع ج 1 ص 132).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت عمیس. من ربات العقل و البیان. بعثت الی محمدبن ابی بکر و محمدبن جعفر فقالت: ان المصباح یأکل نفسه و یضی ٔ للناس فلاتأثما فی امر تسوقانه الی من لایأثم فیکما فان هذا الأمر الذی تحاولون الیوم لغیرکم غداً. فاتقوا ان یکون عملکم الیوم حسره علیکم. فلجا وخرجا مغضبین یقولان: لاننس ما صنع بنا عثمان و تقول ما صنع بکما الا الزمکما اﷲ. فلقیهما سعیدبن العاص و قد کان بین محمدبن ابی بکر و بینه شی ٔ فانکره حین لقیه خارجاً من عند لیلی فتمثل له فی تلک الحال بیتاً:
استبق وُدّک للصدیق و لاتکن
فیئاً یعض بخاذل ملجاجا.
فاجابه سعید متمثلاً:
ترون اذاً ضرباً صمیماً من الذی
له جانب ناءعن الجرم مُعور.
(اعلام النساء ج 3 ص 335).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت فائق. راویه من راویات الحدیث. روت حدیثاً واحداً. (اعلام النساء ج 4 ص 336).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت قانف. ذکر انها قالت کنت ممن شهد غسل ام کلثوم بنت النبی (ص) فاول ما اعطانی من کفنها الحقو ثم الدرع ثم الخمار ثم الملحفه ثم ادرجت فی الاَّخر ادراجاً الحدیث. قلت و داود المذکور هو ابن عاصم بن عروهبن مسعود. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی.[ل َ لا] (اِخ) بنت محمودبن عبداﷲ السربی الواعظ. محدثه. حدثت عن ابراهیم بن منصور سبط بحرویه. و سمع منها باصبهان ابوطاهر السلفی. (اعلام النساء ج 4 ص 337).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سماک بن ثابت بن سنان بن جشم بن عمروبن امری ءالقیس الانصاریه من بنی الحارث بن الخزرج. ذکرها ابن حبیب ایضاً. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سماک بن ثابت بن سفیان بن عدی بن عمروبن امری ءالقیس بن مالک الاغر. ذکر ابن سعد عن الواقدی انه قال اسلمت و بایعت قال و لم یذکرها غیره. قلت سیأتی فی ترجمه ام ثابت بنت قیس بن شماس اخت قیس انها ولدت من ثابت بن سفیان ولده سماکاً فعلی هذا تکون لیلی و ابوها سماک و امه ام ثابت ثلاثه من الصحابه فی النسوه. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت نضربن الحارث بن کلده. از شاعرات عرب است. صاحب عقد الفرید آرد: من قدر الشعر و موقعه فی النفع و الضر ان لیلی بنت النضربن الحرث بن کلده لما عرضت للنبی صلی اﷲ علیه و سلم و هو یطوف بالبیت و استوقفته و جذبت ردأه حتی انکشفت منکبه و انشدته شعرها بعد مقتل ابیها قال رسول اﷲ (ص) لو کنت سمعت شعرها هذا ما قتلته و الشعر:
یا راکباً ان الاثیل مظنه
من صبح خامسه و انت موفق
ابلغ بها میتاً بان قصیدهً
ما ان تزال بها الرکائب تخفق
فلیسمعن النضر ان نادیته
ان کان یسمع میت لاینطق
ظلت سیوف بنی ابیه متوشه
ﷲ ارحام هناک تشقق
قسراً یقاد الی المنیه متعباً
رسف المقید و هو عان موثق
اء محمد ها انت ضن ءَ نجیبه
فی قومها و الفحل فحل معرق
ماکان درک لو مننت و ربما
من الفتی و هو المغیظ المحنق.
به روایت ابوالفرج در وادی صفراء علی علیه السلام به فرمان پیغمبر اکرم گردن نضربن الحارث بن کلده یکی از بنی عبدالدار را که پدر لیلی است زد. و نیز از اشعار لیلی است:
و کنزبن جدعان دلاله اُمه
و کانت کبنت الخس او هی اکبر.
(البیان و التبیین ج 1 ص 250 و ج 3 ص 247).
و رجوع به الاصابه ج 8 ص 182 شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) عدویه. قبل از تولد جناب نبوی اخبار نمود بر تولد نبی (ص). (حبیب السیر ج 1 ص 101).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حابس التمیمیه. اخت الاقرع بن حابس الصحابی المشهور هی ام غالب بن صعصعهبن معاویه والد الفرزدق الشاعر المشهور. له ادراک و قد ذکرها الفرزدق فی مرثیه ابیه حیث یقول:
ابی الصبر انی لااری البدر طالعا
و لا الشمس الا ذکرتنی بغالب
شبیهین کانا لابن لیلی و من یکن
شبیه ابن لیلی یلج ضوءالکواکب.
(الاصابه ج 8 ص 184).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) ملقبه به خندف. یکی از جدات رسول (ص). رجوع به لیلی بنت حلوان شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) من شهیرات نساء الاَّستانه فی القرن الاخیر اشتهرت بجوده قریحتها و حده ذکائها. (اعلام النساء ج 3 ص 1364).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) مولاه عائشه. قال ابوعمر حدیثها لیس بالقائم الاسناد روی عنها ابوعبداﷲ المدنی و هو مجهول. قلت اسنده المستغفری من طریق عبدالکریم الحرار عن ابی عبداﷲ المدنی عن حاجبه عائشه و مولاتها قلت قلت: یا رسول اﷲ! انک تخرج من الخلاء فادخل فی اثرک فلااری شیئاً الا انی اجد رائحه المسک فقال انامعاشر الانبیاء تنبت اجسادنا علی ارواح اهل الجنه فماخرج منا من نتن ابتلعته الارض. (الاصابه ج 8 ص 183).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) عمه عبدالرحمن بن ابی لیلی. فی لیلی بنت بلال و قد تقدم فی ترجمه ابی لیلی انه اختلف فی اسمه و اسم ابیه اختلافاً کثیراً و الاقرب ان اسم ابیه بلال او بلیل. (الاصابه ج 8 ص 183). محدثه بایعت النبی (ص) و روت عنه. (اعلام النساء ج 4 ص 300).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) زوجه بشیربن الخصاصیه راویه من راویات الحدیث. روت عن زوجها بشیربن الخصاصیه و روی عنها ایادبن لقیط. (اعلام النساء ج 4 ص 300).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت مهلهل. رجوع به قاموس الاعلام ترکی شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) روی عنها حبیب بن زید خرج حدیثها ابولیلی من التجرید. (الاصابه ج 8 ص 183).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت یعار. احد ما قیل فی التی اعتقت سالما مولی ابی حذیفه. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت یسار. احد ما قیل فی اسم اخت معقل من یسار التی نزلت فیها «فلاتعضلوهن ان ینکحن ازواجهن ». سماها السهیلی فی مبهمات القرآن و تبعه المنذری و الراجح ان اسمها جمیل کما تقدم فی حرف الجیم. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت هانی بن الاسود الکندیه. شاعره من شواعر العرب. کانت زوجاً للنعمان بن بشیر. (اعلام النساء ج 4 ص 339).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت الحارث بن عوف المری. کان عمربن ابی ربیعه یشبب بها فلقیها و هو یسیر علی بغله.فقال لها: قفی اسمعک بعض ما قلت فیک فوقفت. فقال:
الا یا لیل ان شفاء نفسی
نوالک ان بخلت فنولینا.
فمضت و لم ترد علیه شیئاً. (اعلام النساء ج 3 ص 1367).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت مسعود نهشلی. زوجه ٔ امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو ص 131). لیلی بنت مسعودبن خالدبن ثابت الربیعی التمیمی از زوجات طاهره ٔ جناب مرتضوی. (حبیب السیر). وی مادر عبیداﷲ و ابوبکر است از آن حضرت.

لیلی. [ل َ / ل ِ] (ص نسبی) منسوب به لیل. شبی. شبانه. || پرده ٔ لیلی، نوائی از موسیقی:
یکی نی بر سر کسری دوم نی برسر شیشم
سدیگر پرده ٔ سرکش چهارم پرده ٔ لیلی.
منوچهری.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) کوهی و گویند پشته ای است و نیز گفته اند قارّتی است. مکیث الکلبی گوید:
الی هَزْمتی لیلی فماسال فیهما
و روضیهما والروض روض الممالح.
و بدربن حزان الفزاری گوید:
مااضطرک ّ الحرزُ من لیلی الی بَرد
تختاره معقلا من جُش اعیار.
(معجم البلدان).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) الناعطیه. من ربات النسک و الزهد و الفصاحه و البلاغه کانت تعتنق الغالیه (فرقه من الشیعه). (اعلام النساء ج 3 ص 1401). من نساء الغالیه. (البیان و التبیین ج 1 ص 283). و لها ریاسه فی الغالیه (الفرقه الرابعه من مذاهب الشیعه) و الغالیه هم الذین غلوا حق ائمتهم حتی اخرجوهم من حدود الخلقیه و حکموا فیهم باحکام الالهیه. (عیون الاخبار ج 2 ص 147).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت اسماعیل یاشا. شاعره ادیبه من شواعر و ادیبات الاَّستانه اتقنت اللغتین الرومیه و الفرنسیه قراءه و تحریراً و اشتهرت بجوده شعرها و طول باعها فی فنون الادب و الکتابه. (اعلام النساء ج 3 ص 1365).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت احمدبن مسلم بن شعیب الولادی المدینی ام البهاء. روت عن ابیها و عن الطبرانی. حدثت لیلی بنت احمدبن مسلم قالت ثنا ابی ثنا علی بن سعیدبن عبداﷲ العسکری حدثنی عبدالرحیم بن سلام بن المبارک الرزاز الواسطی. ثنا قرهبن عیسی العبدی عن سواربن مصعب عن غیاث بن عبدالحمیدعن الشعبی عن النعمان بن بشیر قال: قال رسول اﷲ (ص) رأیت فی منامی غنماً سوداً تتبعها غنم غفر فاولتها فی منامی انها العرب و من تبعها من الاعاجم و من دخل فی هذا الدین فهو عربی. (ذکر اخبار اصفهان ج 2 ص 367).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت ابی مرهبن عروهبن مسعود. من فواضل نساء عصرها. رآها الحارث بن خالد فقال فیها:
اطافت بنا شمس النهار و من رأی
من الناس شمساً بالعشاء تطوف
ابو امها اوفی قریش بذمه
و اعمامها اما سألت ثقیف.
و فیها یقول:
اء من طلل بالجزع من مکه السدر
عفا بین اکناف المشقر فالحضر
ظللت و ظل القوم من غیر حاجه
لدی غدوه حتی دنت حزّه العصر
یبکون من لیلی عهوداً قدیمه
و ماذا یبکی القوم من منزل قفر.
(اعلام النساء ج 3 ص 1400).
از زوجات سیدالشهداء. (حبیب السیر ج 1 ص 218).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت ابی سفیان بن الحارث بن قیس بن زیدبن امیه الانصاریه الاسهلیه. ذکرها ابن حبیب فی المبایعات قریباً. (الاصابه ج 8 ص 182). و رجوع به لیلی بنت حطیم شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت ابی حثمهبن حذیفهبن غانم بن عامربن عبداﷲبن عبداﷲبن عبیدبن عویج بن کعب بن لؤی القرشیه العدویه اخت سلیمان و کانت زوج عامربن ربیعه العنبری فولدت له عبیداﷲ. و قال ابن سعد اسلمت قدیماً و بایعت. کانت من المهاجرات الاول هاجرت الهجرتین الی الحبشه ثم الی المدینه، یقال انها اول ظعینه دخلت المدینه فی الهجره و یقال ام سلمه و ذکربن اسحاق فی روایه یونس بن بکیر و غیره عنه عن عبدالرحمن بن الحارث عن عبدالعزیزبن عبداﷲبن عامربن ربیعه عن امه لیلی قالت کان عمربن الخطاب من اشد الناس علینا فی اسلامنا فلما تهیأنا للخروج الی ارض الحبشه جائنی عمر و انا علی بعیری فقال این ام عبداﷲ فقلت آذیتمونا فی دیننا فنذهب فی ارض اﷲ قال صبحکم اﷲ ثم ذهب فجأنی زوجی عامربن ربیعه فقال لما اخبرته خدیجه ترجین ان یسلم فذکر القصه و روی اللیث بن سعد عن محمدبن عجلان ان رجلاً من موالی عبداﷲبن عامر حدثه عن عبداﷲبن عامر قال دعتنی امی یوماً و رسول اﷲ قاعد فی بیتنا فقالت هاک تعالی اعطیک شیئاً فقال لها رسول اﷲ ماذا اردت ان تعطیه فقالت اعطیه تمراً فقال اما انک لو لم تعطیه شیئاً کتب علیک کذبه. رواه السراج عن قتیبه عنه و تابع اللیث حیوهبن شریح و یحیی بن ایوب المولی زیاداً وهو عند ابن منده من طریقه. (الاصابه ج 8 صص 180-181).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) امراءه سالم بن قُحفان العنبری. شاعره من شواعر العرب. قالت ترد علی زوجها سالم بن قحفان:
حلفت یمیناً یا ابن قحفان بالذی
تکفل بالارزاق فی السهل و الجبل
تزال حبال ٌ محصدات اعدها
لها ما مشی علی خفه جمل
فاعط و لاتبخل لمن جاء طالباً
فعندی لها خُطم و قد زاحت العلل.
(اعلام النساء ج 3 ص 1371).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) الغفاریه. قال ابوعمر کانت تخرج مع النبی (ص) فی مغازیه تداوی الجرحی و تقوم علی المرضی حدیثها ان النبی (ص) قال لعائشه هذا علی اول الناس ایمانا روی عنها محمدبن القاسم الطائی. قلت اماالخبر الاول فتقدم التنبیه علیه فی القسم الاخیر من حرف الالف فی امامه بنت ابی الحکم و قد اخرجه العقیلی فی ترجمه موسی بن القاسم من الضعفاء و ابن منده من روایه علی بن هاشم البرید حدثنی لیلی الغفاریه قالت کنت اغزو مع النبی صلی اﷲ علیه و سلم فاداوی الجرحی و اقوم علی المرضی فلما خرج علی الی البصره خرجت معه فلمارأیت عائشه اتیتها فقلت هل سمعت من رسول اﷲ صلی اﷲ علیه و سلم فضیله فی علی ؟ قالت نعم دخل علی رسول اﷲ (ص) و هو معی و علیه جرد قطیفه فجلس بیننا فقلت اما وجدت مکاناً هو اوسع لک من هذا فقال النبی (ص) یا عائشهدعی لی اخی فانه اول الناس اسلاماً و آخر الناس بی عهداً و اول الناس لی لقیاً یوم القیامه قال العقیلی لایعرف الا لموسی بن القاسم قال البخاری لایتابع علیه - انتهی. و فی سنده عبدالسلام بن صالح ابوالصلت و قد کذبوه و اما الخبر الاخیر فقال لی فی التجرید هو باطل. قلت و محمدبن القاسم هو الطایکانی لا الطائی و هو متروک و هو غیر موسی بن القاسم و قد جاء نحوه لمعاذه ففی تفسیر ابن مردویه و اخرجه ابوموسی من طریقه ثم من روایه یعلی بن عبید عن حارثهبن ابی الرجال عن عمره قالت قالت معاذه الغفاریه کنت انیساً لرسول اﷲ صلی اﷲ علیه وآله و سلم بیت عائشه و علی خارج من عندها فسمعته یقول لعائشه ان هذا احب الرجال الی و اکرمهم علی فاعرفی لی حقه و اکرمی مثواه الحدیث و فیه النظر الی عباده. قلت و حارثه ضعیف و هذا هو الحدیث الذی اشار الیه ابوعمر. (الاصابه چ مصر ج 8 ص 183). صاحب اعلام النساء آرد: لیلی الغفاریه، مجاهده غازیه کانت تخرج مع النبی (ص) فی مغازیه فتداوی الجرحی و تقوم علی المرضی. و لما خرج علی بن ابیطالب الی البصره خرجت معه و اتت عائشه ام المؤمنین فقالت: هل سمعت من رسول اﷲ (ص) فضیله فی علی ؟ قالت نعم دخل علی رسول اﷲ (ص) و هو معی و علیه جرد قطیفه فجلس بیننا فقلت اما وجدت مکاناً هو اوسع لک من هذا قال النبی (ص): یا عائشه! دعی لی اخی فانه اول الناس اسلاماً و آخر الناس بی عهداً و اول الناس لی لقیاً یوم القیامه و حدثت عن النبی (ص) و روی عنها محمدبن قاسم الطائی. (اعلام النساء ج 3 صص 1398-1399).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت بلال او بلیل الانصاریه. اخت ابی لیلی و هی عمه عبدالرحمن بن ابی لیلی. قال ابوعمر بایعت النبی و روت عنه. (الاصابه ج 8 ص 180).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) العامریه. رجوع به بنت سعدبن ربیعه شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) السدوسیه. امراءه بشیربن الخصاصیه یقال لها الجهدیه و یقال هی غیرها. و قد تقدم بیان ذلک فی الجهدیه. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) الانصاریه. راویه من راویات الحدیث روت عن ام عماره بنت کعب. و روی عنها حبیب بن زید الانصاری. (اعلام النساء ج 3 ص 1365).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) الاخیلیه بنت عبداﷲبن الرحال بن شداد الاخیلیه یا رحّاله. از شاعرات مولدات عرب صدر اسلام است و او را دیوانی است مشروح. توبهبن الحمیر دلباخته ٔ او بود و درباره ٔ وی شعر میگفت و او را از پدرش خواستگاری کرد.پدر امتناع ورزید و دختر را به یکی از بنی الادلع تزویج کرد. روزی توبه به دیدار لیلی شد و لیلی را به خلاف گذشته بی حجاب و محزون یافت. دانست که خطری متوجه اوست، پس بازگشت و سواره برون رفت. و چون بنی ادلع خبر یافتند به دنبالش شتافتند. توبه در این باره گوید:
نأتک بلیلی دارها لاتزورها
و شطت نواها و استمر مریرها.
این قصیده دراز است و در آن گوید:
و کنت اذا ما جئت لیلی تبرقعت
فقد رابنی منها الغداه سفورها.
توبه به دیدن لیلی بسیار رفتی. برادر لیلی و خویشان دیگر با او پرخاش کردند، اما سودمند نیفتاد از این روی، شکایت او به حاکم بردند. حاکم دستور داد اگر بار دیگر آیدخونش هدر باشد. لیلی از این حکم خبر یافت و شوهر وی که مردی غیور بود به لیلی گفت: اگر از آمدن توبه مرا خبردار نکنی یا خبر دستور قتلش را به او برسانی تورا خواهم کشت. چون لیلی خبر آمدن توبه شنید بی حجاب در راه او بنشست و روی ترش کرد. پس چون توبه این بدید دانست دامی برای او گسترده اند، بگریخت. توبه را بنی عوف در پیرامون سال 80 هَ. ق. بکشتند و لیلی در رثاء او این چکامه بسرود:
نظرت و دونی من غمامه منکب
و بطن الردی من ای نظره ناظر
و توبه احیی من فتاه حییه
و أجراء من لیث بخفان خادر
و نعم فتی الدنیا و ان کان فاجراً
و نعم الفتی ان کان لیس بفاجر.
و در آن گوید:
اآلیت ابکی بعد توبه هالکا
و احفل من دارت علیه الدوائر
لعمرک ما بالموت عار علی الفتی
اذا لم تصبه فی الحیاه المعایر
فلا یبعدنک اﷲ یا توب انما
لقاء المنایا دارعاً مثل حاسر.
و نیز در رثاء او گوید:
اعینی الا فابکی علی ابن حمیر
بدمع کغیض الجدول المتفجر
لتبک علیه من خفاجه نسوه
بماء شؤون العبره المتحدر
سمعن بهیجا از حفت فذکرنه
و قد یبعث الاحزان طول التذکر
کان فتی الفتیان توبه لم ینح
بنجد و لم یطلع من المتغور
و لم یرد الماء السدام اذابدا
سناالصبح فی اعقاب اخضر مدبر
و لم یقدع الخصم الأ لد و یملأ
الجفان سدیفاً یوم نکباء صرصر
الارب مکروب اجبت و خائف
اجرت و معروف لدیک و منکر
فیاتوب للمولی و یا توب للندی
و یا توب للمستنبح المتنور.
معاویهبن ابی سفیان نظر لیلی را درباره ٔ توبه خواست و گفت:وای بر تو لیلی، آیا توبه همانگونه است که مردم میگویند؟ لیلی پاسخ داد: یا امیرالمؤمنین ! سبط البنان حدیداللسان شجاللاقران کریم المختبر عفیف المئزر، جمیل المنظر. ای امیرالمؤمنین ! او چنان است که من گفته ام.معاویه گفت: چه گفته ای ؟ لیلی گفت: گفته ام و از حق درنگذشته ام:
بعید الثری لایبلغ القوم قفره
الدملد یغلب الحق باطله
اذا حل رکب فی ذراه و ظله
لیمنعهم مما تخاف نوازله
حماهم بنصل السیف من کل قادح
یخافونه حتی تموت خصائله.
معاویه گفت: وای بر تو میگویند: او عاهر بود. لیلی گفت:
معاذ الهی کان واﷲ سیداً
جواداً علی العلات جماً نوافله
اغر خفا جیاً یری البخل سبه
نحلت کفا الندی و أنامله
عفیفاً بعید الهم صلباً قناته
جمیلاً محیاه قلیلاً غوائله
و قد علم الجوع الذی بات ساریاً
علی الضیف و الجیران انک قاتله
و انک رحب الباع یا توب بالقری
اذا مالئیم ُ القوم ضاقت منازله
یبیت قریر العین من بات جاره
و یضحی بخیر ضیفه و منازله.
معاویه گفت: وای بر تو درباره ٔ توبه از حق گذشتی. لیلی گفت: ای امیرالمؤمنین ! بخدا اگر او را میدیدی و می آزمودی درمی یافتی که هنوز حق وی به واجبی نگذارده ام. معاویه گفت: توبه را چگونه مردی یافتی ؟ لیلی گفت:
اتته المنایا حین تم تمامه
و اقصر عنه کل قرن یصاوله
و کان کلیث الغاب یحمی عرینه
و ترض به اشباله و حلائله
غضوب حلیم حین یطلب حلمه
وسم زعاق لاتصاب مقاتله.
معاویه بدو جایزه ٔ بزرگ بخشید و گفت: بهتر شعری که برای وی سرودی برایم بخوان. لیلی گفت: ای امیر! به صفتی نیک او را نستودمش مگر آنکه او برتر از آن بود و چه خوب سروده ام:
جزی اﷲ خیراً و الجزاء بکفه
فتی من عقیل ساد غیر مکلف
فتی کانت الدنیا تهون باسرها
علیه و لاینفک جم التصرف
ینال علیات الامور بهونه
اذا هی اعیت کل خرق مشرف
هو الذوب بل اسدی الخلا یا شبیهه
بدریاقه من خمر بیسان قرقف
فیاتوب ما فی العیش خیر و لاندی
یعد و قد امسیت فی ترب نفنف
و مانلت منک النصف حتی ارتمت
بک المنایا بسهم صائب الوقع اعجف
فیاألف الف کنت حیاً مسلماً
لا لقاک مثل القسور المتطرف
کماکنت اذ کنت المنجی من الردی
اذا الخیل جالت بالقنا المتقصف
و کم من لهیف عمر قداجبته
بابیض قطاع الضریبه مرهف
فانفذته و الموت یحرق نابه
علیه و لم یطعن و لم یتنسف.
لیلی در حق عثمان بن عفان چنین سروده است:
ابعد عثمان ترجوا لخیر أمته
و کان آمن من یمشی علی ساق
خلیفهاﷲ أعطاهم و خولهم
ماکان من ذهب جم و اوراق
فلاتکذب بوعداﷲ و ارض به
و لاتوکل علی شیئی باشفاق
و لاتقولن لشیی ٔ سوف افعله
قد قدراﷲ ماکل امری ٔ لاق.
وقتی میان لیلی اخیلیه و نابغه ٔ جعدی مهاجاتی رفت و سبب آن بود که مردی از بنی قشیر به نام «ابن الحیا» را اخوال او که از بنی ازد بودند بر اثر نزاعی که میان بنی ازد و بنی جعده بود، هجا گفتند، پس نابغه ٔ جعدی قصیده ای به نام «الفاضحه» در جواب ایشان گفت و در آن بنی قشیر و بنی عقیل را سخت بنکوهید و از قوم خود و دیگر بطنهای بنی عامر بجزدو بطن بنی قشیر و بنی عقیل ستایش کرد، و در آن چنین گفت:
جهلت علی ابن الحیا و ظلمتنی
و جمعت قولاً جاء بیتاً مضللا
و نیز قصیده ٔ دیگر در این باره سرود که آغازش چنین است:
اماتری ظلل الایام قد حسرت
عنی و شمرت ذیلا کان ذیالا
و این قصیده دراز است و در آن گوید:
و یوم مکه اذا ماجدتم نفراً
حاسوا علی عقد الاحساب از والا
عند النجاشی اذا تعطون ایدیکم
مقرنین و لاترجون ارسالا
اذ تستحقون عند الخذ ان لکم
من آل جعده اعماماً و اخوالا
لو تستطیعون ان تلقوا جلود کم
و تجعلوا جلد عبداﷲ سربالا
اذا تسر بلتم فیه لینجیکم
ممایقول ابن ذی الجدین اذ قالا
تلک المکارم لا قعبا من لبن
شیبا بماء فعادا بعد ابوالا.
پس لیلی اخیلیه خود را به میان انداخت و گفت:
و ماکنت لو فارقت جل عشیرتی
لاذکر قعبی خازر قد تثملا.
چون این به گوش نابغه رسید، گفت:
الا حییا لیلی و قولا لها هلا
فقد رکبت امراً اغر محجلا
و قد اکلت بقلا و خیما نباته
و شربت من آخر الصیف ابلا... الخ.
و لیلی او را در جواب گفت:
احقاً بما انبأت ان عشیرتی
بشوران یزجون المطی المذللا
یروح و یغدو وَفدهم بصحیفه
لیستجلدوا لی ساء ذلک معملا
انابغ لم تنبغ و لم تک اولا
و کنت صنیا بین صنیین مجهلا
انابغ لم تنبغ بلومک لاتجد
للومک الا وسط جعده مجعلا
تسابق سوار الی المجد و العلا
و اقسم حقا ان فعلت لیفعلا
بمجد اذا المجد اللئیم اراده
هوی دونه فی مهبل ثم عصلا
لناتامک دون السماء و اصله
مقیم طوال الدهر لم یتحلحلا
و ماکان مجد فی اناس علمته
من الناس الا مجدنا کان اولا
و عیرتنی داء باملک مثله
و أی ّ جواد لایقال له هلا.
پس لیلی بر نابغه پیروز گشت، و چون سخن او به بنی جعده رسید عده ای از آنان گرد آمدند و گفتند از امیر مدینه و یا از امیرالمؤمنین خلیفه میخواهم تا داد ما از این حبیشه بازستاند، او به اعراض ما ناسزا گفته و بر ماافترا بسته است. وقتی حمیدبن ثور و عجیر سلولی و مزاحم عقلی و اوس بن غلفاء هجیمی شعری درباره ٔ قطاه (کبک) سرودند و برای تشخیص شعر نیکوتر لیلی را به داوری پذیرفتند. لیلی چنین گفت:
الا کل ما قاله الرواه و انشدوا
بها غیر ما قال السلولی بهرج.
و بنفع سلولی حکم داد. پس حمیدبن ثور در هجو لیلی گفت:
کأنک ورهاء العنانین بغله
رأت حصنا فعارصتهن تشحج.
وقتی عبدالملک بن مروان بر زوجه ٔ خویش عاتکه دختر یزیدبن معاویه وارد شد، دید زنی بدوی نزد اوست، پرسید کیستی ؟ گفت: انا الوالهه الحری لیلی الاخیلیه. عبدالملک گفت: توئی که گفته ای:
اریقت جفان ابن الخلیع فاصبحت
حیاض الندی زلت بهن المراتب
فلهی و عفی بطن قود و حوله
کما انقض عرض البئر و الورد غاصب.
لیلی گفت: آری. عبدالملک گفت: برای ما چه بر جای نهاده ای ؟ لیلی گفت:آنچه خدا به شما داده است. عبدالملک گفت: آن چیست ؟ لیلی گفت: نسب قرشی، زندگی مرفه و زن مطیع. عبدالملک گفت: تو کرم را به ابن خلیع مقصور کردی. لیلی گفت: من مقصور نساختم خداوند ساخته است. عاتکه گفت: این زن بدین قصد اینجا آمده که من نزد تو شفاعت کنم تا چشمه ٔ آبی بدو دهی. من دخت یزید نباشم اگر حاجت او برآورم او عربی بی سر و پا را بر امیرالمؤمنین مقدم شمرده است. لیلی از جای برخاست و گفت:
ستحملنی و رحلی ذات رحل
علیها بنت آباء کرام
اذا جعلت سوادالشام جبنا
و غلق دونها باب اللئام
فلیس بعائد ابداً الیهم
ذووالحاجات فی غلس الظلام
اء عاتک لو رأیت غداه بنا
عزاء النفس عنکم و اعتزامی
اذا لعلمت و استیقنت انی
مشیعه و لم ترعی ذمامی
ا اجعل مثل توبه فی نداه
ابا الذبان فوه الدهر دامی
معاذاﷲ ما عسفت برحلی
تعد السیر للبلد التهامی
اقلت خلیفه فسواه احجی
بامرته و اولی باللثام
لثام الملک حین تعد بکر
ذووالاخطار و الخطی الحسام.
به او گفتند: کدام کعب را در نظر داشتی ؟ جواب گفت: گمان ندارم کعبی چون کعب من باشد. وقتی لیلی در روزگار پیری بر عبدالملک بن مروان درآمد. عبدالملک گفت: وقتی توبه عاشق تو شد تو را چگونه می پنداشت ؟ گفت: همانطور که مردم در روز بیعت تو را می پنداشتند.عبدالملک چنان خندید که یک دندان سیاه او که پنهانش میکرد هویدا گشت. وقتی عبدالملک از لیلی پرسید: باﷲهل کان بینک و بین توبه سوء قط؟ لیلی جواب گفت: و الذی ذهب بنفسه و هو قادر علی ذهاب نفسی ماکان بینی وبینه سوء قط، الا انه قدم من سفر فصافحته فعمز یدی فظننت انه یخنع لبعض الامر. سپس گفت: لا و الذی ذهب بنفسه ماکلمنی بسوء قط حتی فرقت بینی و بینه الموت. روزی لیلی بر حجاج درآمد و سلام گفت. حجاج جواب داد و مرحبا گفت و پرسید: چه بر سر تو آمده است ؟ لیلی گفت: اخلاف النجوم و قلهالغیوم و کلب البرد و شدهالجهد و کنت لنا بعده اﷲ الرفد. حجاج گفت: فجاج را برای ما توصیف نما. لیلی گفت: الفجاج مغیره و الارض مقشعره و المبرک معتل و ذوالعیال مختل، و الهالک للقل و الناس مسنتون رحمهاﷲ یرجون و اصابتنا سنون مجحفه مبطله لم تدع لنا هبعاً و لا عافطه و لا نافطه. اذهبت الاموال و مزقت الرجال و اهلکت العیال. ابوعلی قالی این جمله ها را شرح کرده گوید: اخلاف النجوم، یعنی ستاره ها که خداوند باران هستند، از بارش خودداری کرده اند. کلب البرد، سختی سرماست، چه کلب بیماریی است سگان و گرگان را. رفد، معونت و یاری باشد. فجاج، جمع فج، هر شکاف و فاصله میان دو بلندی است. و المبرک معتل، شتران را خواسته، و ذوالعیال مختل، یعنی نیازمند است. و الهالک للقل، یعنی بسبب کمیابی. مسنتون، یعنی قحطی زدگان. هبع، آنچه تابستان بروید. ربع، آنچه در بهار روید. و اینکه گفته است: لا عافطه و لا نافطه، یعنی نه میش برای ما بجا گذارده و نه بز. گویند روزی حجاج نشسته بود لیلی را خواستند. حجاج گفت: کدام لیلی ؟ گفتند اخیلیه صاحبه ٔ توبه، حجاج اجازه داد، زنی بلندقامت سیاه چشم خوش خرام سلام داد و جواب شنید و نزدیک آمد. حجاج به غلام دستور داد بالشی نهادند. بنشست. حجاج پرسید: تو را چه به سوی ما کشانید؟ لیلی گفت: سلام به امیر و ادای وظیفه، حجاج گفت: قوم خود را چون ماندی ؟ جواب داد در خصب و امن و دعت خصب در اموال و امنیت از خدا و دعت ازآنجا که از ترس تو با خود صلح میکنند، سپس اجازت خواست تا شعری بگوید. حجاج اجازت داد. لیلی گفت:
اء حجاج لایغلل سلاحک انما الَ
منایا بکف اﷲ حیث تراها
اذا هبط الحجاج ارضاً مریضه
تتبع اقصی دائها فشفاها
شفاها من الداء العضال الذی بها
غلام اذا هزّ القناه سقاها
سقاها دماء المارقین و علها
اذا جمحت یوماً و خیف أذاها
اذا سمع الحجاج صوت کتیبه
اعد لها قبل النزول قراها
اعد لها مصقوله قارسیه
بایدی رجال یحسنون غذاها
اء حجاج لاتعط العصاه مناهم
ولا اﷲ یعطی للعصاه مناها
ولا کل حلاف تقلد بیعه
فاعظم عهداﷲ ثم شراها.
حجاج به یحیی بن منقذ گفت: ﷲ بلادها چه نیکو شاعری است. گفت: مرا از شعر او خبری نیست. پس حجاج عبیدهبن وهب دربان را بخواست، پس به لیلی دستور داد تا شعر را بر او از نو بخواند. عبیده گفت: ادای حق این شاعره ٔ کریمه واجب است. حجاج گفت: از شفاعت تو بی نیاز میباشد. دستور داد پانصد درم و پنج دست جامه که یکی خز باشد به او برسانند و گفت او را به نزد دخترعمش هند بنت اسماء ببرند و بگویند به او جایزه دهد. لیلی گفت: اصلح اﷲ الامیر مأمور صدقات به ما ستم میکند، شهرهای ما ویران کرده و دلهای ما شکسته است و بهترین اموال ما را می برد. حجاج دستور داد به حکم بن ایوب بنوشتند که پنج شتر که یکی نجیب باشد برای وی بخرد و به حاکم یمامه نوشت که مأمور صدقات ایشان را که از وی شکایتی رسیده بود عزل کنند. ابن گفت: ای امیر! آیا من هم بدو صلت دهم ؟ حجاج گفت: آری. پس او نیز چهارصد درم و هند سیصد درم و محمدبن الحجاج دوکنیزک به او بخشیدند. و چون لیلی شعر را به پایان رسانید حجاج به حضار گفت: میدانید این زن کیست ؟ گفتند: نه به خدا ما زنی به این فصاحت و بلاغت و خوش بیانی ندیده ایم. گفت: این لیلی صاحبه ٔ توبه است. سپس روی به لیلی کرد و گفت: تو را به خدا آیا از توبه به چیزی نیازردی ؟ یا چیزی ناشایست از تو نخواست ؟ لیلی گفت: نه به خدائی که از او آمرزش میطلبم هیچ چیز از وی ندیدم. حجاج گفت: اگر چنان است پس خدا ما را و او را رحمت کناد. سپس حجاج به سوی لیلی آمد و گفت: اکنون توپیر شده ای و توبه نیز از یادها بشده است تو را به خدای سوگند آیا میان شما هیچگاه ریبتی واقع گشت ؟ یا چیزی در این باره با تو گفت ؟ لیلی گفت نه واﷲ ای امیرمگر در شبی که تنها بودیم سخنی با من گفت که من گمان بردم نظری دارد، پس این بیت بر او خواندم:
و ذی حاجه قلنا له لاتبح بها
فلیس الیها ما حییت سبیل
لنا صاحب لاینبغی ان نخونه
و انت لاُخری صاحب ٌ و خلیل.
و به خدا که پس از آن سخن ریبت آمیز از او نشنیدم تا مرگمان جدا کرد. حجاج گفت: توبه چون شعر تو شنید چه کرد؟ لیلی گفت: توبه کسی به طایفه ٔ ما فرستاد و دستور داد: چون به سرزمین بنی عبادهبن عقیل درآید بر بلندی رود و این بیت به آواز بلند بخواند:
عفا اﷲ عنها هل ابیتن لیله
من الدهر لایسری الی خیالها.
پس چون چنان کرد من غرض وی بدانستم و گفتم:
و عنه عفا ربی و احسن حاله
فعزت علینا حاجه لاینالها.
سپس این اشعار را برای حجاج بخواند:
لعمرک ما بالموت عار علی الفتی
اذا لم تصبه فی الحیاه المعایر
و ما احد حی ّ و ان عاش سالماً
باخلد ممن غیبته المقابر
فلا الحی مما احدث الدهر معتب
و لا المیت ان لم یصبر الحی ناشر
و کل جدید او شباب الی بلی
و کل امری ٔ یوماً الی الموت صائر
قتیل بنی عوف فیا لهفتا له
و ماکنت ایاهم علیه احاذر
ولکننی اخشی علیه قبیله
لها بدروب الشام باد و حاضر.
پس حجاج به دربان گفت: او را ببر و زبانش ببر. حجام وی را ببرد تا زبانش ببرد. لیلی گفت: وای بر تو، امیر دستور داد که با صلت و عطا زبان مرا قطع کنی بازگرد و بپرس ! دربان نزد حجاج شد و بپرسید! حجاج در خشم شد و خواست زبان حاجب را ببرد، لیلی را نزد خود بخواند. لیلی گفت: ای امیر! بخدا نزدیک بود زبان مرا ببرد، و این شعر بخواند:
حجاج انت الذی ما فوقه احد
الا الخلیفه و المستغفر الصمد
حجاج انت سنان الحرب ان لقحت
و انت للناس نور فی الدجی یقد.
پس حجاج دستور داد ده هزار درم دادندش. گویند هیچگاه حجاج خوش روی و بشاش دیده نشد مگر روزی که لیلی اخیلیه بر او وارد شد، پس حجاج به او گفت: شنیده ام روزی از قبر توبهبن الحمیر میگذشتی راه بگردانیدی واز گور وی نگذشتی. بخدا این بی وفائی است که نسبت به او روا داشتی ! اگر او بجای تو بودی و تو بجای او این کار نکردی. لیلی گفت: اصلح اﷲ الامیر من معذورم. گفت: چه عذری داری ؟ گفت: وقتی توبه را شنیده بودم که گفتی:
و لو ان لیلی الاخیلیهسلمت
علی و فوقی جذل و صفائح
لسلمت تسلیم البشاشه اوزقا
الیها صدی من جانب القبر صائح.
و چون به همراه من زنانی بودند که این شعر او راشنیده بودند، نخواستم عملاً توبه را تکذیب کرده باشم ! حجاج بس خشنود شد و دستور داد حاجتش برآورند. در اینکه آیا لیلی اشعر است یا خنساء اختلاف شده است. اصمعی گوید: لیلی اشعر از خنسا بود. و ابومسلم عبداﷲ بنی مسلم از پدر آرد که گفت:در مجلسی بودم که اشراف قریش آنجا گرد بودند و سخن از خنساء و لیلی اخیلیه رفت همگان لیلی را فصیحتر دانستند. ابوزید گفته است: لیلی اکثر تصرفاً و اغزر بحراً و اقوی لفظاً و الخنساء اذهب عموداً فی الثراء. و لیلی را بر نابغه ٔ جعدی نیز برتری داده اند. ابن الخصیب کاتب گفته است: لیلی از سفری با شوی آمدی و چون به قبر توبه رسید، گفت:از اینجای نروم تا سلامی به قبر توبه نکنم، شوهر آنچه خواست مانع آید لیلی نپذیرفت، پس لیلی بر بلندی برآمد و به توبه سلام فرستاد سپس روی به قوم خود کرد و گفت: نخستین دروغ است از توبه مگر او نگفته است:
و لو ان لیلی الاخیلیه سلمت
علی و دونی تربه و صفائح
لسلمت تسلیم البشاشه اوزقی
الیهاصدی من جانب القبر صائح
و اغبط من لیلی بما لااناله
الا کل ما قرت به العین صالح.
پس چون که پاسخ من نمیدهد؟ نزدیک قبر جغدی نشسته، چون هودج بدید بهراسید بر تارک شتر پرید، اشتر برمید و لیلی را به زمین افکند و لیلی همانجا بمرد و نزدیک توبه دفن شد و این خبر مرگ او درست تر است، اما صاحب اغانی از اصمعی آرد که چون حجاج به لیلی صله داد، او را گفت: حاجتی بطلب. لیلی گفت: مرا به نزد پسرعم من قتیبهبن مسلم باهلی امیر خراسان فرست. چون بدانجا رفت و خواست به بادیه بازگردد به شهر ری درآمد و آنجا بدرود زندگی گفت و همانجا مدفون شد. رجوع به اغانی ابوالفرج اصفهانی و امالی قالی و مروج الذهب مسعودی و عقدالفرید ابن عبدربه و مجمع الامثال میدانی و روضهالمحبین ابن قیم و حماسه ٔ بحتری و کامل مبرد و عیون التواریخ ابن شاکر (خطی) و حماسه ٔ ابوتمام و محاضرات راغب و بلاغات النساء ابن طیفور و اللباب ابن اثیر (خطی) و زهرالاَّداب حصری و تاریخ ابن عساکر و الموشح مرزبانی و فتوح البلدان بلاذری و المستطرف أبشهی و البیان و التبیین جاحظ و الفائق زمخشری و اعلام النساء عمر رضا کحاله چ دمشق ج 3 صص 1385-1397 شود. زرکلی در اعلام آورده: لیلی اخیلیه شاعره فصیحه ذکیه جمیله، اشتهرت باخبارها مع توبهبن الحمیر، و وفدت علی الحجاج مرات فکان یکرمها و یقربها و طبقتها فی الشعر تلی طبقه الخنساء. (الاعلام زرکلی ج 3). جاحظ آرد: کانت من افصح الشواعر و ابلغهن و لها مع الحجاج حدیث طریف. و لها:
حتی اذا رُفعَ اللواء رأیته
تحت اللواء علی الخمیس زعیما.
و لها:
نحن الاخایل لایزال غلامنا
حتی یدب علی العصا مذکورا.
(البیان و التبیین ج 1 ص 196 و ج 3 ص 62).
و لها ایضاً:
و مقدر عنه القمیص تخاله
وسط البیوت من الحیاء سقیما
حتی اذارفع اللواء رأیته
تحت اللواء علی الخمیس زعیما.
(عیون الاخبار ج 1 ص 278).
صاحب فوات الوفیات آرد: کانت من اشعرالنساء لایتقدم علیها الا الخنساء توفیت فی عشر الثمانین من الهجره و کان توبهبن الحمیر یهواها و قد تقدم ذکره. خطبها فابی ابوها فکان یزورها. قال لها الحجاج ان شبابک قد مضی و اضمحل امرک فاقسم علیک الا صدفتنی هل کانت بینکما ریبه قط او خالبک فی ذلک قالت لا واﷲ ایها الامیر الا انه قد قال لی لیله و قد خلونا کلمه ظننت انه قدخضع فیها لبعض الامر فقلت له:
و ذی حاجه قلنا له لاتبح بها
فلیس الیها ما حییت سبیل
لنا صاحب لاینبغی ان نخونه
و انت لاخری صاحب و خلیل.
فلا واﷲ ماسمعت بعدها منه ریبه حتی فرق بیننا. فقال لها الحجاج فما کان منه بعد ذلک قالت وجه صاحباً له الی حاضرنا و قال له آعل شرفا و اهتف بهذا البیت بین اهله:
عفا اﷲ عنها هل ابیتن لیله
من الدهر لایسری الی خیالها.
فلما فعل ذلک عرفت المعنی فقلت:
و عنه عفا ربی و احسن حفظه
یعز علینا حاجه لاینالها.
و عن محمدبن الححاج بن یوسف قال بینما الامیر جالس اذ استوذن للیلی فاذن لها فدخلت امراءه طویله دعجاءالعین حسنهالمشیه حسنهالثغرفسلمت علیه فرحب بها الحجاج و قال لها ماوراء لما صنع لها وساده یا غلام فجلست فقال لها ما اقدمک الینا فقالت السلام علی الامیر و القضاء لحقه و التعرض لمعروفه فقال کیف خلفت قومک قالت فی حال خصب و امن و دعه اما الخصب ففی الاموال و الکلأ و اما الامن فقد امنهم اﷲ عز و جل و اما الدعه فقد خامرهم من خوفک ما اصلح بینهم ثم قالت الا انشدک ایها الامیر قال اذا شئت فقالت:
أحجاج لایقلل سلاحک انما الَ
منایا بکف اﷲ حیث یراها
اذا هبط الحجاج ارضاً مریضه
تتبع اقصی دائها فشفاها
شفاها من الداء العضان الذی بها
غلام اذا هز القناه سقاها
سقاها دماءالمارقین و علها
اذا جمعت یوماً و خیف اذاها
اعد لها مصقوله فارسیه
بایدی رجال یحلبون صراها
اء حجاج لاتعط العداه مناهم
ابی اﷲ یعطی للعداه مناها
ولا کل خلاف تقلد بیعه
باعظم عهداﷲ ثم شراها.
فامر وکیله ان یعطیها خمسمائه درهم و یکسوها خمسه اثواب کساء خز و فی خبر آخر انها وفدت علیه فقال لها انشدینی بعض شعرک فی توبه (فانشدته):
لعمرک ما بالموت عار علی الفتی
اذا لم تصبه فی الحیاه المعایر
و ما احد حی و ان عاش سالماً
باخلد ممن غیبته المقابر
و لا الحی مما احدث الدهر معتب
و لا المیت ان لم یصبر الحی ناشر
و کل جدید او شباب الی بلی
و کل امری ٔ یوماً الی اﷲ صائر
قتیل بنی عوف فیا لهفا له
و ماکنت ایاهم علیه احاذر
ولکننی اخشی علیه قبیله
لها بدروب الشام باد و حاضر.
فقال الحجاج لحاجبه اذهب فاقطع عنی لسانها فدعی بالحجام لیقطع لسانها فقالت ویحک انما قال الامیر اقطع لسانها بالعطاء و الصله فارجع الیه فاستأذنه فرجع الیه فاستأذنه فاستشاط غیظاًو هم بقطع لسانه ثم امر بها فادخلت علیه فقالت کاد و عهداﷲ یقطع ایها الامیر مقولی (و انشدته):
حجاج انت الذی ما فوقه احد
الا الخلیفه و المستعظم الصمد
حجاج انت شهاب الحرب اذ نهجت
و انت للناس نور فی الدجی یقد.
(فوات الوفیات ج 2 ص 141).
و رجوع به عقدالفرید ج 1 ص 251 و ج 3 ص 2 و 3 و ج 4 ص 33 و ج 6 ص 6 و ج 7 ص 4 و 129و قاموس الاعلام ترکی شود.

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت الاطنابهبن منصوربن معیص بمهملتین الانصاریه من بنی الحبلی. ذکرها ابن حبیب فی المبایعات. (الاصابه ج 8 ص 180).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حامد الموره لی. شاعره من شواعر الترک المجیدات. قالت کثیراً من الشعر و قد جمع شعرها فی دیوان و توفیت سنه 1264 هَ. ق. (اعلام النساء ج 3 ص 1367).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سلمه. شاعره من شواعر العرب. قالت ترثی اخاها:
اقول لنفسی فی خفاء الومها
لک الویل ما هذا التجلد و الصبر
الا تفهمین الخبر ان لست لاقیا
اخی اذ اتی من دون اکفانه القبر
و کنت اری بیناً به بعض لیله
فکیف ببین دون میعاده الحشر
و هون وجدی اننی سوف اغتدی
علی اثره یوماً و ان طال بی العمر
فتی کان یعطی السیف فی الروع حقه
اذا ثوّب الداعی و تشقی به الجزر
فتی کان یدنیه الغنی من صدیقه
اذا ما هو استغنی و یبعده الفقر
فتی لایعد المال ربّاً و لاتری
له جفوه ان نال مالاً و لا کبر
فنعم مناخ الرکب کان اذ انبرت
شمال و امست لایعرجها ستر.
و قالت ایضاً ترثیه:
سقی اﷲ قبراً لست زائر اهله
ببیشه اذما ادرکته المقادر
تضمن خرقاً کالهلال و لم یکن
باول خرق ضمنته المقابر
نعاه لنا الناعی فلم نلق عبره
بلی حسره تبیض منها الغدائر
کأنی غداه استعلنوا بنعیه
علی النعش یهفو بین جنبی طائر
لعمری لماکان ابن سلمه عاجزاً
و لا فاحشاً یخشی اذاه المجاور
نأتنا به ما ان قلبنا شبابه
صروف اللیالی و الجدود العواثر.
(اعلام النساء ج 4 صص 317-318).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت ثابت بن المنذربن عمروبن حزام.اخت لسان ذکرها ابن حبیب ایضاً. (الاصابه ج 8 ص 180).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سعد القضاعیه. کان یهواها صخر الهذلی (و یکنی ام الحکیم) فکانا یتواصلان برهه من دهرهما. ثم تزوجت و رحل بها زوجها الی قومه فقال فی ذلک ابوصخر:
ألم ّ خیال طارق متأوب
لام حکیم بعدما نمت موصب
و قد دنت الجوزاء و هی کأنها
و مرزمها بالغور ثور و ربرب
فبات شرابی فی المنام مع المنی
غریض اللمی یشفی جوی الحزن اشنب
قضاعیه ادنی دیار تحلها
قناه و انی من قناه المحصب
سراج الدجی تغتل بالمسک طفله
فلا هی متفال و لا اللون اکهب
دمیثه ما تحت الثیاب عمیمه
هضیم الحشا بکرالمجسه ثیب
تعلقتها خوداً لذیذاً حدیثها
لیالی لاتحمی و لا هی تحجب
فکان لها ودی و محض علاقتی
ولیدا الی ان رأسی الیوم اشیب
فلم ار مثلی ایأست بعد علمها
بودّی و لا مثلی علی الیأس یطلب
و لو تلتقی اصداؤنا بعد موتنا
و من دون رمسینا من الارض سبسب
لظل صدی رمسی و لو کنت رمه
لصوت صدی لیلی یهش و یطرب.
و قال فیها:
للیلی بذات الجیش دار عرفتها
و اخری بذات البین آیاتها سطر
وقفت برسمیها فلما تنکرا
صدفت و عینی دمعها سرب همر
و فی الدمع ان کذبت بالحب شاهده
یبین ما اخفی کما بین البدر
صبرت فلما غال نفسی و شفها
عجاریف نأی دونها غلب الصبر
اذا لم یکن بین الخلیلین رده
سوی ذکر شی ٔ قد مضی درس الذکر.
(اعلام النساء ج 4 صص 306-307).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حلوان بن عمران القضاعیه. ام جاهلیه ینسب الیها بطن من مضر من العدنانیه و هم بنوالیاس بن مضر. (اعلام النساء ج 6 ص 1368). صاحب مجمل التواریخ و القصص آرد: لیلی بنت حلوان مادر مدرکه نیای شانزدهم حضرت رسول است. (مجمل التواریخ و القصص ص 228). صاحب تاریخ سیستان نام مادر مدرکه را مخه گوید و طبری لیلی بنت حلوان و هی خندف آورده است. (تاریخ سیستان ص 49 و حاشیه ٔ آن). صاحب عقدالفرید گوید: خندف هی لیلی بنت حلوان بن عمران بن الحاف بن قضاعه فجمیع ولد الیاس [بن] مضربن نزار من خندف ولذلک یقال لهم خندف لانها امهم و الیها ینسبون. (عقدالفرید ج 3 ص 287). لیلی بنت حلوان بن عمران، ملقب به خندف. از قضاعه و امی جاهلی است. (الاعلام زرکلی ج 3).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سعدبن ربیعه. معشوقه ٔ قیس بن ملوح بن مزاحم، معروف به مجنون لیلی:
بلبل به غزل طیره کند اعشی را
صلصل به نوا سخره کند لیلی را.
منوچهری.
در میان شکستگیها حصارکی خراب به من نمودند. اعراب گفتند: این خانه ٔ لیلی بوده است و قصه ٔ ایشان عجیب است. (سفرنامه ٔ ناصرخسرو چ دبیرسیاقی ص 141).
کجاست مجنون تا عرض داده دریابد
نگارخانه ٔ حسن و جمال لیلی را.
انوری.
گفت با لیلی خلیفه کاین تویی
کز تو شد مجنون پریشان و غوی
از دگر خوبان تو افزون نیستی
گفت خامش چون تو مجنون نیستی.
مولوی.
ما هیچ ندیدیم و همه شهر بگفتند
افسانه ٔ مجنون به لیلی نرسیده.
سعدی.
قصه ٔ لیلی مخوان و قصه ٔ مجنون
عشق تو منسوخ کرد رسم اوایل.
سعدی.
به بوی صبح چو مجنون صبا ز جای بجست
مگر گشاد دم صبح زلف لیلی را.
سلمان ساوجی.
داستان لیلی و مجنون از همان روزگار نخست در افواه ساکنان ایران زمین زبانزد شعرا و ادبا بوده است. در قرن سوم هجری، ابن قتیبه ٔ دینوری در کتاب الشعر و الشعراء فصلی راجع به قیس عامری و حکایات منسوب به او وارد ساخت و به اختصار از احوال و اشعار او نقل کرد. سپس دراوایل قرن چهارم هجری محقق معروف ابوالفرج علی بن الحسین بن محمدبن احمد القرشی الاصفهانی (284-356 هَ. ق.) آن اخبار را به تفصیل تمام جمع آورد و در کتاب نفیس «اغانی » جای داد. مندرجات این کتاب به حمایت و تشویق صاحب کافی اسماعیل بن عباد وزیر دیالمه در سراسر خاک ایران رواجی به سزا حاصل کرد و بالنتیجه اخبار و اشعار قیس و لیلی عامری در تمامی کشور ایران بپراکند و همگان را از آن آگاهی آمد تا آنجا که در اواخر همان قرن چهارم باباطاهر همدانی عارف معروف این داستان عشقی را داستان حب خالص و عشق متبادل قرار داد و فرمود:
چه خوش بی مهربانی هر دو سر بی
که یک سر مهربانی دردسر بی
اگر مجنون دل شوریده ای داشت
دل لیلی از آن شوریده تر بی.
به رابعه ٔ بنت کعب قزداری از قدیمترین شعراء آل سبکتکین قطعه ای منسوب است که در آن چشم اشکبار مجنون و رخسار گلگون لیلی مورد تشبیه قرار گرفته چنین:
دگر لاله در باغ مأوی گرفت
چمن رنگ ارتنگ مانی گرفت
مگر چشم مجنون به ابر اندر است
که گل رنگ رخسار لیلی گرفت.
محمد عوفی به مسروربن محمد الطالقانی دو بیت نسبت داده است که در آن به داستان مجنون عامری و معشوقه ٔ وی اشارت رفته است بدین سان:
چنانم که مجنون عامر بود
ز تیمار لیلی به لیل و نهار
وفادار مهر توام تا زیم
تو خواهی وفا دار و خواهی مدار.
منوچهری در اشعار دلکش خویش از لیلی و مجنون یاد کرده است و نیز مسعودسعد یکجا در وصف بیشه ٔ انبوه و پردرخت به بلایا و مصائب مجنون اشاره کرده به شرح ذیل:
در بیشه ای فتادم کاندر زمین او
مالیده خون جانوران و برسته بر
چون سرگذشت مجنون پر فتنه و بلا
چون داستان وامق پر آفت و خطر.
و در قصیده ٔ دیگر سرگشتگی خود را به بیابانگردی مجنون و جمال معشوق را به حسن لیلی تشبیه میفرماید و میگوید:
با دل پرآتش و دو دیده ٔ پرخون
رفتم از لاوهور خرم بیرون
گردان از عشقت ای به حسن چو لیلی
گرد بیابان و کوه و دشت چو مجنون.
سنائی در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری در کتاب حدیقه الحقیقه یکی از داستانهای منسوب به قیس عامری را مطابق آنچه ابوالفرج در اغانی آورده است در قطعه ای لطیف منظوم فرموده است بدین مطلع:
آن شنیدی که در عرب مجنون
بود بر لیلی آنچنان مفتون... الخ.
به جهت رعایت اختصار از شعرائی، نظیر: امیرمعزی و ادیب صابر ترمذی و غیره میگذریم که بدین داستان اشارت یا اشارتهادارند. و میرسیم به قرن ششم هجری که در آن شهرت این افسانه به حدی رسیده بوده است که از سلاطین ادب دوست و ادیب پرور زمان، یکی از شاعری شیرین بیان درخواست تاآن داستان را بتمامه در طی مثنوی مستقلی به نظم آورد. این پادشاه ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروان شاه وآن شاعر نظامی گنجوی بود و این مثنوی اولین کتابی است که در آن عشقنامه ٔ لیلی و مجنون به طور کامل و منظم تألیف گشته است. در قرن هفتم هجری شهرت این عشقنامه و انتشار جزئیات آن داستان به حدی رسید که هر جاپارسی زبانی شعر میگفت از آن چاشنی می گرفت. مولانا جلال الدین محمد بلخی و فخرالدین عراقی و سعدی شیرازی دربوستان و گلستان نکات و حکایاتی دلکش و اشاراتی بدان کردند و بعدها امیرخسرو دهلوی داستان لیلی و مجنون را چون حکیم گنجه موضوع یکی از مثنویات پنجگانه ٔ خویش قرارداد. از شاعرانی که از قرن هشتم هجری به بعد چون حافظ و دیگران به لیلی و مجنون اشارت دارند می گذریم و فقط به ذکر کسانی که داستان لیلی و مجنون را به رشته ٔ نظم کشیده اند بسنده می کنیم. در خاتمه ناگفته نگذاریم که ضمن کتب خطی موزه ٔ بریتانیا، نسخه ٔ منظومی از لیلی و مجنون به لهجه ٔ کردی گورانی وجود دارد که به زعم ریو (جامع فهرست کتب خطی موزه ٔ بریتانیا) در اوایل قرن نوزدهم میلادی گفته شده است، اما گوینده ٔ آن معلوم نیست. اینک فهرستی از مثنویات لیلی و مجنون: لیلی و مجنون نظامی گنجوی، در سال 584 هَ. ق. به نظم آمده و به تصریح خود شاعر 4450 بیت است. مجنون و لیلی امیرخسرو دهلوی، در حدود 2660 بیت است و بسال 698 به نظم آمده. لیلی و مجنون عبدالرحمان جامی، در حدود 3860 بیت و در 889 هَ. ق. به نظم آمده است. لیلی و مجنون مثالی کاشانی، حدود سال 897 هَ. ق. گفته شده است و نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ مجلس شورای اسلامی است. لیلی و مجنون هلالی استرآبادی (ناظم به سال 935 یا 936 وفات یافته) است و نسخه ٔ کتاب در موزه ٔ بریتانیاست. (فهرست ریو ص 875). لیلی و مجنون هاتفی (وفات شاعر 927 هَ. ق.) و نسخه ٔ کتاب در کتابخانه ٔ مدرسه ٔ عالی سپهسالار است و در 1780 م. در هند چاپ شده است. لیلی و مجنون میر حاج، ناظم به سال 906 هَ. ق. وفات یافته و معاصر علیشیر نوائی بوده است. لیلی و مجنون قاسمی گنابادی، چند بیت آن در تذکره ٔ هفت اقلیم نقل گردیده و شاعر معاصر شاه طهماسب (984-930 هَ. ق.) بوده است. لیلی و مجنون سهیلی، ناظم امیر نظام الدین احمد است که کاشفی انوار سهیلی را به نام او پرداخته و در 918 هَ. ق. وفات یافته است. لیلی و مجنون ضمیری، ناظم معاصر شاه طهماسب بوده است. لیلی و مجنون مقصودبیک شیرازی، چند بیت آن در تذکره ٔ سامی نقل شده و ناظم معاصر سام میرزا بوده است. نل و دمن فیضی هندی (1004-954 هَ. ق.) در حدود 4200 بیت و نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ مدرسه ٔ سپهسالار موجود و مکرر چاپ شده است. لیلی و مجنون مکتبی شیرازی، به سال 886 هَ. ق.گفته شده و مکرر به چاپ رسیده است. لیلی و مجنون مهدی، شاعری مهدی تخلص که به سال 924 مرده است، ذکر وی در تحفه ٔ سامی رفته و انتساب لیلی و مجنون به مهدی تخلص از مرحوم تربیت است. لیلی و مجنون چپ نویس، سام میرزا در تحفه ٔ سامی گوید: وی رساله ای در بحر لیلی ومجنون به نام من ساخت. مجنون و لیلی نامی اصفهانی (ناظم به سال 1207 درگذشته)، نسخه ٔ این کتاب در کتابخانه مرحوم تربیت دیده شده است. لیلی و مجنون فوقی یزدی، ناظم معاصر شاه عباس دوم (1077-1052 هَ. ق.) بوده و مرحوم آیتی در تاریخ یزد از آن نامبرده است. لیلی و مجنون صبای کاشانی (وفات 1238 هَ. ق.) نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ ملی ملک موجود است. لیلی و مجنون عبدی بیک شیرازی (اواخر قرن دهم). رجوع به تذکره ٔ هفت اقلیم شود. لیلی و مجنون کاتبی، رجوع به فهرست ریو ص 637شود. لیلی و مجنون ثنائی، خواجه حسین ثنائی مشهدی به سال 996 هَ. ق. درگذشته و صاحب کشف الظنون بدین نام مثنوی به وی نسبت داده است. لیلی و مجنون هدایت اﷲ رازی، اصطبل دار شاه طهماسب و شاه عباس. لیلی و مجنون اشرف مراغی، تربیت در تقویم بدان شاعر نسبت داشتن مثنویی داده است. لیلی و مجنون تجلی، علیرضا تجلی شیرازی اواخر قرن یازدهم هجری میزیسته است. لیلی و مجنون حکیم شفائی، مرحوم تربیت این مثنوی را به او نسبت داده است (ناظم به سال 1037 هَ. ق. درگذشته). لیلی ومجنون سالم ترکمان، رجوع به کتاب «دانشمندان آذربایجان » تألیف تربیت شود. لیلی و مجنون اسیری تربیتی، رجوع به کتاب «دانشمندان آذربایجان » تألیف تربیت شود. لیلی و مجنون کاشف شیرازی، (معاصر شاه عباس اول) در تذکره ٔ نصرآبادی لیلی و مجنون و عباس نامه و هفت پیکر او مذکور است. لیلی و مجنون نصیبی کرمانشاهی. رجوع به کتاب «دانشمندان آذربایجان » تألیف تربیت شود. لیلی و مجنون موجی. رجوع به کتاب مذکور تألیف تربیت شود. لیلی و مجنون صاعدی، در قاموس الاعلام ترکی صاعدی خبوشانی زین الدین نام از شعرای قرن نهم هجری معرفی شده است. لیلی و مجنون حرفی، در هفت اقلیم ذیل شهر ساوه بدین نام شاعری است و تربیت (در کتاب مذکور) این مثنوی را به حرفی نسبت داده است. لیلی و مجنون ملا مرادبن میرزا جان (قرن یازدهم هجری) صاحب تاریخ قصص الخاقان که در 1077 هَ. ق. تألیف شده از این کتاب نام برده است. لیلی و مجنون سیدحسن بن فتح اﷲ، نسخه ٔ آن در ضمن خمسه ٔ او در موزه ٔ بریتانیاست و به سال 1038 هَ. ق. گفته شده است. لیلی و مجنون ابوالبرکات لاهوری، در تذکره ٔ روز روشن خمسه ٔ او نام برده شده است. لیلی و مجنون داود، خمسه ٔ او در موزه ٔ لندن موجود است. چاه وصال شعله ٔ اصفهانی، (در اواخر قرن یازدهم هجری) داستان لیلی و مجنون را به نام چاه وصال به نظم آورده و نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ مجلس شورا موجود است. لیلی و مجنون هوس، (میرزا محمدتقی) این مثنوی به زبان اردو است و نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ آصفیه ٔ دکن موجود است. لیلی و مجنون ناصر هندو. رجوع به آثار تربیت شود. لیلی و مجنون روح الامین اصفهانی (اوایل قرن یازدهم هجری) نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ ملی ملک در تهران موجود است. لیلی و مجنون امیر علیشیر نوائی (844-906) به ترکی. خمسه ٔ او در کتابخانه ٔ مدرسه عالی سپهسالار موجود است. لیلی و مجنون سودائی به ترکی، نسخه ٔ آن در کتابخانه ٔ کمبریج موجود است و در 920 هَ. ق. نظم آن به انجام رسیده. لیلی و مجنون خیالی، (عبدالوهاب) به ترکی این شاعر معاصر سلطان سلیم اول (وفات 926 هَ. ق.) بوده و در قاموس الاعلام ترکی نام کتاب برده شده است. لیلی و مجنون عیسی نجاتی به ترکی، (وفات 914هَ. ق.). رجوع به کشف الظنون شود. لیلی و مجنون احمدی به ترکی، مرحوم تربیت در نامه ٔ دانشمندان آذربایجان از آن نام برده است. لیلی و مجنون صالح بن جلال به ترکی، (وفات 973 هَ. ق.). رجوع به کشف الظنون و قاموس الاعلام ترکی شود. لیلی و مجنون خلیفه به ترکی، تربیت از آن نام برده و شاید مراد خلیفهبن ابی الفرج بیضاوی باشد که از ادباء شافعی بوده و به سال 1060 هَ. ق. درگذشته است. لیلی و مجنون حمداﷲبن آقا شمس به ترکی، (وفات 909 هَ. ق.). رجوع به کشف الظنون شود. لیلی و مجنون شاهدی ادرنوی که به ترکی به سال 881 هَ. ق. گفته شده است. رجوع به کشف الظنون شود. لیلی و مجنون خلیلی برسوی به ترکی، پسر لامعی است که به سال 938هَ. ق. درگذشته. لیلی و مجنون فضولی به ترکی، این کتاب به سال 1264 هَ. ق. در آستانه چاپ شده و دو نسخه ٔ خطی آن در کتابخانه ٔ ملی ملک تهران موجود است و با یکدیگر اختلاف دارند. لیلی و مجنون بهشتی (سلیمان چلبی) به ترکی. صاحب قاموس الاعلام گوید هشت مثنوی ساخته و از سلطان بایزید فرار کرده و خدمت امیر علیشیر رسیده است. لیلی و مجنون سنان به ترکی. مؤلف معاصر سلطان بایزیدخان است و صاحب کشف الظنون گوید نخستین کسی است که خمسه ٔ ترکی انشاء کرده است. اینک خلاصه ای از داستان لیلی و مجنون به روایت نظامی: در کشور عربستان قبیله ٔ بنی عامر را امیری بود به مردی طاق و به هنر شهره ٔ آفاق، او را فرزندی نبود. به درگاه خداوند بس راز و نیاز کرد تا پسری روشن گوهر دادار داور بدوعطا فرمود، نامش را قیس نهاد. چون ببالید و بالا گرفت به مکتب دادش، آنجا که گروهی از دختران و پسران خردسال همزانوی وی جور استاد میبردند به از مهر پدر، از جمله ٔ دختران دختری بود نه دختر بلکه:
ماه عربی به رخ نمودن
ترک عجمی به دل ربودن
در هر دلی از هواش میلی
گیسوش چو لیل و نام لیلی
قیس را با لیلی دلبستگی و مهر پدید آمد و لیلی هوای قیس در سر می پرورد. چون چندی بر این گذشت، عشق پوشی سودمند نیامد و کار از پرده برون افتاد، سخنان مردم به درازا کشید و میان آن دو جدائی افکندند. مجنون چون از معشوقه دور ماند گرد کوی و برزن برآمد و سرود خواندن گرفت، صبر از دست بداد و بیتاب و بی اختیار پای و سر برهنه روی به دشت و صحرا نهاد. و گاهگاه نیز پنهان به کوی جانان میرفت، در و دیوار می بوسید و از کوی یار به بویی خورسند بود و به چیزی جز نام لیلی تسلی نمی یافت. چون کار آشفتگی او از حد گذشت و داستانش به پدر رسید نصیحت آغازید، اما مفید نیفتاد. ناگزیر بر آن شد که لیلی را برای فرزند خواستگاری کند. پیران قبیله نیز بدین رضا دادند و با گروهی بسیار و شکوهی تمام به قبیله ٔ لیلی رفت. شیوخ قبیله به ادب پذیرفتندش و حاجتش بازپرسیدند. پدر لیلی را گفت:
من دُرخرم و تو درفروشی
بفروش متاع اگر بهوشی
اما پدر لیلی هم بدان علت که قیس دیوانگیی می نماید و دیوانه، دامادی را نشاید، از قبول تقاضا امتناع جست. عامریان ناچار نومید بازگشتند. و زبان اندرزبه مجنون گشودند، اما اندرزشان خس و خاشاکی بود که بر آتش فشانده شود، شور عشق مجنون را شعله ورتر ساخت و بر پریشانیش بیفزود، پیراهن بدرید و به دامن صحرا گریخت.
لیلی جویان به هر مقامی
لیلی گویان به هر دو گامی
چون کار شیفتگی و دیوانگی مجنون بس بالا گرفت، بر آن شدند که وی را به مکه برند و طواف کعبه دهند تا مگر زیارت خانه ٔ خدای گره از کار فروبسته ٔ او بگشاید. پس به موسم حج او را به مکه بردند، چون به خانه درآوردندش، پدر آواز دادش که ای فرزند! آخر دست در حلقه ٔ این درزن و از خداوند خانه بخواه که زنجیر عشق از گردنت بگسلاند. مجنون برجست و گریان دست در حلقه ٔ کعبه زد وبگفت:
یارب به خدائی خدائیت
وآنگه به کمال پادشائیت
کز عشق به غایتی رسانم
کو ماند اگرچه من نمانم
پدر چون این سخن بشنید دانست که درد وی را درمانی نیست. به خانه بازآمد و مجنون را به کار خویش بگذاشت. نشر داستان شیفتگی مجنون، مردم قبیله را بر آن داشت که ازبیت و غزل خواندن مجنون در عشق محبوب و پرده ٔ آبرودری مردم قبیله، شکایت به سلطان برند. سلطان چون ماجرا بشنید، خون وی را مباح فرمود. از عامریان کس این سخن به پدر مجنون برد، پدر کسان به جستن گمشده بفرستاد. سرانجام، از قبیله ٔ بنی سعد مردی بر وی گذشت، با آن خراب عشق سخن گفت، اما جوابی نشنید. ناچار خبر به پدر برد پدر با اهل قبیله به طلب وی رفت، او را دید در غاری تنگ و تاریک سر بر سنگ نهاده و بیت میگوید وشعر سوزناک میسراید. پدر از حال پسر پرسید. گفت: حال اینکه بینی و حساب آنکه دانی، دیگر چه جای پرسش است:
چون کار به اختیار ما نیست
به کردن کار، کار ما نیست
چو آتش گرم پدر در هیزم تر پسر نگرفت بگریست و به خانه بازآمد و مجنون را نیز به خانه برد، اما پس از چندی بگریخت و باز گرد بیابان برآمدن گرفت. از آن سوی، لیلی نیز روزبه روز می بالید و بر جمال و کمال می افزود، اما عشق قیس از دل نمی زدود، پنهان به بام میرفت و از بام تا شام به دشت و دمن می نگریست شاید گمشده بازیابد و یک لحظه روی دلدار بیند. و هرگاه شعری از مجنون می شنید با فصاحت ذاتی که داشت بیتی میگفت و بر ورقی می نوشت واز بام، رهگذریان را می افکند تا مگر به مجنون برسانند و بدین طریق میان آن دو بیت و غزل روان گشت و پیام ها آمد و شد گرفت. و سالی چنین بر هر دو بگذشت تا روزی در فصل گل، لیلی از حجره بدرآمد و به باغ خرامیدتا در پناه درختان از فراق محبوب آهی از جگر برآورد. رهگذری غزلی چون درّ مکنون خواندن گرفت و لیلی را از شنیدن آن غزل بیقراری فزود، از همراهان یک تن حال او بدید و راز نهان وی بدانست، به خانه بازآمد و آن راز با مادر لیلی بگفت. مادر بر دختر بیمناک شد، برمراقبت بیفزود و لیلی چون گنج حصاری گشت. قضا را هم در آن روز مردی از قبیله ٔ بنی اسد، ابن سلام نام بر لیلی در باغ بگذشت، بدیدش و بپسندید. چون به خانه رفت کسان گماشت تا او را به خواهند. میانجی در میان آمد وپدر و مادر لیلی بدان رضا دادند، اما بدان شرط که خواستار چندان درنگ آرد تا عارضه ٔ نقاهت لیلی برطرف شود. کار به نامزدی لیلی و ابن سلام پایان گرفت و ابن سلام به سوی دیار خود بازگشت. از آن سوی مردی از نیکان دیار، نوفل نام، جنگاور و محتشم به شکار اندر، مجنون را بدید با تن دردمند و چشم گریان با دد و دام انس گرفته و جامه از تن دورکرده، از حال وی بپرسید. گفتندش جوانی است نزار عشق و سوخته ٔ فراق. با وی سخن گفت و گرم بپرسید، جویای لیلی شد، مجنون در پاسخ بالبدیهه بیتی سوزان سرود و قصیده ای عاشقانه انشاء کرد. نوفل از مجنون خواست تا دست از جنون بردارد و با وی به میان قبیله برود تا وی به زر یا به زور دست لیلی در دست وی نهد. گفتگوها رفت تا سرانجام مجنون رام شد، وعهد و پیمان در میان آمد و میثاق مؤکد گشت. مجنون را به جایگاه نوفل بردند و سر و تن بشستند و خورش و پوشش دادند. اندک اندک زردی چهره رنگ به ارغوان داد وقد کمان، سهی بالا شد. ماهی دو سه بر این برآمد، نوفل کسان در میان داشت تا مگر مشایخ قبیله ٔ لیلی به زناشوئی عاشق و معشوق رضا دهند. اما کار از پیام به حسام کشید. جنگی سخت میانه درگرفت و تا شب هنگام بکشید. اما چون نیروی دو سپاه برابر نبود یاران نوفل در میان آمدند و کار به صلح کشید و دو لشکر عنان کینه برتافتند. اما مجنون دست از تعنت و عتاب برنداشت و نوفل را به عهدشکنی متهم ساخت، ناچار بار دگر نوفل ساز جنگ کرد و در این پیکار ظفر نوفلیان را بود:
بر خصم زدند و برشکستند
کشتند و بریختند و خستند
پیران قبیله ٔ لیلی خاک بر سر کنان به درگاه نوفل رفتند و از او بخشایش خواستند. نوفل خواستار لیلی گشت پدر لیلی، دست در دامن نوفل زد و از ننگ رسوائی خویش در میان قبایل زاری کرد و او را بیم داد که اگر از این تقاضا نگذرد دختر را بکشد و نزد سگان افکند تا از ننگ وصلت دیوانه ای برهد. نوفل را دل بر وی بسوخت دست از جنگ بداشت و به دیار خود بازگشت... از داستان مجنون با آهوان و مکالمه ٔ او با زاغ میگذریم تا سخن کوتاه شود. چون نوفل دست از جنگ بداشت و پدر لیلی خبر به لیلی برد که از دیوانه رهیدی. لیلی را این خبر آه از نهاد برآورد و نهانی اندوه خوردن گرفت:
میخورد ولی به صد مدارا
پنهان جگر و می آشکارا
خواستاران از هر سوی به طلب آمدند و ابن سلام گنج و گوهر و قاصدی جادوسخن بفرستاد و از کسان لیلی به عروسی رضا گرفت. روز دیگر به رسم عرب عقد آن گوهر گرانبها بستند و حجله ٔ زفاف بساختند. صبح زفاف محمل آماده شد ولیلی را در عماری به خانه ٔ شوی بردند، اما لیلی از گریه تسکین نمی یافت بر شوی سوگند یاد کرد و گفت:
کز من غرض تو برنخیزد
ور تیغ تو خون من بریزد
ابن سلام ناچار از وی به سلامی بسنده کرد و به تماشائی خرسند گشت. از آن سوی مجنون را راهگذری از شوی کردن لیلی آگاهی داد از شنیدن این خبر دردناک آتش جگر به سر برآمدش و چون مرغ سربریده به خاک درغلطید و چندان ناله و جزع کرد که شتر سوارراهگذر را دل بر او بسوخت و از گفته پشیمان ساخت. ناچار از در چاره برآمد و مجنون را دلداری داد که سخن به مزاح گفته و راه لاغ پیموده است. مجنون بدین سخن اندک تسکین یافت، اما به زبان عتاب معشوق را میگفت:
من مهر ترا به جان خریده
تو مهر کس دگر گزیده
چو عهده ٔ عهد بازجویند
جز عهدشکن ترا چه گویند؟
ازمرگ پدر مجنون و روز گذاردن وی با وحوش صحرا نیز میگذریم. اکتفای بدین حکایت را که روزی بر دیار خود بگذشت بر ورقی بدید که نام لیلی و مجنون نوشته بودند، نام معشوقه به ناخن بخراشید و بسترد. گفتند: چرا چنین کردی ؟ گفت: لیلی چنان در من مستغرق است که از این دو تن یک تن بیش نمانده است:
من به که نقاب دوست باشم
یا بر سر مغز پوست باشم
شبی مجنون را به درگاه قادر کارساز راز و نیازی بود و زبان حالش این:
ای هفت فلک فکنده ٔ تو
ای هرکه بجز تو بنده ٔ تو
ای خاک من از تو آب گشته
بنگر به من خراب گشته
بامدادان هم در آن حال که میان دام و دد نشسته بود، ناگهان از کنار دشت گردی برخاست و سواری فرارسید مجنون را گفت: دیروز به فلان جایگاه ماهروئی گونه به زردی داده و اشک از دیده روان دیدم، لیلی نام و مجنون پرست و بدین مباهی که بر معشوق فضیلت کتمان راز دارد و چون او سر عشق با عارف و عامی نگفته و کوس رسوائی بر سر بازار نزده است، من از دردمندی و غم مرگ پدر تو وی را حکایتها گفتم. چون بشنید به درد بگریست وسوگند داد که بر تو بگذرم و نامه ٔ او ترا دهم. آنگاه نامه به مجنون سپرد، مجنون نامه ٔ معشوقه ببوئید و ببوسید و از هوش برفت. آنجا نوشته بود:
این نامه که هست چون پرندی
از غمزده ای به دردمندی
و در آن خطابهای عاشقانه کرده و معشوق را امید داده که اگرچه با جفت در یک وثاق است ولی از او طاق و به دیدار معشوق مشتاق است و چشمی به او از دور میگشاید، چه اختیار پیوستن ندارد. مجنون نیز معشوق را نامه کرد و پیغامهای گرم داد و او را به حفظ عهد بستود و به قاصد سپرد تا به لیلی رساند:
لیلی چو بنامه در نظر کرد
اشکش بدوید و نامه تر کرد
حکایت حال مجنون و مادر او را نیز بجای می گذاریم و به دیدار لیلی و مجنون میپردازیم: لیلی که در فراق یار در تب و تاب بود روزی فرصت نگاه داشت و دزدیده از چشم مراقبان از خانه بدرآمد و دلتنگ در رهگذری بنشست. پیری را از دور بدید و از وی جویای حال مجنون گردید. گفت: بیچاره را از غم، روز از روز بتر است و آشفتگی افزون. از نیک و بد بی خبر است و جز به راه لیلی نظری ندارد، گوهری چند از گوش بازکرد و پایمزد را به پیر داد تا رنجه شود و مجنون را به جایگاهی آرد که نعمت دیدار عاشق و معشوق دست دهد. پیر چنین کرد، عاشق به معشوق پیوست و معشوق به مسافت ده گام دور از وی بنشست بدین عذر که:
زین بیش قدم زدن هلاک است
در مذهب عشق بیمناک است
تا چون که به داوری نشینم
از کرده خجالتی نبینم
مجنون را چون دیده به لیلی افتاد بی هوش شد. پیر آبی بر او زد تا به هوش آمد، آنگاه غزلی سوزناک بسرود و راه صحرا گرفت. لیلی نیز به خرگاه بازآمد... داستان سلام بغدادی را نیز رها میکنیم همان کسی که با شعر بسیار از نزد مجنون به بغداد بازآمد و راوی اشعار آن شاعر عشق پیشه گشت. چون روزی چند از این ماجرا بگذشت، ابن سلام که لیلی را چون درّی شاهوار دور از چشم رقیب پاس میداشت بیمار شد و:
او رفت و رَویم و کس نماند
وامی که جهان دهد ستاند.
لیلی به بهانه ٔ مرگ شوهر به سوگواری بنشست و اشکی از پی دوست بریخت و بر قاعده ٔ مصبیت زدگان روزی چند جامه سیاه کرد. چون فصل خزان دررسید و برگها بر شاخ به زردی گرائید و آب در آبدان بفسرد، لیلی را نیز از غم و اندوه مزاج از طریق سلامت بگشت بر بستر بیماری افتاد و مادر را پیش خواندو وصیت کرد که چون مرگ فرارسد سرمه ٔ چشم از غبار خاک پای دوست کنند و گیسو از گلاب اشک تر سازند و چون عروسان آراسته به حجله ٔ خاک برند، آنگاه مجنون دلسوخته را آگاهی دهند و چون به زیارت گور آید و بر خاک نشیند بگذارند تا بگرید و ببوید و از نکوئی در حق وی دریغ نکنند و عزیز لیلی را عزیز دارند و بگویندش که چون لیلی از این جهان بدرمیشد:
در مهر تو تن به خاک میداد
بر یاد تو جان پاک میداد.
چون این وصیتها بکرد جانان طلبید و جان بداد. این داستان به سوگواری کردن مجنون و پیوستن وی از کوه به تربت لیلی و از آنجا به کوه بازگشتن و مردن منتهی میشود و به قول نظامی:
زینسان ورقی سیاه میکرد
عمری به هوی تباه میکرد
آخر چو به کار خویش درماند
او نیز رحیل نامه برخواند.
(از کتاب رومئو و ژولیت و مقایسه با لیلی و مجنون نظامی تألیف علی اصغر حکمت صص 56-101 با تصرف در عبارت).
صاحب اعلام النساء آرد: لیلی بنت سعدبن مهدی ربیعه، من فواضل نساء عصرها کان یهیم بها قیس بن ملوح بن مزاحم المعروف بمجنون لیلی و کان سبب عشقه ایاها انه اقبل ذات یوم علی ناقه له کریمه و علیه حلتان من حلل الملوک فمر بامراءه من قومه یقال لها کریمه و عندها جماعه نسوه یتحدثن فیهن لیلی فاعجبهن جماله و کماله فدعونه الی النزول و الحدیث فنزل و جعل یحدثهن و امر عبداً له کان معه فعقر لهن ناقته و ظل یحدثهن بقیه یومه فبینا هو کذلک اذ طلع علیهم فتی علیه برده من برود الاعراب یقال له منازل یسوق معزی له. فلما رأینه اقبلن علیه و ترکن المجنون و خرج من عندهن و انشاء یقول:
اء اعقر من جرا کریمه ناقتی
و صلی مفروش لوصل منازل
اذا جاء قعقعن الحلی و لم اکن
اذا جئت ارضی صوت تلک الخلاخل
متی انتضلنا بالسهام نضلته
و ان ترم رشقاً عندها فهو ناضلی.
فلما اصبح لبس حلته و رکب ناقه له اخری ومضی متعرضاً لهن فالفی لیلی قاعده بفناء بیتها و قدعلق حبه بقلبها و هویته و عندها جوار یتحدثن معها فوقف بهن و سلم. فدعونه الی النزول و قلن له: هل لک فی محادثه من لایشغله عنک منازل و لا غیره ؟ فقال: ای لعمری. فنزل و فعل مثل ما فعله بالامس فارادت ان تعلم هل لها عنده مثل ما له عندها فجعلت تعرض عن حدیثه ساعه بعد ساعه و تحدث غیره و قد کان علق بقلبه مثل حبها ایاه و شغفته و استملحها فبینا هی تحدثه اذ اقبل فتی من الحی فدعته و سارته سراراً طویلاً ثم قالت له: انصرف و نظرت الی وجه قیس قد تغیر و انتقع لونه و شق علیه فعلها فانشأت تقول:
کلانا مظهر للناس بغضاً
و کل عند صاحبه مکین
تبلغنا العیون بما اردنا
و فی القلبین ثم هوی دفین.
فلماسمع البیتین شهق شهقه شدیده و اغمی علیه فمکث علی ذلک ساعه و نضخوا الماء علی وجهه و تمکن حب کل واحد منهما فی قلب صاحبه حتی بلغ منه کل مبلغ و دخلت لیلی علی جاره لها من عقیل و فی یدها مسواک تستاک به فتنفست ثم قالت: سقی اﷲ من اهدی لی هذا السواک. فقالت لها جارتها: و من هو؟ قالت:قیس بن الملوح ثم نزعت ثیابها تغتسل فقالت: ویحه لقدعلق منی ما اهلکه من غیر ان استحق ذلک فنشدتک اﷲ اصدق فی صفتی ام کذب. فقالت لا واﷲ بل صدق. و بلغ قیس قولها فبکی و قال شعراً. و وعدت لیلی قیساً اذا وجدت فرصه لذلک فمکث مده یراسلها فی الوفا و هی تعده و تسوفه فاتی اهلها ذات یوم و الحی خلوف فجلس الی نسوه من اهلها حجره منها بحیث تسمع کلامه فحادثهن طویلاً ثم قال: الا انشدکن ابیاتاً احدثتها فی هذه الایام ؟ قلن: بلی. فانشدهن:
یا للرجال لهم بات یعرونی
مستطرف و قدیم کاد یبلینی
من عاذری من عزیم غیر ذی عسر
یابی فیمطلنی دینی و یلوینی
لایبعد النقد من حقی فینکره
و لایحدثنی ان سوف یقضینی
و ما کشکری شکر لو یوافقنی
و لا منای سواه لو یوافینی
اطعته و عصیت الناس کلهم
فی امره و هواه و هو یعصینی.
فقلن له: ما انصفک هذا الغریم الذی ذکرته و جعلن یتضاحکن و هو یبکی. فاستحیت لیلی منهن و رقت له حتی بکت و قامت فدخلت بیتها و انصرف المجنون. و لما اشهر امر المجنون و لیلی و تناشد الناس شعره فیها اجتمع ابوقیس و امه و رجال عشیرته الی ابی لیلی فوعظوه و ناشدوه اﷲ و الرحم و قالوا له ان هذا الرجل لهالک و قبل ذلک ففی اقبح من الهلاک بذهاب عقله و انک فاجع به اباه و اهله فنشدناک اﷲ و الرحم ان تفعل ذلک فواﷲ ما هی اشرف منه و لا لک مثل مال ابیه و قد حکمک فی المهر و ان شئت ان یخلع نفسه الیک و ماله فعل. فابی ابوها و حلف باﷲ و بطلاق امها انه لایزوجه ایاها ابداً و قال: افضح نفسی و عشیرتی و آتی مالم یأته احد من العرب اسم ابنتی بمیسم فضیحه فانصرفوا عنه و خالفهم لوقته فزوجها رجلاً من قومها فتزوجته لیلی علی کره منها. و بلغ الخبر قیساً فیئس و اشرف علی الهلاک فقال الحی لابیه: احجج به الی مکه و ادع اﷲعز و جل و مره ان یتعلق باستار الکعبه فیسأل اﷲ ان یعافیه مما به و یبغضها الیه فلعل اﷲ ان یخلصه من هذا البلاء فحج به ابوه فلما صاروا بمنی سمع صائحاً فی اللیل یصیح: یا لیلی فصرخ صرخه ظنوا ان نفسه قد تلفت و سقط مغشیاً علیه فلم یزل کذلک حتی اصبح ثم افاق حائل اللون ذاهلاً فانشاء یقول:
عرضت علی قلبی العزاء فقال لی
من لاَّن فایأس لا اعزک من صبر
اذا بان من تهوی واصبح نائیاً
فلا شی ٔ اجدی من حلولک فی القبر
و داع دعا اذ نحن بالخیف من منی
فهیج اطراب الفؤاد و مایدری
دعا باسم لیلی غیرها فکأنما
اطار بلیلی طائراً کان فی صدری
دعا باسم لیلی ضلل اﷲ سعیه
و لیلی بارض عنه نازحه قفر.
ثم قال له ابوه: تعلق باستار الکعبه و اسأل اﷲ ان یعافیک من حب لیلی. فتعلق باستار الکعبه و قال: اللهم زدنی للیلی حباً و بها کلفاً و لاتنسنی ذکرها ابداً. و ظل قیس یغشی بیوت اهل لیلی بالرغم من منع ابی لیلی و عشیرتها له فشکوه الی السلطان فاهدر دمه لهم فاخبروه بذلک فلم یرعه و قال: الموت اروح لی فلیتهم قتلونی. فلما علموا بذلک عرفوا انه لایزال یطلب غره منهم حتی اذا تفرقوا دخل دورهم فارتحلوا عنها و ابعدوا. و جاء قیس عشیه فاشرف علی دورهم فاذا هی منهم بلاقع فقصد منزل لیلی الذی کان بیتها فیه فالصق صدره به و جعل یمرغ خدیه علی ترابه و یبکی ثم انشاء یقول:
ایا حرجات الحی حیث تحملوا
بذی سلم لاجادکن ربیع
و خیماتک اللاتی بمنعرج اللوی
بلین بلی لم تبلهن ربوع
ندمت علی ماکان منی ندامه
کما یندم المغبون حین یبیع
فقدتک من نفس شعاع فاننی
نهیتک عن هذا و انت جمیع
فقربت غیر القریب و اشرفت
الیک ثنایا ما لهن طلوع.
و کان لقیس ابنان یأتیانه فیحدثانه و یسلیانه و یؤانسانه فوقف علیهما یوماً وهما جالسان فقالا له: یا اباالمهدی الا تجلس ؟ قال: لا بل امضی الی منزل لیلی فارتسمه و اری آثارها فیه فاشفی بعض ما فی صدری بها فقالا له: فنحن معک. فقال: اذافعلتما اکرمتما و احسنتما. فقاما معه حتی اتی دار لیلی فوقف بها طویلاً یتتبع آثارها و یبکی و یقف فی موضع موضع منها و یبکی ثم قال:
یا صاحبی الما بی بمنزله
قد مر حین علیها ایما حین
انی اری رجعات الحب تقتلنی
و کان فی بدئها ما کان یکفینی
لا خیر فی الحب لیست فیه قارعه
کأن صاحبها فی نزع موتون
ان قال عذاله مهلاًفلان لهم
قال الهوی غیر هذا القول یعنینی
القی من الیأس تارات فتقتلنی
و للرجاء بشاشات فتحیینی.
ثم انصرف اهل قیس یعزونه عنها و یقولون له نزوجک انفس جاریه فی عشیرتک فیأبی الا لیلی و یهذی بها و یذکرها ثم هاج علیه الحزن و الهم فهام بها هیاماً عظیماًفاختلط عقله و هام علی وجهه فی القفار مع البهائم وتوحش فکان لایلبس ثوباً الا خرقه و لایمشی الا عاریاً ویلعب بالتراب و یجمع العظام حوله فاذا ذکرت لیلی انشاء یحدث عنها عاقلاً و لایخطی ٔ حرفاً و ترک الصلاه فاذا قیل له: ما لک لاتصلی لایرد حرفاً و کانوا یحبونه و یقیدوه فکان یعض لسانه و شفته حتی خشی علیه فخلی سبیله. و جلست نسوه الی قیس فقلن له: ما الذی دعاک الی ان احللت بنفسک ما تری فی هوی لیلی و اًنما هی امراءه من النساء هل لک فی ان تصرف هواک عنها الی احدانافنساعفک و نجزیک بهواک و یرجع الیک ما عزب من عقلک و جسمک ؟ فقال لهن: لو قدرت علی صرف الهوی عنها الیکن لصرفته عنها و عن کل احد بعدها و عشت فی الناس سویاًو مستریحاً، فقلن له ما اعجبک منها؟ فقال: کل شی ٔ رأیته و شاهدته و سمعته منها اعجبنی واﷲ مارأیت منها قط الا کان فی عینی حسناً و بقلبی علقاً و لقد جهدت ان یقبح منها ما عندی شی ٔ او یسمج او یعاب لاسلو عنها فلم اجده. فقلن له: فصفها لنا. فانشاء یقول:
بیضاء خالصهالبیاض کأنها
قمر توسط جنح لیل مبرد
موسومه بالحسن ذات حواسد
ان الجمال مظنه للحسد
و تری مدامعها ترقرق مقله
سوداء ترغب عن سواد الاثمد
خود اذا کثر الکام تعوذت
بحمی الحیاء و ان تکلم تقصد.
و لما اختلط عقل قیس و ترک الطعام و الشراب مضت امه الی لیلی فقالت: ان قیساً قد ذهب حبک بعقله و ترک الطعام و الشراب فلو جئته وقتاً لرجوت ان یثوب الیه بعض عقله. فقالت لیلی: اما نهاراً فلا لاننی لاآمن قومی علی نفسی ولکن لیلاً. فاتته لیلاً فقالت له: یا قیس ان امک تزعم انک جننت من اجلی و ترکت المطعم و المشرب فاتق اﷲ و ابق علی نفسک فیبکی و انشاء یقول:
قالت جننت علی ایش فقلت لها
الحب اعظم مما بالمجانین
الحب لیس یفیق الدهر صاحبه
و انمایصرع المجنون فی الحین.
فبکت معه و تحدثا حتی کاد الصبح یسفر ثم ودعته و انصرفت فکان آخر عهده بها. و اختلف فی تسمیته المجنون و هل کانت به جنه حقیقیه؟ فقال ابن عائشه: انما سمی المجنون بقوله:
ما بال قلبک یا مجنون قد خلعا
فی حب من لاتری فی نیله طمعا
الحب و الود نیطا بالفؤاد لها
فاصبحا فی فؤادی ثابتین معا.
و قال الاصمعی: لم یکن المجنون مجنوناً انما جننه العشق وانشد له:
یسموننی المجنون حین یروننی
نعم بی من لیلی الغداه جنون
لیالی یزهی بی شباب و شره
و اذبی من خفض المعیشه لین.
و عن المدائنی: انه ذکر عنده مجنون بنی عامر فقال: لم یکن مجنوناً و انما قیل له المجنون بقوله:
و انی لمجنون بلیلی موکل
و لست عزوفاً عن هواها و لا جلدا
اذا ذکرت لیلی بکیت صبابه
لتذکارها حتی یبل البکا الخدا.
و قال عون بن عبداﷲ العامری: ماکان واﷲ المجنون الذی تعزونه الینا مجنوناً و انما کانت به لوثه و سهواحدثهما به حب لیلی و انشد له:
و بی من هوی لیلی الذی لو ابثه
جماعهاعدائی بکت لی عیونها
اری النفس عن لیلی ابت ان تطیعنی
فقد جن من وجدی بلیلی جنونها.
و قال ابن سلام: لو حلفت ان مجنون بن عامر لم یکن مجنوناً لصدقت و لکن توله لما زوجت لیلی و ایقن الیأس منها اء لم تسمع الی قوله:
ایا ویح من امسی تخلس عقله
فاصبح مذهوباً به کل مذهب
خلیعاً من الخلان الا مجاملا
یساعدنی من کان یهوی تجنبی
اذا ذکرت لیلی عقلت و راجعت
عوازب قلبی من هوی متشعب.
و خرج رجل من بنی مره الی ناحیه الشام و الحجاز و ما یلی تیماء و السراه و ارض نجد فی طلب بغیه له فاذا هو بخیمهقد رفعت له و قد اصابه المطر فعدل الیها و تنحنح فاذا امراءه قد کلمته فقالت: انزل. فنزل. فقالت: سلوا هذا الرجل من این اقبل ؟ فقال: من ناحیه تهامه و نجد.فقالت: ادخل ایها الرجل. فدخل الی ناحیه من الخیمته فارخت بینه و بینها ستراً. ثم قالت له: یا عبداﷲ ای بلاد نجد وطئت ؟ فقال: کلها. قالت: فبمن نزلت هناک ؟ قال: ببنی عامر. فتنفست الصعداء. ثم قالت: فبای بنی عامر نزلت ؟ فقال ببنی الحریش فاستعبرت، ثم قالت: فهل سمعت بذکر فتی منهم یقال له قیس بن الملوح و یلقب بالمجنون ؟ فقال: بلی واﷲ و علی ابیه نزلت و اتیته فنظرت الیه یهیم فی تلک الفیافی و یکون مع الوحش لایعقل و لایفهم الا ان تذکر له امراءه یقال لها لیلی فیبکی و ینشداشعاراً قالها فیها. فرفعت الستر بینه و بینها فاذافلقه قمر لم تر عینه مثلها فبکت حتی کاد قلبها یتصدع. فقال: ایتها المراءه اتقی اﷲ فماقلت باساً. فمکثت طویلاً علی تلک الحال من البکاء و النحیب ثم قالت:
ألا لیت شعری و الخطوب کثیره
متی رحل قیس مستقل فراجع
بنفسی من لایستقل برحله
و من هو ان لم یحفظ اﷲ ضایع.
ثم بکت حتی سقطت مغشیاً علیها. فقال الرجل لها: من انت یا انت یا امه اﷲ؟ و ما قصتک ؟ قالت: انا لیلی صاحبته المشؤومه واﷲ علیه غیرالمؤنسه له. فقال الرجل: فمارأیت مثل حزنها و وجدها علیه قط. و لم یزل المجنون علی ندبه و هیامه حتی وافته المنیه فی واد کثیرالحجاره فاحتمله اهله فغسلوه و کفنوه و دفنوه. و لم تبق فتاه من بنی جعده و لا بنی الحریش الا خرجت حاسره صارخه علیه تندبه و اجتمع فتیان الحی یبکون علیه احر بکاء و ینشجون علیه اشد نشیج و حضرهم لیلی و ابوها معزین فکانا اشد القوم جزعاً و بکاء علیه و جعل یقول ابولیلی: ماعلمنا ان الامر یبلغ کل هذا و لکنی امرءً عربیاً اخاف من العار و قبیح الاحدوثه ما یخافه مثلی فزوجتها و خرجت عن یدی و لو علمت ان امره یجری علی هذا ما اخرجتها عن یده و لااحتملت ما کان علی فی ذلک و استرجع و علم انه قد شرک فی هلاکه. و بینا هم یقلبون قیساً وجدوا خرقه فیها مکتوب:
الا ایها الشیخ الذی ما بنا یرضی
شقیت و لاهنیت من عیشک الغضا
شقیت کما شقیتنی و ترکتنی
اهیم من الهلال لااطعم الغمضا.
و قالت لیلی فی قیس:
لم یکن المجنون فی حاله
الا و قد کنت کما کانا
لکنه باح بسر الهوی
و اننی قد ذبت کتمانا.
و قیل للیلی: هذا قیس مات لما به من عشقک قالت: و لقد خفت واﷲ ان اموت بذلک فیه قیل لها: فما عندک حیله تخفف ما به ؟ قالت: صبری و صبره او یحکم اﷲ بیننا و هو خیرالحاکمین. (اعلام النساء ج 4 صص 308-317).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت سعد. راویه من راویات الحدیث رأت عائشه ام المؤمنین و روت عنها. (اعلام النساء ج 3 ص 1371).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت زهیربن یزید النهدیه. کان یهواها ابن عم لها یقال له مرهبن عبداﷲبن هلیل اشتد به شغفه بها فخطبها فابوا ان یزوجوه و کان لایخطبها غیره الا هجاه ثم تزوجها المنجاب بن عبداﷲبن مسروق بن سلمهبن سعد فخرج الی البعث براذان و هی اذ ذاک مسلحه لاهل الکوفه فخرج بها معه فماتت براذان و دفنت هناک فقدم رجلان من بجیله من مکتبهما براذان من بنی نهد فمرا علی مجلسهم فسألوهما عمن براذان من بنی نهد. فاخبراهم بسلامتهم فنعیا الیهم لیلی و مره فی القوم فانشاء یقول:
ایا ناعی لیلی اماکان واحد
من الناس ینعاها الی سواکما
و یا ناعی لیلی اء لم تک جیره
ندامی ذوی حق فالا نهاکما
و یا ناعی لیلی بقد هجتما لنا
تجاوب نوع فی الدیار کلاکما
و یا ناعی لیلی لجلت مصیبه
بنا فقد لیلی لاامرت قواکما
و لا عشتما الا حلیفی بلیه
و لامت حتی یشتری کفناکما
فاشمت و الایام فیها بوائق
بموتکما ابی احب رداکما.
و قال فیها:
کأنک لم تفجع بشی ٔ تعده
و لم تصطبر للنائبات من الدهر
و لم تر بؤساً بعد طول غضاره
و لم ترمک الایام من حیث لاتدری
سقی جانبی راذان و الساحه التی
بها دفنوا لیلی ملث من القطر
و لازال خصب حیث حلت عظامها
براذان یسقی الغیث من هطل غمر
و ان لم تکلمنا عظام دهامه
هناک واصداء بقین مع الصخر.
و قال فیها:
ایا قبر لیلی لایبست و لاتزل
بلادک تسقیها من الواکف الدیم
و یاقبر لیلی غیبت عنک امها
و خالتها و الناصحون ذووالامم
و یا قبر لیلی کم جمال تکنه
و کم ضم فیک من عفاف او من کرم.
(اعلام النساء ج 3 صص 1369-1370).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت ربعی بن عامربن خالده الانصاریه من بنی بیاضه. ذکرها ابن حبیب فی المبایعات. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت رباب بن حنیف الانصاریه. من بنی عوف بن الخزرج. ذکرها ابن حبیب ایضاً و کانت زوج عتبان بن مالک. (الاصابه ج 8 ص 182).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت رافعبن عمرو الانصاریه. والده ابی عبس بن حرب. ذکرها ابن سعد فی المبایعات و قال امها ام البراء بنت سلمهبن عرفطه. (الاصابه ج 8 ص 181).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حکیم الانصاریه الاوسیه. قال ابوعمر ذکرها ابواحمدبن صالح المعری فی ازواج النبی و لم یذکرها غیره و جوز ابن الاثیر ان تکون هی لیلی بنت الحطیم لان الحکیم یشبه بالحطیم. (از الاصابه ج 8 ص 181).صاحب اعلام النساء آرد: لیلی بنت حکیم الانصاریه الاوسیه من فواضل نساء عصرها وهبت نفسها للنبی (ص) فذکرها احمدبن صالح المصری فی ازواج النبی (ص) و قال ابوعمر ولم یذکرها غیره فیما علمت. (اعلام النساء ج 3 ص 1368).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت الجودی بن عدی بن عمرو الغسانی. من فواضل نساء عصرها کان یهواها عبدالرحمن بن ابی بکر الصدیق و ذلک انه قدم فی تجاره فرآها فی جوار و نساء یتهادین فاذا عثرت احداهن قالت: یا ابنهالجودی فاذا حلفت احداهن حلفت بابنهالجودی فاعجبته و هام بها. فلما غزوا الشام کتب عمر الی صاحب الثغر الذی هی به اذا فتح اﷲ علیکم دمشق فقد غنمت عبدالرحمن بن ابی بکر لیلی بنت الجودی فلما فتح اﷲ علیهم غنموه ایاها و کانت ابنه ملک دمشق و کانت عائشه ام المؤمنین تکلم اخاها عبدالرحمن فیما یصنع بها فیقول یا اخیه دعینی فواﷲ لکانی ارشف من ثنایاها حب الرمان ثم ملها و هانت علیه فکانت عائشه تکلمه فیما یسی ٔ الیها کما کانت تکلمه فی الاحسان الیها فقالت عائشه: یا عبدالرحمن لقد احببت لیلی فافرطت و ابغضت لیلی فافرطت فاما ان تنصفها و اما ان تجهزها الی اهلها. فجهزها الی اهلها و کان عبدالرحمن اذا خرج من عندها ثم رجع الیها رأی فی عینها اثر البکاء فیقول: ما یبکیک ؟ اختاری خصالاً ایها شئت فعلت بک اما ان اعتقک و انکحک فتقول: لااشتهیه و ان شئت رددتک علی قومک ؟ قالت و لاأرید و ان احببت رددتک علی المسلمین قالت لاأرید قال: فاخبرینی ما یبکیک. قالت ابکی الملک من یوم البؤس. و من شعر عبدالرحمن فی لیلی:
تذکرت لیلی و السماوه دونها
و ما لابنهالجودی لیلی و مالیا
و انی تعاطی قلبه حارثیه
تحل ببصری او تحل الحوانیا
و کیف یلاقیها بلی و لعلها
اذ الناس حجوا قابلا ان تلاقیا.
و قال فیها:
یا ابنهالجودی قلبی کئیب
مستهام عندها ما ینیب
جاورت اخوالها حی عکل
فلعکل من فؤادی نصیب.
(اعلام النساء ج 3 ص 1365-1366).
صاحب الاصابه آرد: لیلی بنت الجودی بن عدی بن عمروبن ابی عمرو الغسانی زوج عبدالرحمن بن ابی بکر الصدیق لها ادراک و کان رآها فی الجاهلیه فاحبها فلما افتتحت دمشق صارت الیه فشغف بها فی قصه طویله ذکرها الزبیربن بکار فی ترجمته فقال کان قدم دمشق فی تجاره فرآها علی طنفسه حولها و لابد فلما غزوا الشام کتب عمر لهم انی غنمت عبدالرحمن بن ابی بکر لیلی بنت الجودی فلما سبوها اعطوها له فقدم بها المدینه فقالت عائشه فشغف بها فکنت الومه فیقول یا اختیه دعینی فکانت ارشف من ثنایاها حب الرمان ثم تمادی الزمان فکنت اکلمه فیها فکان احسانه الیها ان ردها الی اهلها فکنت اقول له لقد احببتها فافرطت و ابغضتها فافرطت و فیها یقول عبدالرحمن الابیات المشهوره:
تذکرت لیلی و السماوه بیننا
فما لابنهالکودی لیلی و مالیا.
کذا فی خبر الزبیر وفی روایه عمربن شبه عن الصلت بن مسعود عن احمدبن سیبویه عن سلیمان بن صالح عن ابن المبارک عن مصعب بن ثابت عن عروهبن الزبیر ان ابابکر هو الذی نقله ایاها و روینا فی آخر التاسع من امالی المحاملی روایه اهل بغداد عنه بسند له الی ابن ابی الزیاد عن هشام بن عروه عن ابیه عن عبدالرحمن بن ابی بکر قدم دمشق فی اول الاسلام فی اواخر ایام ابیه فنظر الی لیلی بنت الجودی فلم یر اجمل منها فقال فیها: تذکرت لیلی... الابیات. فکتب عمر الی عامله ان فتح اﷲ علیکم دمشق فاسلموا ابنهالجودی لعبدالرحمن فاسلموها له فقدم بها فانزلها علی نسائه فذکر الخبر و فیه قوله: فکانی ارشف من ثنایاها حب الرمان. قالت فعمل لها شی ٔ حتی سقطت اسنانها فهجرها ثم ردها الی اهلها و هذا آخر شی ٔ فی الخبر المذکور و هو آخر مجلس املاه المحاملی. (الاصابه ج 8 ص 184).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حطیم. از زوجات پیغمبر (ص) اما پیش از ملاقات چون شنید که برص دارد وی را طلاق داد. (تاریخ گزیده ص 161). صاحب الاصابه آرد: لیلی بنت الحطیم بن عدی بن عمروبن سوادبن ظفر الانصاریه الاوسیه ثم الظفریه. استدرکها ابوعلی الحیانی علی الاستیعاب و قال ذکرها ابن ابی حیثمه و قال اقبلت علی النبی (ص) فقالت: انا لیلی بنت الحطیم جئتک اعرض نفسی علیک فتزوجنی قال قد فعلت و رجعت الی قومها فقالوا بئس ما صنعت انت امراءه غیری و هو صاحب نساء ارجعی فاستقیلیه فرجعت فقالت اقلنی فقال قد فعلت. قلت ذکر ذلک ابن سعد عن ابن عباس بسند فیه الکلبی فذکروا اتم منه و اوله اقبلت لیلی بنت الحطیم الی النبی (ص) و هو مولی ظهره الشمس فضربت علی منکبه فقال من هذا اکله الاسد کثیراً ما یقولها و فی آخره فقال قد اقلتک قال و تزوجها مسعودبن اوس بن سوادبن ظفر فولدت له فبینا هی فی حائط من حیطان المدینه تقتل اذ وثب علیها ذئب فاکل بعضها فادرکت فماتت ثم اسند عن الواقدی عن محمدبن صالح بن دینار عن عاصم بن عمربن قتاده قال کانت لیلی بنت الحطیم و هبت نفسها للنبی (ص) فقبلها و کانت ترکت بعولتها رکوباً منکراً و کانت سیئهالخلق فذکر نحو القصه دون ما فی آخرها و قال فی روایه فقال انک نبی اﷲ و قد احل اﷲ لک النساء و انا اًِمراءه طویلهاللسان لا صبر لی علی الضرائر و استقالته و من طریق ابن ابی عون ان لیلی وهبت نفسها للنبی (ص) و وهبن نساء انفسهن فلم یسمع ان النبی (ص) قبل منهن احداً قال و امها مشرفهالدار (کذا) بن هیشهبن الحارث و اخرج ابن سعد عن الواقدی حسبته عن عاصم بن عمربن عباده قال اول من بایع النبی ام سعدبن معاذ و هی کبشهبنت رافعبن عبید و من بنی ظفر لیلی بنت الحطیم و من بنی عمروبن عوف لیلی و مریم و سهیمه بنات ابی سفیان اللیثی یقال له ابوالبنات الحدیث و ذکر ابن سعد ایضاً ان مسعودبن اوس تزوجها فی الجاهلیه فولدت له عمره و عمیره و کان یقال لها اکله الاسد و کانت اول اًِمراءهبایعت النبی و معها ابنتاها و ابنتان لابنتها و وهبت نفسها له ثم استقاله بنوظفر فاقالها. (الاصابه ج 8 ص 181). صاحب اعلام النساء آرد: من فواضل نساء عصرها فهی اول امراءه بایعها النبی (ص) لما قدم المدینه. ثم اقبلت الی النبی (ص) و هو مولی ظهره الشمس فضربت علی منکبه. فقال: من هذا اکله الاسود و کان کثیراً ما یقولها. فقالت: انا ابنه مطعم الطیب و مباری الریح انا لیلی بنت الخطیم جئتک لاعرض علیک نفسی تزوجنی. قال: قد فعلت فرجعت الی قومها فقالت: قد تزوجنی النبی (ص) فقالوا: بئس ما صنعت انت امراءه غیری و النبی صاحب نساء تغارین علیه فیدعوا اﷲ علیک فاستقیلیه نفسک فرجعت فقالت: یا رسول اﷲ! اقلنی. قال: قد اقلتک. فتزوجها مسعودبن اوس بن سواد. و مر حسان بن ثابت بلیلی بنت الخطیم و قیس بن الخطیم اخوها بمکه حین خرجوا یطلبون الحلف فی قریش فقال لها حسان: اظعنی فالحقی بالحی فقد ظعنوا و لیت شعری ما خلفک و ماشأنک اقل ناصرک ام راث رافدک. فلم تکلمه و شتمه نساؤها فذکرها فی شعره فی یوم الربیع الذی یقول فیه:
لقد هاج نفسک اشجانها
و عاودها الیوم ادیانها
تذکرت لیلی و انی بها
اذا قطعت منک اقرانها
و جحل فی الدار غربانها
و خف من الدار سکانها
و غیرها معصرات الریاح
و سح الجنوب و تهتانها
مهاه من العین تمشی بها
و تتبعها ثم غزلانها
وقفت علیها فسألتها
و قد ظعن الحی ما شانها
فعیت و جاوبنی دونها
بما راع قلبی اعوانها.
و هی طویله. فاجابه قیس بن الخطیم بقصیده اولها: اجد بعمره غنیانها. و فخر فیها بیوم الربیع و کان لهم فقال:
و نحن الفوارس یوم الربیَ
َع قد علموا کیف فرسانها
حسان الوجوه سوادالسیو-
ف یبتدر المجد شبانها.
و هی ایضاً طویله. (اعلام النساء ج 3 صص 1368-1369).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت حسان بن ثابت. (الموشح ص 262 و 263) (قاموس الاعلام ترکی).

لیلی. [ل َ لا] (اِخ) بنت نهیک بن اساف بن عدی بن زیدبن جشم الانصاریه. ذکرها ابن حبیب فی المبایعات و هی اخت البراء و قال ابن سعد تزوجها سهل بن الربیعبن عمروبن عدی و امها ام عبداﷲبن اسلم بن حریش بن مجدعه. (الاصابه ج 8 ص 182).

لغت نامه دهخدا

فرهنگ معین

حل جدول

نام های ایرانی

عربی به فارسی

فرهنگ فارسی هوشیار

معادل ابجد

قافیه

عبارت های مشابه