معنی پشتو | جدول یاب

لغت نامه دهخدا

پشتو

پشتو. [پ َ / پ ُ] (اِخ) یا پختو نام لهجه ای در افغانستان و آن شعبه ای است از زبانهای ایرانی. (دائرهالمعارف اسلامی ج 1 ص 152). پشتو ظاهراً از لفظ پشتون یا پختون آمده است که نام قبیله ای از آریاهای ایرانی است. آقای عبدالحی حبیبی آورده اند:...این زبان اصلا جزء زبانهای هندواروپائی است و با زبانهای قدیم آریائی مانند سانسکریت و زندقرابت مستقیم دارد... این زبان منسوب به قوم پشتون است لفظ پشتون در ریگویدا پکهت آمده و با نام بخدی، بختی که در کتاب اوستا برای باختر و بلخ ذکر شده ربط دارد. هرودوت مورخ یونانی آنرا پکتیس و پکتویس و سرزمین آنها را پکتیکا ذکر کرده و بطلمیوس هم آنرا پکتین نوشته است پس نام پشتو از همان پکهت - پکتویس -پکتین ساخته شده و پشتو و پختو تلفظ میشود... در پشتو سی حرف موجود است که بیست و شش حرف آن صامت و چهار مصوت است. آثار ادبی پیش از اسلام این زبان بدست نیامده ولی بعد از قرن اول هجری اشعار و منظوماتی موجود است که بر حیات ادبی این زبان در اوائل اسلام دلالت میکند. کتاب پته خزانه (گنجینه ٔ پنهان) که بسال 1142هَ. ق. 1729 م. در قندهار نوشته شده باستناد کتب قدیمه ٔ پشتو برخی از منظومات و اشعار پشتو را که به قرن دوم هجری تعلق دارد نقل کرده است. شعرای قدیم پشتوکه اشعارشان تاکنون بدست ما رسیده بقرار ذیل است:
قدیم ترین شاعر پشتو که یک منظومه ٔحماسی او را مؤلف کتاب پته خزانه به استناد تاریخ سوری نقل کرده امیر کرور پسر امیر پولاد سوری است که بسال 139 هَ. ق./ 756 م.در مندش غورامیر بود و بسال 154 هَ. ق./ 770 م. درجنگلهای پوشنج هرات مرده است. دیگر از شعرای قدیم که اشعار وی را پته خزانه از کتاب لرغونی پشتانه یعنی افغانهای قدیم نقل کرده ابومحمد هاشم بن زیاد السروانی بستی است که بسال 223 هَ. ق./ 837 م. در سروان هلمند متولد شد وی بزبان پشتو کتاب دسالووزمه یعنی نسیم ریگستان را نوشته است. دیگر از شعرای قدیم پشتو شیخ رضی لودی برادرزاده ٔ شیخ حمید لودی پادشاه ملتان است که در حدود سال هزار مسیحی میزیست. شعرای دیگر که پیش از سال هزار مسیحی درگذشته اند بقرار ذیل اند بیتنی در حدود سال هزار مسیحی، اسماعیل سربنی در حدودسال هزار مسیحی، شیخ اسعد سوری شاعر دربار سوریهای غور (متوفی بسال 425 هجری / 1033 م.) شکارندوی بن احمد کوتوال فیروزکوه غور متوفی در حدود سال 1150 م. ملک یار غرشین متوفی در حدود سال 1150 م. تایمنی متوفی در حدود سال 1150 م. قطب الدین بختیار کاکی بن احمدبن موسی متولد بسال 575 هَ. ق./ 1179 م. و متوفی بسال 633 هَ. ق./ 1235 م.، شیخ تیمن بن کاکر متوفی در حدود سال 1150 م. شیخ متی بن شیخ عباس بن عمربن خلیل متوفی بسال 623 هَ. ق./ 1226 م.، باباهوتک متولد بسال 661 هَ. ق./ 1262 م. و متوفی بسال 740 هَ. ق./ 1339م.، سلطان بهلول لودی متوفی بسال 894 هَ. ق./ 1488م. خلیل خان نیازی متوفی در حدود سال 1188 م. اکبر زمین داوری متوفی در حدود سال 1350 م. شیخ عیسی مِشوانی متوفی در حدود سال 1465 م. شیخ بستان بریخ متوفی در حدود سال 998 هَ. ق./ 1559 م.، ملاالف هوتک متوفی در حدود سال 1591 م.، ملامست زمند متوفی در حدود سال 950 هَ. ق./ 1543 م.، میرزاخان انصاری متوفی در حدود سال 1591 م.، دولت اﷲ لوانی متوفی در حدود سال 1591 م. زرغون خان نورزی فراهی متوفی بسال 921 هَ. ق./ 1515 م. دوست محمد کاکر متوفی در حدود سال 900 هَ. ق./ 1494 م. علی سرور لودی متوفی بسال هزار هَ. ق./ 1591 م.. بعد از سال هزار هجری شعراء و مصنفان بسیاربزبان پشتو سخن گفته اند از آن جمله خوشحال خان ختک وعبدالرحمن بابا متولد بسال 1042 هَ. ق./ 1632 م. وحمید مهمند متوفی در حدود سال 1690 م. و پیرمحمد کاکر متوفی در حدود سال 1770 م. از بعد از سال هزار هجری کتب و دیوانهای بسیار بزبان پشتو موجود است که عدد آنها به پانصد میرسد و آن کتب در دین و تصوف و تبلیغ و شعر و ادب و فلسفه و اخلاق و فقه و طب و غیره است در ذیل نام برخی از آنها ذکر میشود: 1- قدیم ترین کتابی که بزبان پشتو نوشته شده ولی نسخه ٔ آن موجود نیست اما مؤلف پته خزانه از آن ذکر میکند کتاب سالووزمه یعنی نسیم ریگستان است که مؤلف آن زبدهالفصحا ابومحمد هاشم بن زیارالسروانی البستی است و بسال 223 هَ. ق./ 837 م. در سروان هلمند متولد و بسال 297 هَ. ق./ 909 م. در بست وفات یافته. وی از شاگردان ادیب معروف عرب بن خلاد ابوالعیناست و کتاب سالو و زمه را در بحث اشعار عرب نوشته است و مؤلف کتاب پته خزانه وجود این کتاب را بنقل از لرغونی پشتانه نوشته است. 2- تذکرهالاولیای افغان که بعد از سال 612 هَ. ق. 1215/ م. در ارغسان قندهار نگاشته شده و مؤلف آن سلیمان بن بارک خان قوم ماکوصابزی است. این کتاب شرح حال بسیاری از شعرا و اولیاء افغان را آورده است و بسال 1319 هَ. ش. در کابل شش صفحه آن در جلد اول پشتانه شعرا عکس برداری شده و نشر یافته است. 3- دخدای مینه یعنی محبت خدا که مجموعه ٔ اشعار شیخ متی قوم خلیل است این شاعر در سال 623 هَ. ق./ 1226 م. متولد و بسال 688 هَ. ق./ 1289 م. درگذشته است و در قلات قندهار مدفون است. 4- اعلام اللوذعی فی الاخبار اللودی. کتابی بود بزبان پشتو از احمدبن سعید لودی که بسال 686 هَ. ق./ 1287 م. در شرح حال خاندان شاهان لودی نوشته و اشعار وی در آن کتاب نقل شده است. 5- تاریخ سوری تألیف محمدبن علی البستی در شرح حال خاندان شاهان غور که قصاید قدیم دربار شاهان سوری و غوری بزبان پشتو در این کتاب آمده است سه کتاب مذکور در حدود سال 1200 م. تألیف شده است. 6- لرغونه پشتانی یعنی افغانهای قدیم تألیف شیخ کته بن یوسف بن متی قوم خلیل است که در حدود سال 700 هَ. ق./ 1300 م. نوشته شده و حاوی شرح حال بسیاری از مشاهیر شعرا و علما و بزرگان است و مؤلف کتاب پته خزانه بسی از آثار ادبی زبان پشتو را از این کتاب نقل کرده است. 7- تذکرهالاولیاء افغان تألیف شیخ قاسم بن شیخ قدم بن محمد زاهدبن میردادبن سلطان بن شیخ کته سابق الذکر است که شیخ قاسم در 956 هَ. ق./ 1549 م. در بدنی پشاور متولد و بسال 1016 هَ. ق./ 1607 م. وفات یافته است. 8- دفتر شیخ مَلی، تألیف آدم بن ملی بن یوسف بن مندی بن خوشی بن کندبن خوشبون است که در شرح حال فتوحات سوات و تقسیم زمین های آنجا در حدود 820 هَ. ق./ 1417 م. نوشته شده است. 9- تاریخ کجوجان رانی زی حاوی تاریخ سوات و بنیر که در حدود سال 900 هَ. ق./ 1494 م. نوشته شده است. 10- غَرغَشت نامه منظومه ٔ دوست محمد کاکر ولد بابرخان که بسال 929 هَ. ق./ 1522 م. نظم شده و حاوی شرح غرغشت و دیگر بزرگان افغان بود. 11- بوستان اولیا تألیف شیخ بوستان ولد محمد اکرم قوم بُریخ که بسال 998هَ. ق./ 1589 م. در شوراوک قندهار نوشته شده و مؤلف آن در سال 1002 هَ. ق./ 1593 م. در احمدآباد گجرات وفات یافته است. 12- خبر البیان تألیف بایزید پیرروشان ولد عبداﷲ متولد بسال 932 هَ. ق./ 1525 م. مدفون در بته پور حاوی تبلیغات مسلکی وی. 13- مخزن الاسلام آخوند درویزه بن گدابن سعدی متوفی 1048 هَ. ق./ 1638 م. که در پشاور مدفون است و کتابش حاوی مسائل دینی و تبلیغات مخالف پیرروشان است. 14- کلید کامرانی تألیف کامران خان بن سدوخان سرسلسله ٔ قوم سَدوزائی است که بسال 1038 هَ. ق./ 1628 م. آنرا در شهر صفای قندهار نوشته و شرح حال بسی از شعرا و بزرگان افغان را در آن نگاشته است. 15- تحفه ٔ صالح تألیف ملااله یا رالکوزائی که تذکره ٔ رجال مشهور افغان است در حدود سال 1590 م. 16- سلوک الغزاه تألیف ملامست زمند در حدود 1610 م. حاوی مضامین تبلیغی درباره ٔ جهاد. 17- ارشاد الفقراء منظوم خانم نیک بخته بنت شیخ اله داد قوم مموزی که بسال 969 هَ. ق./ 1561 م. منظوم شده است. 18- ترجمه ٔ منظوم بوستان سعدی که زرغونه بنت ملادین محمد کاکر در سال 903 هَ. ق./ 1497 م. منظوم داشته. 19- دیوان رابعه حاوی اشعار وی در سال 915 هَ. ق./ 1509 م. گرد آمده است. 20- پته خزانه یعنی گنجینه ٔ پنهان تألیف محمدبن داودخان هوتک تذکرهالشعرای مهم زبان پشتو که در سال 1142 هَ. ق./ 1729 م. در قندهار به امر شاه حسین هوتک نوشته و این کتاب درسال 1323 در کابل به تصحیح و تحشیه ٔ عبدالحی حبیبی از پشتو تولنه نشر شده است. محمد هوتک متولد بسال 1084 هَ. ق./ 1653 م. دو کتاب دیگر هم به پشتو نوشته که یکی خلاصهالفصاحه و دیگر خلاصهالطب نام دارد.
غیر از این: کتب بسیار از نظم و نثر در پشتو موجود است که در اینجا ذکر نشده و بسی هم غیرمطبوع مانده است. ازعصر احمدشاه بابا پشتو در افغانستان زبان دربار شاهان بوده و اولین کتاب درسی آنرا در عصر احمدشاهی پیرمحمد کاکر بنام معرفهالافغانی نوشته است بعد از آن اولین دستور افعال زبان پشتو در سال 1220 هَ. ق./ 1805) در هند بنام ریاض المحبه از طرف نواب محبت خان پسر حافظ رحمت اﷲخان مشهور قوم بریخ افغان نوشته شده و نواب اﷲ یارخان پسر دیگر حافظ رحمت خان بسال 1222 هَ. ق./ 1808 م. کتاب لغات پشتو را بنام عجائب اللغات نوشت. در حدود سال 1290 هَ. ق./ 1873 م. امیر شیر علیخان القاب مأمورین و عناوین عسکری را به پشتو ترجمه کرد و بعد از سال 1300 هَ. ق./ 1882 م. کتب بسیار بزبان پشتو در کابل نشر شد بعد از سال 1920 م. که پشتومرکه (انجمن ادبی پشتو) در کابل تأسیس شد کتب درسی و دستور زبان و لغات پشتو را نوشتند ولی در حدود سال 1937 م. در کابل پشتو تولنه (فرهنگستان پشتو) تأسیس و بسی از کتب درسی - علمی و ادبی - بزبان پشتو طبع و نشر شد - انتهی. مسئله ٔ احیای زبان پشتو حلقه ای از سلاسل فریب و رشته ای از حبائل حیله ٔ سیاست های غربی است که برای تجزیه و تفریق ملل شرقی از دیرباز گسترده شده است و درست بدان ماند که امروز ملت فرانسه زبان غنی و بلیغ خود را بلهجه ٔ برتن یا باسک و ایران زبان فردوسی و حافظ را بزبان ولایتی سمنانی و بلوچی تبدیل کردن خواهد و مکروا و مکراﷲ و اﷲ خیرالماکرین. (قرآن 3 / 54).
|| مرطبان سفالین باشد و معرب آن بستوق است. (برهان قاطع). و آنرا بشتو نیز خوانند. (فرهنگ جهانگیری). بستوی ترشی و غیره.

پشتو. [پ َ] (اِخ) نام کوهی درسَدَن رستاق. (مازندران و استراباد رابینو ص 126).