معنی کنایه از ماهر و چیره دست

لغت نامه دهخدا

چیره دست

چیره دست. [رَ / رِ دَ] (ص مرکب) چیردست. ماهر. زبردست. توانا. قادر. حاذق:
بیامد یکی موبد چیره دست
مر آن ماهرخ را به می کرد مست.
فردوسی.
نقاش چیره دست است آن ناخدای ترس
عنقاندیده صورت عنقا کند همی.
؟ (از کلیله).
این کارهای من که گره در گره شده ست
بگشادمی یکایک اگر چیره دستمی.
خاقانی.
به فرمان او زرگر چیره دست
طلی های زر بر سر نقره بست.
نظامی.
نداند چو رومی کسی نقش بست
گه صِقل چینی بود چیره دست.
نظامی.
پریرخ ز درمان آن چیره دست
از آن تاب و آن تب به یکباره رست.
نظامی.
|| غالب. مسلط. (از غیاث اللغات). سرفائق:
بدیشان بود گستهم چیره دست
به خنجر ببرد سر هر دو پست.
فردوسی.
خسرو پیروزبختی شهریار چیره دست
فتح و نصرت بر یمین و بخت و دولت بر یسار.
فرخی.
ازایرانیان کس نشد چیره دست
که بر ما ز پیلان ما بد شکست.
اسدی (گرشاسب نامه).
از آن پس نریمان چو شد چیره دست
پس از رزم در بزم شادی نشست.
اسدی (گرشاسب نامه).
سکندر شود بر جهان چیره دست
به دارای دارا درآرد شکست.
نظامی.
فرومایگان را کند چیره دست.
نظامی.
- بر کسی یا چیزی چیره دست شدن، بر کسی یا چیزی غالب آمدن. مسلط شدن. دست یافتن:
کسی کو به تنها سپاهی شکست
بدین چاره شد بر عدو چیره دست.
نظامی.
- به کسی یا چیزی چیره دست گشتن، بر او تسلط یافتن. غلبه یافتن.دست یافتن.
|| قوی. نیرومند:
نباید که دشمن شود چیره دست
رها یابد از بند آن پیل مست.
عطایی (برزونامه).
|| دلیر. دلاور. (ناظم الاطباء):
همی داردش (فرزند را) تا شود چیره دست
بیاموزدش خوردن و برنشست.
دقیقی.
چنین گفت رستم گو نیکبخت
که جانم فدای شه و تاج و تخت
بگفت این و بر رخش رخشان نشست
برِ خسرو آمد یل چیره دست.
فردوسی.
به عموریه بود شه را نشست
چو بشنید کآمد یکی چیره دست.
فردوسی.
دگر ره سپهبد یل چیره دست
بپرسید کای پیر یزدان پرست.
اسدی (گرشاسب نامه).
کجا توانم جستن که تیزپایانند
چه چاره دانم کردن که چیره دستانند.
مسعودسعد.
که این نامه ز اسکندر چیره دست
به خاقان که بادا سکندرپرست.
نظامی.
گر این چاره سازی به دست آوریم
برآن چیره دستان شکست آوریم.
نظامی.
|| هنرمند. پیشه ور. || تیزدست. چالاک دست. جلدکار. (ناظم الاطباء). || کنایه از سرکش است. (آنندراج) (ناظم الاطباء). || بدخواه. بداندیش. (ناظم الاطباء).

چیره

چیره.[رَ / رِ] (ص) چیر. مستولی. مسلط. (از برهان). غالب. (غیاث اللغات). پیروز. مظفر. فیروز. (از ناظم الاطباء). قاهر. این کلمه با افعال بودن و آمدن و شدن وکردن و غیره صرف شود. (یادداشت مؤلف):
دل من پرآزار از آن بدسگال
نبد دست من چیره بربدهمال.
بوشکور.
کجا اشک و خشم است و کین و نیاز
به پنجم که گردد بر او چیره آز
تو گر چیره باشی بر این پنج دیو
پدید آیدت راه کیهان خدیو.
فردوسی.
ز مهمان چنان شاد گشتم که شاه
به جنگ اندرون چیره بیند سپاه.
فردوسی.
اگر لشکر ما پذیره شوند
سواران بدخواه چیره شوند.
فردوسی.
شاعر که مدح گوی چنین مهتری بود
بر طبع چیره باشد و بر شعر کامگار.
فرخی.
ز دشمنان زبردست چیره خانه ٔ خویش
نگاهداشت نیارد به حیله و نیرنگ.
فرخی.
آخر چیره نبود جز که خداوند حق
آخر بیگانه را دست نبد بر عجم.
منوچهری.
چو بر دل چیره گردد مهر جانان
به از دوری نباشد هیچ درمان.
(ویس و رامین).
آن کس که آرزوی وی بتمامی چیره تواند شد چنان که همه سوی آرزو گراید و چشم خردش نابینا ماند. (تاریخ بیهقی). چون به خادم رسیدم به حالی بودم عرق بر من نشسته و دم بر من چیره شده. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 173). می ترسیم که اینجا خللی بزرگ افتد چون لشکر در گفتگو آمد مخالفان چیره شوند نباید که کار به جای بد رسد. (تاریخ بیهقی ص 589).
توان گفت بد با زبان دلیر
زبان چیره گردد چو شد دست چیر.
اسدی.
چو چیره شوی خون دشمن مریز
مکن خیره با زیردستان ستیز.
اسدی.
رسانید مژده به شاه دلیر
که بر اژدها چیر شد نره شیر.
اسدی.
دست و قولت دست و قول دیو باشد زین قیاس
ور نباشی تونباشد دیو چیره سوی ما.
ناصرخسرو.
قومی که تا نیافت از ایشان خرد نصیب
هرگز نشد سپاه هدی چیره بر ضلال.
ناصرخسرو.
بسا کسا که همی گفت شیر چیره منم
کنون ز بیم تو بیچاره تر ز روباهست.
معزی.
سپاه زنگ (تاریکی شب) به غیبت او (شاه ستارگان، خورشید) بر لشکر روم (روز) چیره گشت (کلیله و دمنه). در خدمت او طایفه ٔ نابکار و همه در خیانت و درازدستی چیره و دلیر. (کلیله و دمنه).
نزدیک بود چشم زخمی رسد و کفار چیره شوند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی).
دشمن از آن گل که فسون خوان بداد
ترس بر او چیره شد و جان بداد.
نظامی.
چنان کآدمیزاد را زآن نوا
به رقص و طرب چیره گشتی هوا.
نظامی.
یا منم دیوانه و خیره شده
دیو بر من غالب و چیره شده.
مولوی.
کاشتران قربان همی کردند تا
چیره گردد تیغشان بر مصطفی.
مولوی.
- چیره تر، مسلطتر. غالب تر:
گناه چیره تر از عفو میر زشت بود
که عفو میر فزون از گناه بسیارست.
بوشکور.
به گیتی زآب و آتش چیره تر نیست
دو جانند و دو سلطان توانگر.
دقیقی.
نباید زبان از هنر چیره تر
دروغ از هنر نشمرد دادگر.
فردوسی.
خصمان چیره تر شدند. (تاریخ بیهقی 634).
|| دلاور. (از برهان). شجاع. (غیاث اللغات). قوی. توانا. دلیر. قادر. || پیش دستی. || زیرک. هوشیار. || گستاخ. بی ادب. درشت خوی. || حصه. بهره. نصیب. || مهیا. آراسته. ساخته. پسنده. آماده. سیجیده. (فرهنگ اسدی نسخه ٔ نخجوانی). احتمال میرود که معنی اخیر از تحریف کلمه ٔ «چیده » به صورت «چیره » حاصل شده باشد. || (اِ) انجام. آخر. (ناظم الاطباء).