فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران
علیرضا قابل : میراث جهانی یونسکو نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۷۲ میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص، می‌باشند. بر پایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به عنوان میراث جهانی کنند. حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند،که هر کشور در هر سال فقط می‌تواند یک نامزد برای ثبت میراث فرهنگی یونسکو درخواست دهد.
ایران سه سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در تاریخ چهارشنبه ، ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست.
فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران شامل ۲۳ مکان می‌باشد که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این فهرست شامل ۲۲ اثر میراث فرهنگی و یک اثر میراث طبیعی است.
۱- چغازنبیل ( استان خوزستان) : نیایشگاهی باستانی‌است که در زمان عیلامی‌ها و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده‌است.
۲- تخت جمشید (استان فارس) : در این شهر باستانی، مجموعه کاخ‌هایی به نام تخت جمشید وجود دارد که در دوران زمامداری داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر اول بنا شده است.
۳- میدان نقش جهان (استان اصفهان) : میدان نقش جهان میدان بزرگ مستطیل شکلی در شهر اصفهان ایران است که به‌وسیله ی بناهایی از دوره ی صفوی محصور شده است.
۴- تخت سلیمان (استان آذربایجان غربی) : مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده‌است. آثار بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان در این محل یافت شده است.
۵- ارگ بم (استان کرمان) : بزرگ ترین سازه خشتی جهان در مجاورت جاده ی ابریشم قرار دارد و بنا به روایات متعدد، مربوط به دوران اشکانی یا هخامنشی است. تا اواخر دوره قاجار، ارگ بم همچنان مسکونی بوده است.
۶- پاسارگاد (استان فارس) : این مجموعه دربرگیرنده ی سازه‌هایی چون آرامگاه کوروش بزرگ، باغ سلطنتی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه ی مقدس و تنگه بلاغی است.
۷- گنبد سلطانیه (استان زنجان) : گنبد سلطانیه مقبره ی محمد خدابنده الجایتو است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به‌شمار می‌رود.
۸- سنگ نوشته بیستون (استان کرمانشاه) : بزرگترین سنگ‌نبشته ی جهان، نخستین متن شناخته شده ی ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است.
۹- مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران (استان آذربایجان شرقی ) : کلیساهای آذربایجان عبارتند از: قره کلیسا، کلیسای استفانوس مقدس و کلیسای زور زور
۱۰- سازه های آبی شوشتر (استان خوزستان) : سازه‌های آبی شوشتر در دوران ساسانیان، جهت بهره‌گیری از نیروی آب به‌عنوان محرک آسیاب‌های صنعتی ساخته شده‌است. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده‌است.
۱۱- مجموعه تاریخی بازار تبریز (استان آذربایجان شرقی) : بزرگترین و از مهم‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره ی آسیا به‌شمار می‌رود.
۱۲- آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی (استان اردبیل) : جموعه نفیس بقعه شیخ صفی الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی الدین اردبیل جد پادشاهان صفوی، در سال ۷۳۵ ه.ق به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد.
۱۳- باغ ایرانی (استان های فارس اصفهان کرمان مازندران یزد خراسان): باغ ایرانی به ساختار و طراحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی پاسارگاد را ریشه معماری این باغ‌ها دانسته‌اند. در سال ۲۰۱۱ باغ‌های ایرانی پاسارگاد، ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، باغ شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه به عنوان میراث جهانی به ثبت رسیدند.
۱۴- مسجد جامع اصفهان (استان اصفهان) : از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است.
۱۵- برج گنبد قابوس (استان گلستان) : این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد
۱۶- کاخ گلستان (استان تهران) : مجموعه‌ای از بناهایی است که در میدان ارگ تهران واقع است. بناهای این کاخ در زمان‌های مختلف ساخته شده‌اند. نام آن از تالار گلستان واقع در عمارت خروجی گرفته شده‌است.
۱۷- شهر سوخته (استان سیستان و بلوچستان ) : بقایای دولت شهری باستانی در ایران است که روی آبرفت‌های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود.
۱۸- میمند شهر بابک (استان کرمان) : میمند روستایی صخره‌ای و دستکند با چند هزار سال قدمت است. این بنا بی‌گمان از نخستین سکونتگاههای بشری در ایران به‌شمار می‌رود.
۱۹- شوش (استان خوزستان ) : شهر باستانی شوش یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاههای شناخته شده جهان است. طبق اسناد باستانی شوش از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده‌است.
۲۰- قنات ایرانی (استان یزد کرمان مرکزی اصفهان خراسان) : بی بدیل بودن این قنات‌ها شامل فناوری‌های مرتبط با احداث آن‌ها با در نظر گرفتن ویژگی‌های منحصر به فردشان، مانند عمیق‌ترین، طولانی‌ترین، یا قدیمی‌ترین قنات ایران بوده‌است. این ۱۱ قنات شامل: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات حسن‌آباد مشیر و قنات باغ زارچ، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مزدآباد و قنات عمومی وزوان، قنات مون، قنات گوهرریز جوپار، قنات اکبرآباد بم و قنات قاسم‌آباد بم است.
۲۱- کویر لوت (استان خراسان جنوبی کرمان سیستان و بلوچستان ) : کویر لوت نخستین اثر طبیعی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت می‌شود. سابقه ی تمدنی بیش از پنج هزار سال در حاشیه ی کویر لوت و کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه در نوع خود بی‌نظیر است که از جمله این کشفیات می‌توان به درفش پنج هزارساله ی شهداد اشاره کرد که قدیمی‌ترین درفش جهان محسوب می‌شود.
۲۲- شهر تاریخی یزد (استان یزد) : بافت و ساخت معماری ویژه ی منطقه ی یزد از بارزترین نمونه‌های معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشک در جهان است. بادگیرها، مناره‌ها و گنبدها مشخص‌ترین جنبه ظاهری معماری شهر است.
۲۳- چشم انداز باستان شناسی ساسانی منطقه فارس (استان فارس) : آثار به جای مانده از دوران ساسانی در شهرستان‌های فیروزآباد، کازرون و سروستان در قالب یک پرونده به ثبت رسیده‌اند. این آثار شامل شهر باستانی بیشاپور، غار شاپور، کاخ ساسانی سروستان، شهر باستانی اردشیر خوره، کاخ اردشیر بابکان، قلعه دختر، نقش برجسته دیهیم گذاری و نقش برجسته پیروزی اردشیر بر اردوان می‌شود.
