پایتختهای ایران از دوره ایلامیان تاکنون
مقوله پایتخت یا مرکزیت سیاسی در ایران ، همانند محدوده های سیاسی آن ، در طول تاریخ فراز و نشیبهای زیادی داشته است و به تبعیت از تغییر حکومت ، پایتخت آن نیز ، جز در موارد معدود ، از شهری به شهر دیگر جا به جا شده است.
نگاهی به گذشته تاریخی این تغییر و تحول حاکی از انگیزه های مختلفی است که به تناسب زمان ، مکان و ساختار اجتماعی حکومت ، با محفوظ داشتن استراتژی سیاسی و مسایل ژئوپولیتیکی زمان ، موجب جا به جایی مرکز سیاسی کشور شده است. این انگیزه ها عمدتاً در وهله نخست ، سیاسی ـ امنیتی ، و در وهله دوم اقتصادی ـ اجتماعی بوده است.
پایتخت های ایران در دوران باستان
دوران باستان حدود ۵۰۰/۱ سال (هزاره قبل از میلاد تا ظهور اسلام) را شامل می‌شود و محدوده جغرافیایی وسیعی را در بر می‌گیرد که از یک طرف شهرهایآسیای میانه در سمت شرق ، و از طرف دیگر ، کرانه‌های دجله و فرات در سمت غرب را شامل می‌شود.
در این دوره ، که از مهمترین دوره های سیاسی کشور کهنسال ایران است ، شهرهای متعددی با ویژگیهای مختلف به مرکزیت درآمده و یا به پایتختی ایران انتخاب شده‌اند. بقایای شهرهایی نظیر مرو، نسا ، صد دروازه ، اصطخر، مدائن ، تخت سلیمان ،نیشابور و امثال آنها ، که حاصل کاوشهای باستان شناختی ۵۰ سال اخیر و همچنین تحقیقات به جای مانده از مورخین است ، حکایت از عظمت و شکوه این شهرها در آن روزگاران دارد.
مرز سیاسی ایران از دوران باستان تا دوران معاصر دستخوش تغییرات زیادی بوده و عمدتاً نیز محدود شده است ، لذا باید حتی‌المقدور شهرهایی مورد بررسی قرار گیرند که در محدوده مرزهای سیاسی کنونی ایران زمین واقع شده باشند. همچنین با توجه به اینکه سلسله‌ها و حکومتهای مختلف، پایتختهای متفاوتی داشته اند. پایتختهای باستانی در قالب حکومتهای ماد ، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
پایتختهای ایران در دوران پس از اسلام
در دوران پس از اسلام ، سلسله های کوچک و بزرگ زیادی بر سرزمین ایران حکمرانی کردند و برای اداره کشور ، شهرهایی را به عنوان پایتخت خود قرار دادند. در این خصوص توجه به دو نکته حایر اهمیت است : نخست اینکه طی دوران ۱۴۰۰ ساله پس از اسلام ، دهها سلسله و طایفه بر ایران حکم راندند که برخی از آنان فقط در بخشی از سرزمین و یا در مدت کوتاهی حکومت کردند. در اینجا از ذکر پایتخت حکومتهای کوچک خودداری می‌گردد و عمدتاً سلسله‌های مهم تاریخی و پایتختهای کشوری ذکر می‌شود. دوم اینکه برخی از پایتختهای دوران اسلامی در محدوده مرزهای سیاسی کنونی ایران واقع نمی‌شوند، به عنوان نمونه می‌توان از دمشق پایتخت امویان ، بغداد پایتخت عباسیان و یا بخارا پایتخت سامانیان نام برد که از ذکر آنها خودداری می شود. بنابراین ممکن است در روند بررسی پایتختهای ایران ، برخی از مقاطع تاریخی حذف گردد. از آنجایی که در قرون اولیه پس از اسلام ، محدوده کنونی ایران از مقر حکومت مرکزی به دور بوده است ، لذا در این دوران پایتخت کشوری و مقتدری در این پهنه از سرزمین وجود نداشته است و عمدتاً پایتختهای ولایتی و منطقه‌ای که مستقل هم نبودند ، بر مردم ایران حکومت می‌کردند. ایرانیان هنگامی که پس از گذر از ستم بنی‌امیه ، اندک‌اندک ستم بنی‌عباس را نیز دیدند ، به آرایش پایتخت مردمی خویش در دوران پس از اسلام برخاستند و از همه سو بدان روی آوردند. این شهر نیشابور بوده است.
پایتخت های ایران در طول تاریخ بدین شرح است:
مادها: هگمتانه.
هخامنشیان: هگمتانه، شوش، تخت جمشید و پاسارگاد.
سلوکیان: سلوکیه و انطاکیه.
اشکانیان: اردستان در زمان اردوان چهارم، صددروازه و ایذه و تیسفون.
ساسانیان: بیشاپور، تیسفون، شوشتر، کرمانشاه، کازرون
طاهریان: مرو و نیشابور.
صفاریان: زرنج.
علویان: آمل.
سامانیان: بخارا.
زیاریان: گرگان.
بوییان: شیراز.
آل حسنویه: بیستون
غزنویان: غزنین و لاهور.
بنی عیاران: کرمانشاه
سلجوقیان: نیشابور، مرو، اصفهان، کرمان و همدان.
اتابکان آذربایجان: تبریز.
اتابکان فارس: شیراز.
اتابکان لر: ایذه و خرم‌آباد.
قراختاییان: کرمان.
خوارزمشاهیان: گرگانج.
ایلخانان: مراغه، سلطانیه و تبریز.
کرتیان: هرات.
مظفریان: شیراز، کرمان.
سربداران: سبزوار.
چوپانیان: تبریز.
جلایریان: تبریز و بغداد.
تیموریان: سمرقند و هرات.
اسماعیلیه: قزوین و الموت
قراقویونلوها: تبریز.
آق‌قویونلوها: تبریز.
صفویان: تبریز، قزوین و اصفهان.
افشاریان: مشهد.
زندیان: شیراز، ملایر ،کرمان.
قاجاریان: ساری ، تهران.
پهلوی‌ها: تهران.
جمهوری اسلامی: تهران
