معنی پالش

لغت نامه دهخدا

پالش

پالش. [ل ِ] (اِمص) اسم مصدر از پالودن. افزون شدن و بالیدن و افزایش. (برهان). فزونی. افزونی. || تصفیه.


گاه

گاه. (اِ) عصر. دوره. زمان: و از خلق نخست که را آفرید از گاه آدم تا این زمانه. (ترجمه ٔ طبری بلعمی).
چنین تا بگاه سکندر رسید
ز شاهان هر آنکس که آن تخت دید.
فردوسی.
باده ای چون گلاب روشن و تلخ
مانده در خم ز گاه آدم باز.
فرخی.
هر شاعری به گاه امیری بزرگ شد
نشگفت اگر بزرگ شدم من به گاه تو.
فرخی.
آیین ملوک عجم از گاه کیخسرو تا بروزگار یزدجرد شهریار که آخر ملوک عجم بود... (نوروزنامه). و از گاه جشن افریدون تا این وقت نهصد و چهل سال گذشته بود. (نوروزنامه). || زمان. وقت. هنگام. حین. مدت: مراوحه، گاه این را بستن و گاه آنرا. (تاج المصادر بیهقی):
جهانا چنینی تو با بچگان
گهی مادری گاه مادندرا.
رودکی.
چنان نمود به ما دوش ماه نو دیدار
چو یار من که کند گاه خواب خوش آسا.
بهرامی.
هرگز نبود شکر بشوری چو نمک
نه گاه شکر باشد چون باز کشک.
محمودی (از فرهنگ اسدی).
سرو بودیم گاه چند بلند
کوژ گشتیم و چون درونه شدیم.
کسایی.
خدای عرش جهان را چنین نهاد نهاد
که گاه مردم از او شاد و گه ناشاد.
کسایی.
همی نوبهار آید و تیرماه
جهان گاه برنا بود گاه زر.
دقیقی (دیوان چ شریعت ص 102).
ز بس عطا که دهد هر گهی نداند کس
عطای او را وقت و سخای او را گاه.
فرخی.
بسی گاه است و دیری روزگار است
که نادانیت بر ما آشکار است.
(ویس و رامین).
گاه گفتند مابیعت میستانیم لشکر را و گاه گفتند قصد کرمان و عراق میداریم. (تاریخ بیهقی).
چو خم گاه چوگانی از بیم ماه
در آن خم پدیدار گویی سیاه.
(گرشاسب نامه).
گشتن گردون و در او روزو شب
گاه کم و گاه فزون گاه راست.
ناصرخسرو.
در بستر بد یار و من از دوستی او
گاهی بسرین تاختم و گاه بپائین.
(فان).
گاهش اندر شیب تازم، گاه تازم برفراز
چون کسی کو گاه بازی برنشیندبر رسن.
منوچهری.
گهی سماع زنی گاه بربط و گه چنگ
گهی چغانه و طنبور و شوشک و عنقا.
فرخی.
گاه گوید بیا و رود بزن
گاه گوید بیا و شعر بخوان.
فرخی.
گاه گوید بیا و باده بنوش
گاه گوید بیا و رود بزن.
فرخی.
در آب دیده گاه شناور چو ماهیئی
گه در میان آتش غم چون سمندری.
فرخی.
وگر بجنگ نیاز آیدش بدان کوشد
که گاه جستن از آنجا چگونه سازد زنگ.
فرخی.
از دلت ترسم بگاه صبح از آنک
سر بشکر میبرد جادوی تو.
خاقانی.
چون تنورم به گاه آه زدن
کآتشین مارم از دهان برخاست.
خاقانی.
شرع بدوران تو رستم و گاه وجود
ظلم بفرمان تو بیژن و چاه عدم.
خاقانی (دیوان ص 166).
بنده از شوق خاک درگه تو
بر سر آتش است بیگه و گاه.
انوری.
تا چو عروسان درخت از قیاس
گاه قصب پوشی و گاهی پلاس.
نظامی.
گاه همچون آفتابی از جمال
گاه همچون ماهی از بس نیکویی.
عطار.
گاه باشد که شطرالعنب مدت نه ماه یا بیشتر بماند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی).
بنده ٔ پیر خراباتم که لطفش دائم است
ورنه لطف شیخ و زاهد گاه هست و گاه نیست.
حافظ.
شکوفه گاه شگفته است و گاه خوشیده
درخت گاه برهنه ست و گاه پوشیده.
(گلستان).
گاه باشد که کودک نادان
به غلط بر هدف زند تیری.
سعدی.
گاه مستی گه خرابی تو
کس نداند که از چه بابی تو.
اوحدی (از امثال و حکم دهخدا).
- امثال:
گاه از دروازه درون نمی آید. گاه از کون سوزن بیرون میرود. (امثال و حکم دهخدا).
|| بصورت مضاف آید، و معنی زمان، وقت ِ، فرصت دهد:
نیل دهنده تویی به گاه عطیت
پیل دمنده به گاه کینه گزاری.
رودکی.
بهیچ روی تو ای خواجه برقعی نه خوشی
به گاه نرمی گویی که آبداده تشی.
منجیک.
در طاعت بی طاقت و بی توش چرایی
ای گاه ستمکاری بی طاقت و بی توش.
کسائی.
کتایون می آورد همچون گلاب
همیخورد با شوی تا گاه خواب.
فردوسی.
که با رستمم روی آزار نیست
وگرنه مرا گاه این کار نیست.
فردوسی.
بدین آرزو دارم اکنون امید
شب تیره تا گاه روز سپید.
فردوسی.
جوان چیز بیند پذیرد فریب
بگاه درنگش نباشد شکیب.
فردوسی.
سپیده دمان گاه بانگ خروس
ز درگاه برخاست آوای کوس.
فردوسی.
کنون گاه رزم است و آویختن
نه هنگام ننگ است و بگریختن.
فردوسی.
گاه آن است که از محنت و سختی برهند
جای آن است که امروز کنم من طربی.
منوچهری.
گاه توبه کردن آمد از مدایح وز هجی
کز هجی بینم زیان و از مدایح سودنی.
منوچهری.
گر ندانی ز زاغور بلبل
بنگرش گاه نغمه و غلغل.
منوچهری.
روی به زنی کرد از شریفترین زنان و گفت گاه آن نیامد که این سوار از این اسب فرود آورند. (تاریخ بیهقی). ترسم که گاه رفتن من آمده است. (تاریخ بیهقی). به گاه ربودن چو شاهین و بازی. (تاریخ بیهقی).
یکیت روی ببینم چنانکه خرسی را
بگاه ناخنه برداشتن لویشه کنی.
(فان).
نی نی که چرخ و دهر ندانند قدر فضل
این گفته بود گاه جوانی پدر مرا.
ناصرخسرو.
گاه آن آمد که با مردان سوی مردان شویم
یکره از ایوان برون آئیم و بر کیوان شویم.
سنایی.
مفلس بخشنده تویی گاه جود
تازه و دیرینه تویی در وجود.
نظامی.
بحکم آنکه این شبرنگ شبدیز
بگاه پویه بس تند است و بس تیز.
نظامی.
خاک وجود ما را از آب باده گل کن
ویران سرای دل را گاه عمارت آمد.
حافظ.
هیچکس دیده ای که گه خورده ست
کاین بگاه قدیم نان بوده ست.
ابن یمین.
|| فصل. موسم:
چون لطیف آمد بگاه نوبهار
بانگ رود و بانگ کبک وبانگ تز.
رودکی.
درخش ار نخنددبگاه بهار
همانا نگرید بسی ابر زار.
ابوشکور.
دل خسرو از لشکر نامدار
بخندید چون گل به گاه بهار.
فردوسی.
جوانان چین اندرآن مرغزار
یکی جشن سازند گاه بهار.
فردوسی.
چنین گفت مادر که گاه بهار
برین دشت بگذشت گردی سوار.
فردوسی.
|| گاه با اسم اشاره (آن و این) می آید و معنی زمان، مدت، موقع، وقت دهد: آن گاه، آن زمان، آن وقت این گاه، این زمان، این وقت:
مر او را به آئین پیشین بخواست
که آن رسم و آئین بدآن گاه راست.
فردوسی.
برآمد بر این گاه یک روزگار
فروزنده شد اختر شهریار.
فردوسی.
این سلیمانی به رسولی و شغلی بزرگ آمده است خلعتی بسزا باید او را و صد هزار درم صلت آنگاه چون بازآید و آنچه خواسته ایم بیارد آنچه رأی عالی بیند بدهد. (تاریخ بیهقی). چشم آن دارم که تا آن گاه که رفته آید... حشمت من نگاه دارد. (تاریخ بیهقی). بیارم پس از این که در باب علی چه رفت تا آن گاه که فرمان یافت. (تاریخ بیهقی). آن فاضل که تاریخ... سبکتکین را... براند از ابتدای کودکی تا آن گاه بسرای آلپتکین افتاد. (تاریخ بیهقی). تا آن گاه که رسولان جانب کریم به درگاه آیند. (تاریخ بیهقی). حاجب آمد بمعاونت یلان غور تا آنگاه که حصار به شمشیرش گشاده آمد. (تاریخ بیهقی). آن گاه بر اثر رسولان فرستادن و عهد و عقد خواستن. (تاریخ بیهقی). شیر می پیچیدی. بر نیزه تا آن گاه که سست شدی و بیفتادی. (تاریخ بیهقی). از وی و پسرش خط بستانند بنام خزانه ٔ معمور آن گاه حدیث آن مال با سلطان افکنده آید. (تاریخ بیهقی). بیاورده ام... آنچه برفت وی را از سعادت بفضل ایزد... تا آن گاه که به هرات رسید. (تاریخ بیهقی). چند شغل فریضه که پیش داشت و پیش آمد و برگزاردند نبشته آمد آن گاه مقامه بتمامی برانم که بسیار نوادر و عجایب است اندرآن دانستنی. (تاریخ بیهقی). تا آن گاه که آن ترکمانان را از خراسان بیرون کردید. (تاریخ بیهقی). کسان حاجب تکین گفتند که امروز بازگردید که شغلی فریضه است. تا آن اتمام کرده آید آن گاه بر عادت میروند. (تاریخ بیهقی). وی را به درگاه آرند و آفتاب تا سایه نگذارند تاآن گاه که مال بدهد. (تاریخ بیهقی).
اتقیااند بدان گاه که پیران و کهولند
حکمااند از آن وقت که اطفال و صغارند.
ناصرخسرو.
آن گاه آن را موضعی بفرمان ملک تعیین افتد. (کلیله و دمنه). آن گاه نه راهبر معین و نه شاهراهی پیدا. (کلیله و دمنه). و آن گاه بنای کارهای خویش بر تدبیر معاش و معاد بر قضیت آن نهد. (کلیله و دمنه). آن گاه نفس خویش را میان چهار کار... مخیر گردانیدم. (کلیله و دمنه). آن گاه در آثار و نتایج علم طب تأملی کردم. (کلیله و دمنه). آن گاه اعضاء قسمت پذیرد. (کلیله و دمنه). بدو باید پیوست... و فزع او مشاهدت کرد، آن گاه ندامت سود ندارد. (کلیله و دمنه). آن گاه به انواع بلا مبتلا گردد. (کلیله و دمنه). آن گاه خود گیر که این معانی هیچ نیستی. (کلیله و دمنه). خیمه ٔ سلطنت آن گاه فضای درویش. رجوع به آن گاه و این گاه شود.
|| گاه با مبهمات (چند و هر چند و چندین و همان آید) و معنی زمان دهد:
اکنون فکنده بینی از ترک تا یمن
یک چند گاه زیر پی آهوان سمن.
دقیقی.
همی پرورانیدشان سال و ماه
به مرغ و کباب و بره چندگاه.
فردوسی.
بتوران زمین گر فرستی مرا
نیایش کنم پیش یزدان ترا
فرستم به هرسال من باژ و ساو
به پیش تو زآنچم بود توش و تاو
به هر چند گاهی ببندم کمر
بیایم بببینم رخ تاجور.
فردوسی.
اگرتان ببیند چنین گل بدست
کند برزمین تان همان گاه پست.
فردوسی.
همی رفت با او همیدون براه
بر او راز بگشاد تا چندگاه.
فردوسی.
دگر گفت با دل که از چندگاه
شدم من بدین مرز جویای شاه.
فردوسی.
فرستاده آمد ز کاوس شاه
نهانی بنزدیک او چند گاه.
فردوسی.
سپردش به مادر بدان جایگاه
برآمدبرین نیز یک چند گاه.
فردوسی.
بر آن نیز بگذشت یک چند گاه
گران شد ز کودک فرنگیس ماه.
فردوسی.
بچند گاه دهد بوی عنبر آن جامه
که چند روز بماند نهاده با عنبر.
عنصری.
به تبه کردن ره غرّه چه بایست شدن
تبر و تیشه چه بایست زدن چندین گاه.
فرخی.
مایه ٔ غالیه مشک است بداند همه کس
تو ندانسته ای ای ساده دلک چندین گاه.
فرخی.
هرگاه اصل بدست آمد کار فرع آسان باشد. (تاریخ بیهقی). هر کس... مرکب است از چهار چیز... و هرگاه که یک چیز از آن را خلل افتد ترازوی راست نهاده بگشت. (تاریخ بیهقی).این نامه چند گاه بجستم تا بیافتم در این روزگار که تاریخ اینجا رسانیده بودم. (تاریخ بیهقی). هرگاه که ملک هنرهای من می بیند بر نواخت من حریصتر از آن باشد که من بر خدمت او. (کلیله و دمنه). هرگاه که یکی از آن (طبایع) در حرکت آید زهری قاتل... باشد. (کلیله و دمنه). هرگاه که دو دوست به مداخلت شریری مبتلا گردند هر آینه میان ایشان جدایی افتد. (کلیله و دمنه).هرگاه غوک بچه کردی مار بخوردی. (کلیله و دمنه). هرگاه که بیرون کشند درحال از هم باز شود. (کلیله و دمنه). او را بخانه ٔ خویش آورد و چندین گاه مهمان او بود. (قصص الانبیاء ص 60). همان گاه. همین گاه. || زمانی مکرر شود، گاه گاه: گاه گاهی، و معنی کم و بیش، دور و نزدیک، وقتی دون وقتی دهد، زمانی دون زمانی، قلیلی از ازمنه. ندرهً، بعض اوقات:
دولت مسعود خواجه گاه گاهی سرکشید
تا نگویی خواجه ٔ فرخنده از عمداکند.
منوچهری.
آخر کم از آنکه گاه گاهی.
نظامی.
گاه گاهی بگذر در صف دلسوختگان
تا ثنائیت بگویند و دعایی بدمند.
سعدی (بدایع).
و مخفف آن گه گه است. رجوع به گه گه و گاه گاه و گاه گاهی شود. || (پسوند) زمانی به کلمه ٔ (فارسی و عربی) پیوندد و معنی مکان و جای دهد: اضاه؛ استادنگاه آب. (منتهی الارب). ارب الدابه مربطها؛ لازم گرفت ستور، بستنگاه خود را. (منتهی الارب): به ری آمد [ذوالیمینین] و آنجا لشکرگاه بزد. (ترجمه ٔ طبری نسخه ٔ کتابخانه ٔ مؤلف ص 511). از جای خود تا جنگ گاه بدید. (ترجمه ٔ طبری ایضاً 225). و هرثمه بزورق خویش بیامد با خاصگان خویش بجای وعده گاه. (ترجمه ٔ طبری ایضاً ص 515).
یکی شارسانی برآورد شاه [لهراسب]
پس از برزن و گوی و بازارگاه.
فردوسی.
بسی کشته آید ز هر دو سپاه
ز ایران نه برخیزد این کینه گاه.
فردوسی.
وزآن پس بیامد [گودرز] به سالارگاه
که دارد سپه را ز دشمن (ترکان) نگاه.
فردوسی.
سپردش به مادر بدان جایگاه
برآمد بر این نیز یک چندگاه.
فردوسی.
فکند آن تن شاه بچه بخاک
به چنگال کردش جگرگاه چاک.
فردوسی.
به کاخ اندرآمد سرافراز شاه
نشست اندرآن نامور بارگاه.
فردوسی.
قصد شکارگاه کردم. (تاریخ بیهقی). با تعبیه ٔ تمام براند و لشکرگاهی کردند برابر خصم. (تاریخ بیهقی). و نخجیرگاه این سرای سپنجی است و نخجیر تو نیکی کردن. (قابوسنامه). و در قرارگاه رحم آرام گیرد. (قصص الانبیاء ص 11).
تو دادی مرا پایگاه بلند
توام دست گیر اندری پای بند.
نظامی.
ز هر پایگاهی که والابود
هنرمند را پایه بالا بود.
نظامی.
قرار آنچنان شد که نزدیک شاه
به دانش بود مرد راپایگاه.
نظامی.
ز بر سختن کوه تا برگ کاه
شناسد همه چیز را پایگاه.
نظامی.
ز گرمی که چون برق پیمود راه
نشد گرمی خوابش از خوابگاه.
نظامی.
دلش چون شدی سیر از این دامگاه
در آن خرگه آوردی آرامگاه.
نظامی.
بدان داوری دستگاهی نداشت
به آئین خود برگ راهی نداشت.
نظامی.
بنه چون درآرد بدان رخنه گاه
هوا نیز یابد در آن رخنه راه.
نظامی.
تعجب روا نیست در راه او
نیاید جز او در نظرگاه او.
نظامی.
به اول سخن دادیم دستگاه
به آخر قدم نیز بنمای راه.
نظامی.
از این سیل گاهم چنان ده گذار
که پل نشکند بر من از رودبار.
نظامی.
در آن دایره گردش راه او
نمود از سر او قدم گاه او.
نظامی.
چنین هفت پرگار بر گرد شاه
در آن دایره شه شده نقطه گاه.
نظامی.
ز تاریخ آن کارگاه کهن
فروبست بر فیلسوفان سخن.
نظامی.
مرا هست پیش نظرگاه تو
چگونه نبینم بدو راه تو.
نظامی.
ارسطو به دلگرمی پادشاه
برافزود بر هر یکی پایگاه.
نظامی.
عروسانه بر شد بر آن جلوه گاه
پرندی سیه بسته برگرد ماه.
نظامی.
کنون رخت و بنگاهت آنجا رسید
که نتواندش کاروانها کشید.
نظامی.
امیدم چنان است ازین بارگاه
که چون من شوم دور از این کارگاه.
نظامی.
زیرآن تخت پادشاهی تاخت
بفراغت نشستگاهی ساخت.
نظامی.
درزد آتش به هر یکی ناگاه
معنی آن شد که کردش آتشگاه.
نظامی.
وز پی آنکه در تظلم گاه
این تظلم نیاورم بر شاه.
نظامی.
خیالی برانگیخت زین کارگاه
که رای شما را بدان نیست راه.
نظامی.
معنبر شد از گرد او صیدگاه.
نظامی.
چو مینا چراگاهی آمد پدید
که از خرمی سر به مینو کشید.
نظامی.
من رئیس فلان رصدگاهم
کز مطیعان دولت شاهم.
نظامی.
همان چاره دید آن خردمند شاه
که آن بند بردارد از بندگاه.
نظامی.
بهر بیمگاهی حصاری کند
ز بهر سرانجام کاری کند.
نظامی.
سرین گوزن و کفلگاه گور
به پهلوی شیران درآورده زور.
نظامی.
چو ملک عجم رام شد شاه را
بملک عرب راند بنگاه را.
نظامی.
دو پروانه بینم درین طرفگاه
یکی رو سپیدست و دیگر سیاه.
نظامی.
چنان رفت و آمد به آوردگاه
که واماند ازو وهم در نیمراه.
نظامی.
سه چیز است کآن در سه آرامگاه
بود هر سه کم عمر گردد تباه.
نظامی.
کفل گاه شیران برآرم بداغ
ز پیه نهنگان فروزم چراغ.
نظامی.
چرا خوش نرانم بدان صیدگاه
که بی دود ابر است و بی گرد راه.
نظامی.
چوشه دید کآن کان الماس خیز
گذرگاه دارد چو الماس تیز.
نظامی.
بفرزانه فرمود تا هم ز راه
کند نوشدارو بر آن زخم گاه.
نظامی.
یزکها نشاند بر پاسگاه.
نظامی.
برابر در ایوان آن تختگاه
نهادند زیرزمین تخت شاه.
نظامی.
رهش بر گذرگاه دربند بود.
نظامی.
خدا داد ما را چنین دستگاه.
نظامی.
زمین عجم گورگاه کی است
درو پای بیگانه وحشی پی است.
نظامی.
راست روشن درآمد از در کاخ
رفت بر صدرگاه خود گستاخ.
نظامی.
همه همگروهه براه آمدند
سوی انجمنگاه شاه آمدند.
نظامی.
هر آن مال کآید درین دستگاه
بر آن خفته دان تند ماری سیاه.
نظامی.
ز بهر عمارت در آن رخنه گاه
بسی مالشان داد بر برگ راه.
نظامی.
چنان رایتی را بناموس شاه
برانگیختندی به ناموسگاه.
نظامی.
چو پرگار گردون برآن نقطه گاه
بپای پرستش بپیمود راه.
نظامی.
علف گاه مرغان این کشور اوست
اگر شیر مرغت بباید در اوست.
نظامی.
چو آتش فروکشت از آن جایگاه
روان کرد سوی سپاهان سپاه.
نظامی.
کمین گاه دزدان شد این مرحله
نشاید در او رخت کردن یله.
نظامی.
نباید غنودن چنان بیخبر
که ناگاه سیلی درآید بسر.
نظامی.
چنان خور تر و خشک این خوردگاه
که اندازه ٔ طبعداری نگاه.
نظامی.
هزیمت پذیر از دگر حربگاه
نباید که یابد در آن حرب راه.
نظامی.
نگهبان برانگیزد آن راه را
کند بر خود ایمن گذرگاه را.
نظامی.
چو کارش ز دشمن بجان آمده
به درگاه شاه جهان آمده.
نظامی.
در آن آرزوگاه فرخاردیس
نکرد آرزو با معامل مکیس.
نظامی.
داد فرمان که تخت بار زنند
بر در بارگاه دار زنند.
نظامی.
وگرنه یکی ترک رومی کلاه
بهند و بچین کی زدی بارگاه.
نظامی.
در آن آرزوگاه با دور باش
نکردند جز بوسه چیزی تراش.
نظامی.
بهر تختگاهی که بنهاد پی
نگه داشت آیین شاهان کی.
نظامی.
شد آگه که در عرضگاه جهان
نهفتیده ٔ کس نماند نهان.
نظامی.
چه بودی که در خلد آن بزمگاه
مرا یکزمان دادی اقبال راه.
نظامی.
که برداری آرام از آرامگاه
در این داوری سر بپیچی ز راه.
نظامی.
دو شاخه گشایان نخجیرگاه
بفحلان نخجیر یابند راه.
نظامی.
غنیمت نگنجید در عرضگاه.
نظامی.
چو میل آورد سوی آن پشته گاه
بود پورهم پشت با او براه.
نظامی.
زبان بند کن تا سر آری بسر
زبان خشک به تا گلو گاه تر.
نظامی.
ببازی نپیماید این راه را
نگه دارد از دزد بنگاه را.
نظامی.
همایون تر آن شد که این بزمگاه
همایون بود خاصه در بزم شاه.
نظامی.
کمین برگذرگاه رنگ آورند
تنی چند زنگی بچنک آورند.
نظامی.
یکی از مقیمان آن زرعگاه
چنین گفت بعد از زمین بوس شاه.
نظامی.
پدید آمد آرامگاهی ز دور
چنان کز شب تیره تابنده هور.
نظامی.
خروش رحیل آمد از کوچگاه
بنخجیر خواهد شدن مهد شاه.
نظامی.
تا نبینندشان بر آن سر راه
دور گشتند از آن فراخیگاه.
نظامی.
همایون کن تاج و گاه و سریر
فرود آمد از تاجگاه و سریر.
نظامی.
سوی نوبتی گاه خود بازگشت
بلند اخترش باز دمساز گشت.
نظامی.
وز آنجا ببابل برون برد راه
ز بابل سوی روم زد بارگاه.
نظامی.
پس آن گاه زد بوسه بردست شاه
بمالیدش انگشت بر نبض گاه.
نظامی.
ز مقدونیه روی در راه کرد
به اسکندریه گذرگاه کرد.
نظامی.
بدان تا دیده بان گاه تخت
بر او دیده بانان بیداربخت.
نظامی.
چو فارغ شد از تختگاهی چنان
نشست از بر بور عال عنان.
نظامی.
که داند که بیرون از این جلوه گاه
کجا میکند جلوه خورشید و ماه.
نظامی.
بسی سنگ رنگین در آن موجگاه
همه ازرق و سرخ و زرد و سیاه.
نظامی.
خواست تا پای در ستور آرد
رخش در صیدگاه گور آرد.
نظامی.
خوشتر از صد نگار خانه ٔ چین
نقش آن کارگاه دست گزین.
نظامی.
پرگرفتم چو زاغ با طاوس
آمدم تا بجلوه گاه عروس.
نظامی.
آمدم از نشاطگاه برون
بود یک یک ستاره بر گردون.
نظامی.
اول شب نظاره گاهم بود
و آخر شب هم آشیانم بود.
نظامی.
با هزاران هزار زینت و ناز
بر سر بزمگاه خود شد باز.
نظامی.
بود در روضه گاه آن بستان
چمنی بر کنار سروستان.
نظامی.
آمدند آن بتان خرگاهی
حوض دیدند و ماه با ماهی.
نظامی.
ندارد کسی سوگ در حربگاه.
نظامی.
جهان گرچه آرامگاه خوش است
شتابنده را نعل در آتش است.
نظامی.
بتاراجگاهش درآمد دلیر.
نظامی.
درآمد به پائین آن تختگاه.
نظامی.
که هم صید خوش بود و هم صیدگاه.
نظامی.
که کس را نبود آن چنان دستگاه.
نظامی.
کمرگاه زیبا عروسی بدست.
نظامی.
صنم خانه ای در نظرگاه دید.
نظامی.
زدش بر کتف گاه و بردش ز جای.
نظامی.
به خشم آورند اندرآن حربگاه.
نظامی.
گرین اوفتادی در آن رزمگاه.
نظامی.
برون آمد از موکب و قلبگاه.
نظامی.
فروماند خسرو در آن سایه گاه.
نظامی.
سران جهان دید در پیشگاه.
نظامی.
ببین تا ترا سر به درگاه کیست
دل ترسناکت نظرگاه کیست.
نظامی.
ثنای جهاندار گیتی پناه
چنان گفت کافروخت آن بارگاه.
نظامی.
بدان چیزها دارد اندیشه راه
که باشد بدو دیده را دستگاه.
نظامی.
به بالای آن بندگاه ایستاد
ز پیوند و فرزند میکرد یاد.
نظامی.
وگر مابقی را ز گنج و سپاه
یله کرد و بگذشت از آن کوچگاه.
نظامی.
بر آن قرضه گاه انجمن ساختند
علمها به انجم برافراختند.
نظامی.
چهل روز رفتند از اینگونه راه
نبردند پهلو به آرامگاه.
نظامی.
به استاد کشتی چنین گفت شاه
که کشتی درافکن بدین موج گاه.
نظامی.
نمودند منزل شناسان راه
که چون شه کند کوچ از این کوچ گاه.
نظامی.
چو دریا بریدند یک ماه بیش
به خشکی رساندند بنگاه خویش.
نظامی.
چه باید رصدگاه دارا شدن
به جزیت دهی آشکاراشدن.
نظامی.
دد و دام را شیراز آن است شاه
که مهمان نواز است در صیدگاه.
نظامی.
مگر خوابگاهی بدست آورم
که جاوید در وی نشست آورم.
نظامی.
سراندیب را کار بر هم زدم
قدم بر قدمگاه آدم زدم.
نظامی.
سیه تا سیه دیدم این کارگاه
ز ریگ سیه تا به آب سیاه.
نظامی.
چو لختی در آن دست پیمود راه
بباغ ارم یافت آرامگاه.
نظامی.
سکندر در آن داوریگاه سخت
پی افشرد مانند بیخ درخت.
نظامی.
ثنا گفت بر گاه و بر بزم شاه
که آباد باد از تو این بزمگاه.
نظامی.
به آرامگاه آمدند [دولشکر] از نبرد
زتن زخم شستند و از روی گرد.
نظامی.
شهر شابورم تولدگاه بود
در حرمگاه رضا ام راه بود.
عطار.
که دانستم از هول باران و سیل
نشاید شدن در چراگاه خیل.
سعدی.
بنوع دگر روی و راهم نبود
جز او بر در بارگاهم نبود.
سعدی.
اهل فریقین در تو خیره بمانند
گر بروی در حساب گاه قیامت.
سعدی.
ز خلوتگاه ربانی وثاقی در سرای دل
که تا قصر دماغ ایمن بود زآواز بیگانه.
سعدی.
مکن تکیه بر دستگاهی که هست
که باشد که نعمت نماند بدست.
سعدی.
ترا بکوی اجل هم قرار خواهد بود
قرارگاه تو دارالقرار خواهدبود.
سعدی.
گذرگاه قرآن و پند است گوش
به بهتان و باطل شنیدن مکوش.
سعدی.
هزاربار چراگاه بهتر از میدان. (گلستان سعدی).
ز خیل و چراگاه پرسیده ای
سعدی.
بخدای اگر بدردم بکشی که برنگردم
کسی از تو چون گریزد که تواش گریزگاهی.
سعدی.
نه فراغت نشستن، نه شکیب رخت بستن
نه مقام ایستادن نه گریزگاه دارم.
سعدی.
گویند از او حذر کن و راه گریز گیر
گویم کجا روم که ندارم گریزگاه.
سعدی.
مذهب اگر عاشقی است، سنّت عشاق چیست
دل که نظرگاه اوست از همه پرداختن.
سعدی.
گر از فتنه آمد کسی در پناه
ندارد جز این کشور آرامگاه.
سعدی.
در شکارگاهی صید کباب میکرد.
(گلستان سعدی).
... و درختی در این وادی زیارت گاه است. (گلستان سعدی). مردان دلاور ازکمینگاه برجستند. (گلستان سعدی). اکنون بقصاص گاهش میبرند. (گلستان سعدی). و هر دم بتفرجگاهی از نعم دنیا متمتع گردد. (گلستان سعدی).
چه خطا ز بنده دیدی که خلاف عهد کردی
مگر آنکه ما ضعیفیم و تو دستگاه داری.
سعدی.
برآورد صافی دل صوف پوش
چو طبل از تهی گاه خالی خروش.
سعدی.
دو پستان که امروز دلخواه اوست
دو چشمه هم از پرورشگاه اوست.
سعدی.
بمعنی توان کرد دعوی درست
دم بیقدم تکیه گاهیست سست.
سعدی.
لقمه ای در میانشان انداز
که تهیگاه یکدیگر بدرند.
سعدی.
گر مسلمانی رفیقا دیر وزنّارت چراست ؟
شهوت آتشگاه جان است و هوا زنار دل.
سعدی.
از طرف بخارا بطرف لشکرگاه امیربیان میروم. (انیس الطالبین ص 207 نسخه ٔ کتابخانه ٔ مؤلف): بعد از آن پروازگاه آن مرغ راجز حضرت اﷲ کسی دیگر نمیداند. (انیس الطالبین ص 121نسخه ٔ کتابخانه ٔ مؤلف).
انس می گیرم بمردم پر بیابانی نیم
هم وثاق شعله ام آرامگاهم آتش است.
طالب کلیم (از آنندراج).
آن کشتی ام که بر زبر بحر شعله موج
آشوبگاه موجه ٔ طوفانش معبر است.
کلیم (ایضاً).
دهید مژده به زردشت که آتشین رویی
دلی نماند که آن را نساخت آتشگاه.
باقر کاشی (از آنندراج).
غنچه را صندوق می چیند بطاق شاخسار
گل حرمگاه عروس حسن را گنجینه است.
طغرا (از آنندراج).
و از این قبیل است: آب گاه، آبشگاه، آفتاب گاه، آرایشگاه، آزمایشگاه، آسایشگاه، آمارگاه، (حسابداری، اداره ٔ محاسبات). آماجگاه، آموزشگاه، آوردگاه. اردوگاه، اسارت گاه، استراحت گاه، اقامت گاه، الفنج گاه، امیدگاه، ایستگاه، ایستادن گاه. باجگاه، بازارگاه، بازگشتن گاه، باژگاه، باشگاه، بریدن گاه، (مشدَح). بزن گاه، بستن گاه، (مربط). بسمل گاه، بغل گاه، بوسه گاه، بندگاه. (مفصل). پاگاه، پالش گاه، پالایشگاه، پرتگاه، پرستش گاه، پرسش گاه، پناه گاه، پیش گاه، پیوندگاه، (مفصل). پیکارگاه. تماشاگاه، تهمت گاه، تبعیدگاه، تیمارگاه، تعمیرگاه. جگرگاه، جولان گاه، جوله گاه. حاجت گاه، حواله گاه، حجامت گاه، حجله گاه. چاره گاه، چگاوه گاه. خارش گاه، ختنه گاه، خرده گاه، (رسغ). خفتن گاه، خوردنگاه، خورنگاه، (خورنق). خرمن گاه. دادگاه، دانشگاه، دامگاه، دیوگاه، درمانگاه، دمگاه، (جای دم آهنگران). ددگاه، دیدگاه، دیوانگاه، دزدگاه، دمیدنگاه، درسگاه، دیدگاه، دخمه گاه. رامشگاه، رستنگاه، روگاه، روئیدنگاه. زادگاه، زایشگاه، زیارتگاه، زخمگاه، زیرگاه. سایه گاه. ستایشگاه، (شریطه). سجده گاه، ستورگاه، سیخگاه، سروگاه، سیرگاه، سرین گاه، سیاست گاه. شرمگاه، شعرگاه، شیرخوارگاه، شهرگاه. طفره گاه، طهارتگاه. عبادتگاه، عیشگاه، عشرتگاه، عرضگاه (سپاه)، غلغلیجگاه. فرودگاه، فروشگاه، فرودآمدنگاه، فسیله گاه. قتلگاه، قافله گاه، قفاگاه. کشتنگاه، کریزگاه (تولکگاه)، کاوش گاه، کاروانگاه، کشتارگاه، کاسه گاه. کمرگاه. گردشگاه، گرده گاه. لغزشگاه، لنگرگاه. مصافگاه، منادیگا، مغلگاه. ناوردگاه، نشیمنگاه، نمایشگاه، نهاله گاه، نهانگاه، نهفتن گاه، نمازگاه، (مصلی). نزهتگاه، نقبگاه، نافگاه، ورزشگاه، وداع گاه. || این کلمه گاه با اسم مکان (فارسی و عربی) مرکب شود، در این صورت بعضی آن را نوعی زینت و برخی تأکیددانند: مأوی گاه مخفف آن مأوی گه: گفت چون به منحرگاه آمدی و قربانی کردی خواستهای نفسانی را قربانی کردی گفتا نه. (هجویری). جهد کن تا سخن بجای گاه گویی که سخن نه برجای گاه اگر چه خوب باشد زشت نماید. (قابوسنامه).
اگر رجوع بدین درنیاورم چه کنم
که در زمانه جز آنم نماند مرجعگاه.
مجیر بیلقانی.
مأوی گه جیفه ٔ حسودت
جز سینه ٔ کرکسان مبینام.
خاقانی.
وآن وشاقان بپاسداری شاه
بر در غار کرده منزل گاه.
نظامی.
غلامان به اقطاع خود تاخته
وطنگاهی از بهر خود ساخته.
نظامی.
نهانخانه ٔ صبحگاهی شود
حرمگاه سر الهی شود.
نظامی.
روان کرد مرکب به میعادگاه.
نظامی.
به نزدیک تختش وطنگاه داد.
نظامی.
دم اژدها شد وطن گاه او.
نظامی.
خبر کرد کامشب ز نیروی شاه
خرابی درآمد بدین قلعه گاه.
نظامی.
ز دیگر طرف سرخ رویان روس
فروزنده چون قبله گاه مجوس.
نظامی.
برون از وطن گاه آن دلکشان
به ما کس نداده ست دیگر نشان.
نظامی.
به بیعت در آن انجمن گاه بود
ز احوال پیشینه آگاه بود.
نظامی.
غریبان گریزند از این جایگاه
که وحشت کند روشنان را سیاه.
نظامی.
به یونان زمین آمد از راه دور
وطن گاه پیشینه را داد نور.
نظامی.
و گفت عارف آن است که هیچ چیز مشرب گاه او تیره نگرداند. هرکدورت که بدو رسد صافی گردد. (تذکرهالاولیاء عطار). نقل است که دوازده سال روزگار شد تا به کعبه رسید که در هر مصلی گاهی، سجاده بازمی افکند و دو رکعت نماز میکرد. (تذکرهالاولیاء عطار). و گفت به همه دستها در حق بکوفتم آخر تا به دست نیاز نکوفتم نگشادند و به همه زبانها بار خواستم تا به زبان اندوه بار نخواستم بار ندادند، تا به قدم دل نرفتم به منزل گاه عزت نرسیدم. (تذکرهالاولیاء عطار). طفل به نادانی خواهد که بدان جایگاه رود. (گلستان سعدی). پایگاهی منیع است و جای گاهی رفیع. (گلستان سعدی). بمشقت بسیار از آن جایگاه خلاصی یافت. (گلستان سعدی).
در کس نمی گشایم که بخاطرم درآید
تو در اندرون جان آی که جای گاه داری.
سعدی.
چو غنچه سوی مکتب گاهم آهنگ
بغل بر جزو دلتنگی بصد رنگ.
حکیم زلالی (از آنندراج).
ناقه را میراند سوی منزلگاه خویش
ساربان در ره حدی میگفت و مجنون می گریست.
آصفی (از آنندراج).
|| به بعضی کلمات ملحق شود و مجموع آن اسم علم (اسم مکان) باشد: گازرگاه، شیرگاه، قتل گاه، (در کربلا اسم محلی) قدمگاه، (اسم محل در خراسان). درخونگاه. (محله ای بطهران).


اسم مصدر

اسم مصدر. [اِ م ِ م َ دَ] (ترکیب اضافی، اِ مرکب) اسم مصدر در عربی: ابن مالک در الفیه گوید:
بفعله المصدر الحق فی العمل
مضافاً او مجرداً او مع اَل
ان کان فعل مع اَن او ما یحل
محلّه و لاسم مصدر عمل.
عبدالرحمن سیوطی در شرح بیت اخیر در «بهجهالمرضیه» گوید: «باب اعمال مصدر و اعمال اسم آن (اسم مصدر)... و اسم مصدر را (و آن اسمی است دال ّ بر حدث، غیرجاری بر (قیاس) فعل)، اگر غیر عَلَم باشد و (مصدر) میمی نباشد) عمل است (نزد کوفیین و بغدادیین) مانند: و بعد عطائک المائه الرتاعا، پس اگر عَلَم باشد، مانند سبحان برای تسبیح و فجار و حماد برای فجره و محمده، به اتفاق و اجماع آنرا عملی نیست ». در عوامل ملا محسن آمده: «اسم حدث » و آن اگر عَلَم باشد، مانند: فجار برای فجره، یا (مصدر) میمی باشد مانند محمده، یا بر وزن مصادر ثلاثی باشد و در مورد غیرثلاثی استعمال شود مانند: اَغتسل ُ غسلاً، وَ اَتوضؤُ وُضوءً، پس اسم مصدر، و الامصدر است، مانند: ضرب و اکرام ».
تهانوی در کشاف اصطلاحات الفنون آورده: «مولوی عبدالحکیم در حاشیه ٔ عبدالغفور گوید: مصدر موضوع حدوث ساده است بدون اعتبار نسبت آن به فاعل یا متعلقی دیگر. پس معنی مصدری از مقوله ٔفعل یا انفعال است، و آن امریست غیرقارالذّات، و حاصل بالمصدر هیئت قاره ٔ مترتبه علیه است، مثلاً حمد بمعنی مصدری «ستودن » و حاصل مصدر آن «ستایش » است. از آنچه گفته شد، مستفاد گردید که اسم مصدر اسم حدث غیرجاری بر فعل است و در شرح نصاب صبیان قهستانی مذکور است که اسم مصدر پنج قسم است: اول وصف حاصل مر فاعل را و قائم به او و مترتب بر معنی مصدری که آن تأثیر است، و این قسم را حاصل مصدر نیز گویند، چنانچه در تلویح مذکور است، و جمیع مصادر را بر این معنی اطلاق کنند، مثل جواز بمعنی روائی و روا بودن، اول معنی اسمی است، و دوم معنی مصدری.و فرق میان مصدر و حاصل مصدر در جمیع الفاظ بحسب معنی ظاهر است، و در بعض الفاظ بحسب لفظ نیز، مثل فعل بکسر فاء «کردار» و بفتح فاء «کردن »، و حاصل مصدر رانیز اطلاق کنند بر مصدر مستعمل بمعنی متعلق فعل، مثل خلق بمعنی مخلوق، چنانچه از شرح عقائد در بحث افعال عباد مستفاد میگردد، و قریب به این است آنچه در امالی ابن حاجب مذکور است. اسمی که وسیله ٔ فعلی گردد مثل اکل چون بمعنی آنچه خورده شود استعمال یابد، او رااسم مصدر گویند، و چون بمعنی خوردن باشد، او را مصدر گویند. دوم اسمی است مستعمل بمعنی مصدر که فعلی ازو مشتق نگشته مثل قهقری. و این در امالی ابن حاجب مذکور است. سوم مصدر معرفه مثل فجار که اسم «الفجور» است. چهارم اسمی است بمعنی مصدر و خارج از اوزان قیاسیه ٔ مصدر، مثل سقیاً و غیبه که اسم سقی و اغتیاب است، و این قسم در کلام عرب بسیار است. پنجم اسمی است مرادف مصدر، مصدَّر به میم، او را مصدر میمی نیز گویند، مثل: منصرف و مکرم، این در رضی مذکور است ».
اسم مصدر و حاصل مصدر در زبان فارسی: شمس الدین محمدبن قیس رازی در المعجم، در کلمات «روش » و «دهش » و «پرورش » گوید که شین «معنی مصدر دهد» و نامی برای این نوع کلمات یاد نمیکند. مؤلف برهان قاطع در مقدمه ٔ کتاب خود، شین را در کلمات «دانش » و «خواهش » و «آموزش »مفیدِ «معنی حاصل مصدر» میداند، و در کلمات «سربخشی » و «زربخشی » و «مشک بیزی » و «گل ریزی » گوید که یاء «افاده ٔ مصدر میکند» و در باب کلمات «خوانندگی » و «سازندگی » و «بخشندگی » و همچنین کلمات «رفتار» و «گفتار»و «کردار» گوید: «گی و آر معنی حاصل مصدر دهد». مؤلفین فرهنگ جهانگیری و فرهنگ رشیدی نیز همین اقوال را آورده اند. نویسنده ٔ «صرف و نحو زبان فارسی » گوید: «از مصدر، حاصلی دیگر بیرون آورند و آنرا حاصل مصدر گویند، مثل روش که حاصل از رفتن است و کنش که حاصل از کردن است، و کُشش که حاصل از کشتن است و مثل رفتار که حاصل رفتن است و گفتار و کردار که حاصل گفتن و کردن است ». از محققین معاصر برخی نیز اسم مصدر و حاصل مصدر را یکی دانسته اند وبعضی مصادر مختوم به شین و هاء غیرملفوظ (مانند روش، گردش، کوشش، مویه، پویه، ناله) را اسم مصدر، و مصادر مختوم به آر (مانند گفتار، رفتار، دیدار) را حاصل مصدر دانسته اند، ولی از لحاظ دستور زبان فرقی بین این دو نوع نمیتوان قائل شد.
تعریف اسم مصدر: اسم مصدر، اسمی است که دلالت بر معنی مصدر کند، مانند: دانش، نیکی، خنده، گفتار.
علائم اسم مصدر:
1) -ِ- شن. 2) -ِ- ش.
در پهلوی اسم مصدر مختوم به -ِ شن وجود داشته و معادل آن در پازند -َ شن و -ِ شن و -ِ َیشن است، مانند: کنشن (کنش)، ستایشن (ستایش). در فارسی این نشانه ٔ قدیم فقط در چند کلمه بصورت اصل بجا مانده: پاداشن (در پهلوی پات دهشن) که غالباً بفتح شین آمده:
یگانه ای که دو دستش گه ِ عطا بدهد
هزارفایده با صدهزار پاداشَن.
لامعی گرگانی.
و نیز داشن (پهلوی دهشن) که آن نیز بفتح شین آمده:
چه کنم که سفیه را به نکوی
نتوان نرم کردن از داَشن.
لبیبی.
و نیز بوشن (پهلوی بوشن): اما بیان مقدمه ٔ اول، که مردم در تحویل است، از آن روشن گردد که اندر بوشن و گردش خود نگرد، که نطفه بود و طفلی گشت. (بابا افضل کاشی. مصنفات جاودان نامه چ مهدوی - مینوی ص 50). و کلمات: گوارشن، گذارشن و منشن نیز در فرهنگها ضبط شده. این شین را «شین مصدری » و اسم مصدر مختوم بدان را «مصدر شینی » و بتعبیر اصح اسم مصدر شینی نامند.
موارد استعمال: اسم مصدر شینی مانند اسم مصدرهای دیگر غالباً بجای مصدر بکار میرود، اما بعض آنها متدرجاً در استعمال بمنزله ٔ اسم عام شده است مانند: خورش که نخست بمعنی خوردن باشد و نیز بمعنی خوردنی و نیز چیزی که با نان خورند و انواع پختنیها که با برنج خورند:
چنین جای بودش خرام و خورش
که باشدش از خوردنی پرورش.
فردوسی.
و همچنین پوشش بمعنی پوشیدن و جامه و لباس هر دوآمده است:
از آن چون خور و پوشش آمد بدست
دل اندر فزونی نبایدت بست.
اسدی طوسی.
و چون معالجت خواهی کردن، اندیشه کن از خورشهاء پیران و جوانان و بیمارخیزان (قابوسنامه). پوشش از جلود کلاب و فارات و خورش از لحوم آن و میته های دیگر. (جهانگشای جوینی).
ساختمان اسم مصدر شینی. 1- «-ِ ش » غالباً بریشه ٔ فعل که منطبق بردوم شخص امر حاضر (مفرد امر حاضر) است ملحق گردد:
ای مج کنون تو شعر من از بر کن و بخوان
از من دل و سگالش، از تو تن و روان.
رودکی.
اگر روزی از تو پژوهش کنند
همه مردمانت نکوهش کنند.
ابوشکور بلخی.
بکار دهرمولش گرچه بد نیست
ولی تأخیر کردن از خرد نیست.
ابوشکور بلخی.
بده داد من از لبانت و گرنه
سوی خواجه خواهم شد از تو بگرزش.
خسروی.
سگالش بدینسان درانداختند
بپرداختند و برون تاختند.
فردوسی.
پرستیدن داور افزون کنید
ز دل کاوش دیو بیرون کنید.
فردوسی.
که دانم که چون این پژوهش کنید
بدین رای بر من نکوهش کنید.
فردوسی.
بکوشش از آن کرد پوشش بجای
بگستردنی هم بد او رهنمای.
فردوسی.
چو بهرام دست از خورشها بشست
همی بود بیخواب و ناتندرست.
فردوسی.
سلیح تن آرایش خویش دار
بود کت شب تیره آید به کار.
فردوسی.
بدانش ورا آزمایش کنید
هنر بر هنر برفزایش کنید.
فردوسی.
پرستنده باش و ستاینده باش
بکار پرستش فزاینده باش.
فردوسی.
نه گاوستم ایدر نه پوشش نه خر
نه دانش نه مردی نه پا و نه پر.
فردوسی.
که هر چیز کو سازد اندر بوش
بدان سو کشد بندگان را روش.
فردوسی.
پراکنده شد ترک سیصد هزار
بجایی نبد کوشش و کارزار.
فردوسی.
ستاره شمر گفت کای شهریار
ازین گردش چرخ ناپایدار...
فردوسی.
همه خوابها پیش ایشان بگفت
نهفته پدید آورید از نهفت
کس آن را گزارش ندانست کرد
پر اندیشه شان شد دل و روی زرد.
فردوسی.
بهوش آمد و باز نالش گرفت
بر آن پور کشته سگالش گرفت.
فردوسی.
دگر گفت هر کس نکوهش کند
شهنشاه را چون پژوهش کند.
فردوسی.
شما دیرمانید و خرم بوید
برامش سوی ورزش خود شوید.
فردوسی.
نگارا من از آزمایش به آیم
مرا باش تا بیش ازین آزمایی.
فرخی.
همیشه تا خورش و صید باز باشد کبک
چنان کجا خورش و صید یوز باشد رنگ.
فرخی.
اینت خوشی و اینت آسانی
روز صدقه ست و بخشش و قربان.
فرخی (دیوان ص 266).
سنگ بی نمچ و آب بی زایش
همچو نادان بود به آرایش.
عنصری.
و ساعات و اوقات را بخشش کرده بود. (تاریخ سیستان ص 315). تاریخها دیده ام بسیار... پادشاهان گذشته را که خدمتکاران ایشان کرده اند واندر آن زیادت و نقصان کرده اند و بدان آرایش آن خواسته اند (تاریخ بیهقی).
بهرجای بخشایش از دل بیار
نگر تا همی چون کند روزگار.
اسدی.
خورش را گوارش می افزون کند
ز تن ماندگیها به بیرون کند.
اسدی.
هر چه بجنبد اندرین جوهر نرم از نباتی و حیوانی، از جنبش باز نماند (زادالمسافرین ناصرخسرو). یا هستی ایشان هیچگونه به این مایه محسوسات و به آمیزش و جنبش اندر بسته نبود تا مر ایشان را تصور شاید کردن بی پیوند مایه و جنبش... (دانشنامه ٔ علائی، الهیات چ انجمن آثار ملی صص 3-4). و مثال کیفیت:درستی و بیماری و پارسائی و بخردی و دانش... (دانشنامه ٔ علائی الهیات صص 28- 29).
من همچو توام ز من چرائی تو خجل
تو خارش تن داری و من خارش دل.
ابوالفرج رونی.
نه دراز و دراز یازش او
امل خصم را کندکوتاه.
ابوالفرج رونی.
تا تابش و منفعت او (آفتاب) بهمه چیزها برسد (نوروزنامه ص 3).
تا که بنشست خواجه در بالش
بالش آمد ز ناز در بالش.
سنائی.
اسباب سکون و استنامت و فراغ بال و استقامت و نعمت رامش و آرامش و خفض عیش و آسایش ایشان را مهیا و مهنّا گردانید. (التوسل الی الترسل ص 16).
خاقانی آن کسان که طریق تو میروند
زاغند و زاغ را روش کبک آرزوست.
خاقانی.
کشیشان را کشش بینی و کوشش
بتعلیم چو من قسیس دانا.
خاقانی.
برین گوشه رو می کند دستگار
بر آن گوشه چینی نگارد نگار
نبینند پیرایش یکدگر
مگر مدت دعوی آید بسر.
نظامی.
بفرمود شه تا دلیران روم
نمایند چالش در آن مرز و بوم.
نظامی.
بفرمود شه تا دلیران روم
نمایند چالش در آن مرز و بوم.
نظامی.
گهی دل برفتن گرایش کند
گهی خواب را سر ستایش کند.
نظامی.
بارگاهی بدو نمود بلند
گسترشهای بارگاه پسند.
نظامی.
صبح اگر کشتی نفس را در دهان
کی رسیدی این بشولش در جهان.
عطار.
دواب چو دل اهل حصار در جوشش. (مقدمه ٔ جوامع الحکایات عوفی).
پس او در شکم پرورش یافته است
او نمی خندد ز ذوق مالشت
او همی خندد بر آن اسگالشت.
مولوی (مثنوی).
زانبوب معده خورش یافته است.
(بوستان).
ز باریدن برف و باران و سیل
به لرزش در افتاده همچون سهیل.
(بوستان).
بخشایش الهی، گمشده ای را در مناهی، چراغ توفیق فرا راه داشت. (گلستان).
سراینده مرغی ازین بوستان
سرایش چنین کرد با دوستان.
امیرخسرو.
با بلاهای عشق ورزش کن
خویشتن را بلند ارزش کن.
اوحدی.
ببوی جود وی آینده سایلان به جنابش
بلی که مشک بخود ره نماید از دمشش.
ابن یمین.
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرفست
با دوستان مروت، با دشمنان مدارا.
حافظ.
برحمت سر زلف تو واثقم، ورنه
کشش چو نبود از آنسو، چه سود کوشیدن.
حافظ.
حضرت خواجه ٔ ما اگر بمنزل درویشی میرفتند، جمیع فرزندان و متعلقان و خادمان او را پرسش میکردند، و خاطر هر یک را بنوعی در می یافتند. (انیس الطالبین بخاری).
توضیح: قاعده ٔ مذکور مستثنیاتی دارد:
1- « ش » به ریشه ٔ فعل (که غیرمنطبق بر فعل امر است) ملحق گردد، و آن ممکن است ریشه ٔ حقیقی فعل باشد، یا اسمی بود که از آن بتوان فعل ساخت، مانند «انجامش » (که «انجام » فعل امر نتواند بود):
تو گفتی همی روز انجامش است
یکی رستخیز است و بی رامش است.
(منسوب به فردوسی).
و «رامش » (که «رام » فعل امر محسوب نمی شود):
چنین داد پاسخ که اسفندیار
نفرمودمان رامش و میگسار.
فردوسی.
پادشه پاسبان درویش است
گرچه رامش به فر دولت اوست.
(گلستان).
منش از ریشه ٔ من است و در پهلوی منشن آمده است بمعنی اندیشیدن:
معجز پیغمبر مکی تویی
به کنش و به منش و به گُوِشت.
محمدبن مخلد سگزی.
ولیکن هر آنکس گزیند منش
بباید شنیدش بسی سرزنش.
فردوسی.
2- «-ِ ش » به مفردامر حاضر (که عیناً بر ریشه ٔ فعل منطبق نیست) پیوندد:
«آفرینش » که به آفرین (امر) پیوسته نه به آفری (ریشه ٔ فعل): ایزد تعالی آفتاب را از نور بیافرید... که در آفرینش وی ایزد تعالی را عنایت بیش از دیگران بوده است. (نوروزنامه). «دهش » که به ده (امر) پیوسته نه به دا (ریشه ٔ فعل):
بداد و دهش یافت آن نیکویی
تو داد و دهش کن فریدون تویی.
فردوسی.
بداد و دهش کوش و نیکی سگال
ولی را بپرور، عدو را بمال.
اسدی.
«ستایش » که به ستای (امر) پیوسته نه به ستو (ریشه):
سزای ستایش دگر گفت کیست
اگر بر نکوهیده باید گریست.
فردوسی.
«کنش » که به کن (امر) پیوسته نه به کر (ریشه):
معجز پیغمبر مکی تویی
به کنش و به منش و به گُوِشت.
محمدبن مخلد سگزی.
3- «-ِ ش » اسم مصدر به صفت ملحق شود:
الف) به صفت مطلق: چنانکه «پیدایش » از «پیدا» آمده. «نرمش » از: «نرم »در نظام ایران و مطبوعات مستعمل است.
ب) به صفت مشبهه: چنانکه «رهایش » از «رها» صفت مشبهه از «رهیدن » و «رستن ». نام یکی از مؤلفات ناصرخسرو «گشایش و رهایش » است. «گنجایش » از «گنجا» صفت مشبهه از گنجیدن آمده.
استثناء: 1- ناصرخسرو در غالب مؤلفات منثور و منظومه های خویش «بودش » را بمعنی وجود و هستی آورده:
لازم شده ست کون بر ایشان و هم فساد
گرچه ببودش اندر آغاز دفترند.
ناصرخسرو.
بیرونْت کنند از در مرگ
چون از در بودش اندرآیی.
ناصرخسرو.
و این کلمه از «بود» مصدر مرخم معادل مفرد مغایب ماضی مطلق با «-ِ ش » اسم مصدر ترکیب شده. باید دانست که مردم نقاط جنوبی خراسان امروزه هم «بودش » را بمعنی «اقامت » استعمال کنند و خود این استعمال مؤید صحت آنست.
2- «نمونش »اسم مصدر است مرکب از نمون (نمودن) + « َش » اسم مصدر. نظامی این کلمه را بمعنی رهنمایی و نمودار آورده:
مرد سرهنگ از آن نمونش راست
از سر خون آن صنم برخاست.
نظامی (هفت پیکر).
گفت تا باشد از نمونش رای
گفتن از ما و ساختن ز خدای.
نظامی (هفت پیکر).
و از این قبیل است «برینش » مرکب از: برین (بریدن). + « َش » اسم مصدر، بمعنی قطع: پس جسم آن بود که چون درازیی بنهی اندر وی درازیی دیگر یابی برنده ورا بقائمه و درازی سوم بر آن هردو درازی بر قائمه ایستاده هم بر آن نقطه که برینش پیشین بر وی بود.... (دانشنامه ٔ علائی. الهیات چ انجمن آثار ملی صص 12-13). و پدید کردیم که این محال است و نشاید که زمانی بود ناقسمت پذیر، والاّ اندر وی برینش راهی بود ناقسمت پذیر.... (دانشنامه ٔ علائی. الهیات ص 128).
دلی باید اندیشه را تیز و تند
برینش نیاید ز شمشیر کند.
نظامی.
تبصره ٔ 1- هر گاه ریشه ٔ فعل یا فعل امری که برای ساختن اسم مصدر شینی بکار میرود، مختوم به «َا» (= - َای) باشد، بهنگام الحاق به « َش » اسم مصدر، پس از «َا« »ی » افزایند: فرما، فرمایش. پیرا، پیرایش. آرا، آرایش.
تبصره ٔ 2- در کلمات مختوم به - َو (= - َوی) نیز بهنگام اتصال به « َش » اسم مصدر، پس از - َو جایز است «ی » افزایند: گو، گویش (گُوِش هم آمده).
کلمات مرکب: در فارسی « ش » اسم مصدر در کلمات مرکب بسیار بکار میرود، موارد استعمال این نوع کلمات ازینقرار است:
1- کلمات مرکب مختوم به « ش » اسم مصدر، گاه معنی اسم مصدر دهند، مانند غالب کلمات بسیط مختوم به « -ِ َش »:
ولیکن هر آنکو گزیند منش
بباید شنیدش بسی سرزنش.
فردوسی.
و بطمع سود خویش سرزنش خلق نجوید (قابوسنامه). «پندار دانش » قرینه ٔ جهل مرکب است و در المعجم شمس قیس آمده. (سبک شناسی ج 3 ص 34).
2- هر گاه در کلمات مرکب مختوم به « َش » اسم مصدر، کلمه ٔ اول صفت باشد، کلمه ٔ مرکب معنی صفت فاعلی دهد:
دگر گفت کای شاه برترمنش
همی عیب جویت کند سرزنش.
فردوسی.
جهاندارِ باداد نیکوکنش
فشاننده ٔ گنج بی سرزنش.
فردوسی.
خردنگرش بزرگ زیان مباش. (قابوسنامه). بسیار بیشی بود که کمی بار آرد، و خردنگرش بزرگ زیان باشد. (قابوسنامه).
تا گشتم دور، دورم از خواب و خورش
بسیارزیان باشد اندک نگرش.
(قابوسنامه).
تو نیکوروش باش تا بدسگال
بنقص تو گفتن نیابد مجال.
سعدی (گلستان).
3- گاه اسم مصدر شینی با اسم فاعل مرخم و مزید مؤخر فاعلی ترکیب شود و جمعاً معنی صفت فاعلی دهد:
چنین گفت کای شاه دانش پذیر
بمرگ بداندیش رامش پذیر.
فردوسی.
ز رامشگران رامشی کن طلب
که رامش بود نزد رامشگران.
منوچهری.
گوییم آفریدن این چیزهاءِ دانستنی و آوردن مراین نفس دانش جوی را اندر مردم... چنانست. (جامع الحکمتین ناصرخسرو).
سخن را گزارشگر نقشبند
چنین نقش برزد به چینی پرند.
نظامی.
خداوند بخشنده ٔ دستگیر
کریم خطابخش پوزش پذیر.
سعدی (بوستان).
نبینی که پیش خداوند جاه
نیایش کنان دست بر سر نهند.
سعدی (گلستان).
4- جزو اول بعض کلمات مرکب مختوم به « َش » اسم مصدر، ادات سلب است و پیشینیان آن کلمات را هم بمنزله ٔ اسم مصدر بکار برده اند، مانند:
زآنک بی خواه ِ تو خود کفرِ تو نیست
کفر بی خواهش تناقض گفتنی است.
مولوی.
و هم مانند صفت فاعلی استعمال شود:
تو گفتی همی روز انجامش است
یکی رستخیز است و بی رامش است.
(منسوب به فردوسی).
زیر کبود چرخ بی آسایش
هرگز گمان مبر که بیاسایی.
ناصرخسرو.
5- اما اسم مصدر شینی مسبوق به «با» در حکم صفت است: بادانش، بابینش.
سماعی بودن اسم مصدر شینی: اسم مصدر مختوم به « َش » سماعی است نه قیاسی. از همه ٔ افعال، اسم مصدر شینی شنیده نشده است. قاعده ای برای جواز یا عدم جواز استعمال اسم مصدرهای شینی از افعال در دست نیست و بطور مثال میتوان گفت که از مصادر ذیل، اسم مصدر شینی در نوشته های فصحاء دیده نشده است: آختن، آشفتن، آماسیدن، افراشتن، افتادن، افکندن، انداختن، اندوختن، افشاندن، پنداشتن، چکیدن، خشکیدن، خواندن، رستن (رهایش از مصدر دیگر همین فعل یعنی رهیدن است)، شدن، فشردن، شکفتن، شنیدن (شنودن)، کوفتن، غنودن، گسیختن، گرفتن، نهفتن، نوشتن، ماندن و غیره. بعضی «گسترش » را نیز غیرمستعمل دانسته اند، و حال آنکه این اسم مصدر بکار رفته:
بارگاهی بدو نمود بلند
گسترشهای بارگاه پسند.
نظامی.
مخصوصاً از ریشه های غیرحقیقی، اسم مصدر بندرت آمده است، مانند خرامش و لنگش. درین فعلها بهنگام لزوم همان ریشه بجای اسم مصدر استعمال میشود، مانند: جنگ، شتاب، ترس، خواب، خرام، فشار، هراس و غیره. همچنین از مصادر مأخوذ از مصدرهای عربی، مانند: رقص، فهم، بلع، طلب و غارت اسم مصدر شینی ساخته نمیشود. علاوه برین از بسیاری از افعال که اسم مصدر شینی ندارند، مصدر مرخم (= سوم شخص مفرد ماضی) آید، مانند: شکست، گشت، نهفت، و یا بجای اسم مصدر شینی اسم مصدر یایی استعمال شود، مانند: چشایی، شنوایی.
توضیحاتی راجع به بعض کلمات مختوم به شین (اسم مصدر شینی و غیر اسم مصدر):
1 و 2- آبشخوار، آبشخور؛ مؤلف نهج الأدب در فصل «بیان زیادت » آرد: «شین نقطه دار... خواجه حافظ گوید:
ما برفتیم و تو دانی و دل غمخور ما
بخت بد تا بکجا می برد آبشخور ما».
و آبشخور مرکبست از: آب + ش + خور، بمعنی «جائی از رود یا نهر یا حوض که از آن آب توان خورد یا برداشت »:
جهاندار محمود شاه بزرگ
به آبشخور آرد همی میش و گرگ.
فردوسی.
دستش نگیرد حیدرم، دستم نگیرد عُمَّرش
رفتم پس آبشخورم، او از پس آبشخورش.
ناصرخسرو.
و «آبشخوار» نیز بهمین معنی آمده: «التشریع؛ به آبشخوار آوردن ». (مصادر زوزنی).
3- آرش، بمعنی «معنی » دساتیری و مجعول است. رجوع به فرهنگ دساتیر چ هند ص 230 و رجوع به هرمزدنامه تألیف پورداود ص 315 شود.
4- آیش، از مصدر «آمدن » در نظم و نثر فصیح استعمال ندارد، اما در بعض لهجه های محلی (نواحی طهران و قزوین و اصفهان و کرمان و غیره) متداول است. (همایی، گفتار در صرف و نحو فارسی مجله ٔ فرهنگستان سال 1 شماره ٔ 2 ص 66). «آیشت » نیز تلفظ کنند و صورت اخیر در میان عوام بیشتر رواج دارد.
5- بالش، مؤلف نهج الادب گوید: «شین منقوطه در آخر الفاظ افاده ٔ نسبت کند همچو... «بالش » بوزن مالش، آنچه زیر سر نهند و برین قیاس (است) «بالین » به یا و نون نسبت، چرا که مرکب است از «بال »، چرا که در اصل از پرهای مرغان می آکندند...»، اما این «ش » بالش (بمعنی آنچه زیر سر نهند، متکا) ازسانسکریت «برهیس » و اوستا «برزیش » است و در پهلوی «بالِشن » آمده و «ن » آن بر اثر شباهت غلط (با اسم مصدرهای دیگر) ناشی شده است.
6 و 7- بخشایش و بخشش، «بخشش » اسم مصدر است از بخشیدن بمعنی داد و دهش و در پهلوی بَخْشِشْن بمعنی تقسیم و توزیع آمده و بهمین معنی در فارسی نیز بکار رفته است. اما «بخشایش » از مصدر «بخشودن » بمعنی درگذشتن از گناه و عفو است و در پهلوی َاپخشایشن آمده:
ز بخشایش و بخشش و راستی
نبینم همی بر دلش کاستی.
فردوسی.
معهذا بخشیدن در فارسی بجای بخشودن بکار رفته: (ملک) گفت بخشیدم (پسری دزد را) اگر چه مصلحت ندیدم. (گلستان).
8 و 9- پالایش وپالش. «پالش » در ترکیب «پالشگاه » غلط است زیرا ریشه و فعل (امر) از پالاییدن (پالودن) «پالا» است، پس «پالایش » اسم مصدر است (با آلایش، آسایش مقایسه شود) بمعنی تصفیه و صافی کردن و توسعاً بمعنی وضع و حط:
از ایشان ترا دل پر آرایش است
گناه مرا نیز پالایش است.
فردوسی.
فرهنگستان «پالایش » را بمعنی تصفیه
گرفته است، اخیراً پالایشگاه را بتصفیه خانه (نفت) اطلاق کرده اند.
10- پوزش، بمعنی عذر و معذرت و عذرآوردن و معذرت خواستن باشد:
پوزش بپذیرد و گناه ببخشد
خشم نراند، بعفو کوشد و غفران.
رودکی.
چو از دور شه دید برپای خاست
بسی پوزش اندرگذشته بخواست.
فردوسی.
و آن اسم مصدر است از پوزیدن که در ویس ورامین فخرالدین گرگانی آمده:
نه پوزدجانت را از درد و آزار
نه شوید دلْت را از داغ و تیمار.
و مشتقات مصدر مزبور (جز اسم مصدر) امروز مورد استعمال نیست.
11- چربش، مؤلف نهج الادب گوید: «شین منقوطه در آخر الفاظ افاده ٔ نسبت کند همچو... «چربش » منسوب به «چرب » بسحاق اطعمه گوید:
ببوی سر که و چربش بتلخی رفتم از دنیا
ولیکن شعر شیرینم بماند تا جهان باشد.»
چربش در پهلوی چرپشن آمده، در اینجا نیز مانند «بالش » شین اسم مصدر در فارسی (و -ِ شن در پهلوی) بتقلید اسم مصدرهای دیگر بکلمه افزوده شده.
12- چندش، در تداول عوام چندش بمعنی جنبش اعصاب توأم با نفرت بکار رود. در پهلوی چندشن بمعنی حرکت آمده ولی این اسم مصدر و مصدر مفروض آن «چندیدن » در نظم و نثر دیده نشده.
13- کرنش، «کرنش » بمعنی تعظیم کردن و سرفرود آوردن درمقابل بزرگان، لغتی است ترکی و در ترکی جغتائی «گورنیش » بمعنی سلام کردن، اطاعت کردن و بریاست شناختن است و آنرا با اسم مصدر فارسی نباید مشتبه کرد.
14- نیازش، مؤلف نهج الادب در فصل «بیان زیادت » گفته: «شین نقطه دار، چون «نیازش » مزید علیه «نیاز» است. فخر جرجانی در مثنوی ویس و رامین گوید:
سروشان را بنام نیک بستود
نیازشهای بی اندازه بنمود»
نیازش درفرهنگها نیامده و در موضع دیگر از نظم و نثر دیده نشده و بیت فوق هم در ویس و رامین طبع تهران بدین صورت است:
سروشان را بنام نیک بستود
نیایشهای بی اندازه بنمود. و «نیایش » (پهلوی نیایشن بمعنی ستایش) صحیح است.
15- یورش، این کلمه ترکی شرقی است بمعنی تاخت و تاز و پس از حمله ٔ مغول واردفارسی شده است.
-ِشت: این مزید مؤخر، معادل -ِ شن پهلوی و پازند و -ِ َش فارسی است.همین علامت در فارسی نیز وجود داشته است:
معجز پیغمبر مکی تویی
به کنش و به منش و به گُوِشت.
محمدبن مخلد سگزی.
بگفتار گرسیوز بدکنشت
بنوّی درختی ز کینه بکشت.
فردوسی.
نان آن مدخل ز بس زشتم نمود
از پی خوردن گوارشتم نبود.
رودکی.
داشاذ و دهشت و داشن، عطا بود. (لغت فرس اسدی).
بحری که عید کردبر اعدا بپشت ابر
از غرّه اش درخش و ز غرّشت تندرش.
خاقانی.
قرص لیموی و گوارشت لطیف عنبر
گلشکر باشد و گلقند و شراب و دینار.
بسحاق اطعمه.
و از این قبیل است: رامشت، پاداشت:
خدایگان جهان آنکه از خدای جهان
جهانیان را پاداشت است و بادافراه.
سراج الدین راجی.
در تداول عامه، امروزه نیز بجای خورش «خورشت » و بجای بُرِش «بُرِشت » گویند.
ی: در پهلوی این مزید مؤخر بصورت «ایه » برای ساختن اسم معنی و اسم مصدر بکار میرود:
پاتخشاهیه (پهلوی)، پادشاهی (فارسی). نیوکیه (پهلوی)، نیکی (فارسی). چیگونیه (پهلوی)، چونی، چگونگی (فارسی).
تلفظ: این یاء در قدیم هم مانند امروزه «ی » معروف شناخته و «ای » تلفظ میشده، و بهمین جهت قافیه کردن کلمات مختوم به «ی » مزبور با «ی » نکره جایز نبوده.
تسمیه: «ی » مورد بحث از انواع ادات اسم مصدر یا حاصل مصدر است، و آنرا «یای مصدری » و «یای مصدریه » یا «یای اسم مصدر» و «یای حاصل مصدر» نامند.
موارد استعمال: 1- کلمات مختوم به «ی » اسم مصدری غالباً بمعنی اسم مصدر بکار روند و مثالهای آن از این پس بیاید.
2- گاه «ی » اسم مصدر در آخر کلمات بمعنی « گری » آید، چون: جادویی، پسری، برادری، پدری، فرزندی، صوفیی، ساقیی: سال ششم ساقیی فرمودی. (سیاست نامه). از بلیناس درخواستند که ملک طاسیس رابه افسون بیارد تا ایشانرا ساقیی کند. همچنان کرد، ملک بی خویشتن تا سحرگاه ساقیی همی کرد. (مجمل التواریخ و القصص). شیخ ما گفت که ما در آن بودیم تا خود را بجامه ٔ صوفیان بیرون آریم و ساعتی صوفی باشیم، این گربه بر صوفیی ما شاشید. (اسرار التوحید).
صوفیی باشد بنزد این لئام
الخیاطه و اللواطه و السلام.
مولوی (مثنوی).
3- گاه «ی » مزبور معرِّف دین، مذهب، مسلک، نحله، طریقه و شیوه است: بدانک برده خریدن و علم آن از جمله ٔ فیلسوفی است. (قابوسنامه).
بمیرید از چنین جانی کزو کفر و هوی خیزد
ازیرا در چنان جانها فروناید مسلمانی.
سنائی.
مجردی و قلندری را مایه ٔ شادمانی و اصل زندگانی دانید. (لطایف عبید زاکانی).
گر مسلمانی ازین است که حافظ دارد
آه اگر از پی امروز بود فردایی.
حافظ.
4- گاه، علاوه بر معنی اسم مصدر، عمل و حرفه و شغل را رساند. این نوع بر سه قسم است:
الف: « ی » به کلمات بسیط (غیرمرکب) پیوندد: مطربی، قوّادی، مذکرّی، معلّمی، مستنطقی، سمساری، خیّاطی، صحّافی، صرّافی، جرّاحی، عکاسی، طبّاخی، خرّازی، خبّازی، قنّادی، رانندگی، بافندگی: چون علم شرع که تا در کار قضا... و مذکری نرود، نفع دنیا به عالم نرسد. (قابوسنامه).
رو مسخرگی پیشه کن و مطربی آموز
تا داد خود از کهتر و مهتر بستانی.
عبید زاکانی.
مسخرگی و قوّادی... پیشه سازید تا پیش بزرگان عزیز باشید. (لطایف عبید زاکانی).
ب:« ی » مزبور به اسم فاعل مرخم یا صفات فاعلی مختوم به ادات (نظیر: کار، گار، گر) پیوندد. جزو دوم این نوع کلمات از اینقرار است:
بازی - کبوتر (کفتر) بازی، قماربازی، گاوبازی و غیره.
بُری - چوب بری، تخته بری، شیشه بری. جیب بری و غیره.
بَری - مسافربری (بنگاه).
بندی - علاقه بندی، ماست بندی و غیره.
پزی - آش پزی. فرنی پزی یخنی پزی، حلیم پزی، کاشی پزی، گچ پزی، آجرپزی، مزدی پزی و غیره.
تابی - نخ تابی، موتابی، زه تابی و غیره.
تراشی - قالب تراشی، پیکرتراشی، سنگتراشی و غیره.
چینی - حروف چینی، گل چینی.
خوانی - روضه خوانی، تعزیه خوانی، شمرخوانی، علی اکبرخوانی، قرآن خوانی و غیره.
داری - ترازوداری، قپان داری، میانداری (در زورخانه)، خانه داری، علم داری، گله داری، چارواداری، باغداری، مالداری، مرغداری، کرسی داری و غیره چون علم شرع که در روزگار قضا و قسام و کرسی داری نرود. (قابوسنامه).
دوزی - لحاف دوزی، لباس دوزی، پینه دوزی، پاره دوزی، پیراهن دوزی، پالان دوزی و غیره.
رزی - رنگرزی.
ریسی - ریسمان ریسی، چرخ ریسی، نخ ریسی، دوک ریسی و غیره.
زنی - دف زنی، خشت زنی، باسمه زنی، پنبه زنی، مهره زنی (در صحافی)، قلم زنی، و غیره: مسخرگی و قوادی و دفزنی... پیشه سازید. (لطائف عبید زاکانی).
سازی - ساعت سازی، پستایی سازی (رویه ٔ کفش سازی)، چیت سازی، سماورسازی، صندوق سازی، صندلی سازی، جعبه سازی، حلبی سازی، کاشی سازی، چرم سازی، دندان سازی، داروسازی، و غیره.
شویی - لباس شویی. طلاشوئی.
فروشی - میوه فروشی، کلاه فروشی، چوب فروشی، گل فروشی، سقطفروشی، لوازم التحریرفروشی، امانت فروشی، کتابفروشی، دوافروشی، خرده فروشی. فرش فروشی، لولافروشی، کهنه فروشی و غیره.
کاری - تراشکاری، جوشکاری (لحیم)، آب کاری، (آب دادن فلزات)، سوهان کاری، گل کاری، گِل کاری، لحیم کاری، منبت کاری، مذهب کاری و غیره.
کشی - خاکروبه کشی، آب حوض کشی، ارّه کشی، روغن کشی، سیم کشی و غیره.
کوبی - رویه کوبی (کفش)، آهن کوبی، بوریاکوبی، توفال کوبی، برنج کوبی، خال کوبی، باروت کوبی.
گاری - آموزگاری و غیره.
گردی - دوره گردی، ولگردی، خیابان گردی وغیره.
گری - تقویم گری، مولودگری، ریخته گری، سپاهی گری، آهنگری، زرگری، شیشه گری، مسگری، آرایشگری، رفوگری و غیره: و در نجوم یا تقویم گری و مولودگری و... آرایشگری بجد و هزل در او نرود. (قابوسنامه).
گویی - فالگویی، قصه گویی، غیب گویی: و در نجوم... و فالگویی.... بجد و هزل در او نرود. (قابوسنامه).
گیری - معرکه گیری، روغن گیری، خمیرگیری و غیره.
نویسی - کاغذنویسی، نامه نویسی، دعانویسی، ماشین نویسی و غیره.
5-در کلمات ذیل فن و هنر و شیوه و آیین را رساند: جهانداری، سپاهداری، کلاهداری، سروری، تعزیه گردانی، شمشیرزنی، شمشیربازی، سوارکاری، سوارخوبی، بزم آرایی، مجلس آرایی، انجمن آرایی، پیکرآرایی، عروس آرایی و غیره:
نه هرکه طرف کله کج نهاد و تند نشست
کلاهداری و آیین سروری داند.
حافظ.
6- گاه کلمات مختوم به «ی »اسم مصدر، معنی مکان و دکان و سرای دهد. این کلمات نیز بر دو نوعست:
الف - «- ی » به کلمات بسیط (غیرمرکب) پیوندد: قنادی، دباغی، عطاری، صحافی، عکاسی، خرازی، خیاطی، سمساری، صرافی، طباخی، دوزندگی، بافندگی.
ب - «-ی » به اسم فاعل مرخم یا صفات فاعلی مختوم به ادات پیوندد. غالب مواردی را که در بند ب از شماره ٔ 4 در فوق نقل شده میتوان در این معنی بکار برد.
7- در کلمات ذیل «-ی » ظاهراً معنی رسم و آیین نیز دهد: تاجگذاری، بوریاکوبی، سربازگیری، بله بری، چله بری، عزاداری و غیره.
8- چون «-ی » مورد بحث در آخر کلمه ٔ مرکبی که جزو اول آن اسم و جزو دوم ریشه ٔ فعل (امر حاضر مفرد) باشد، درآید از مجموع مرکب اسم آلت و ظرف سازد: ترشی خوری، ماست خوری، آجیل خوری، شیرینی خوری، آبخوری، قهوه خوری، پالوده خوری، چای خوری (قاشق)، مرباخوری (قاشق)، سوپ خوری (قاشق، کاسه)، آش خوری (کاسه)، روشویی، دست شویی.
9- گاه «-ی » مزبور معنی تشبیه و مانندگی را رساند. مؤلفین غیاث اللغات و آنندراج و نهج الادب این نوع را نوعی مستقل شمرده آنرا «یاء تشبیهی » نامیده اند، و آن بر دو بخش است:
الف - «-ی » مذکور به اسم عام پیوندد: استری، اشتری، خری:
اژدهایی پیشه دارد روز و شب با عاقلان
باز با جهّال پیشه ش گربگی و راسوی.
ناصرخسرو.
آسمان با کشتی عمرم ندارد جز دوکار
وقت شادی بادبانی، وقت محنت لنگری.
انوری.
تا که عروس دولتت یافت عماری از فلک
بهر عماریش کند ابلق گیتی استری.
خاقانی.
زاغ به فرّ تو همایی کند
سر که رسد پیش تو پایی کند.
نظامی.
ب - «-ی » مزبور به اسم خاص (عَلَم) پیوندد: نمرودی، شدادی، فرعونی، هارونی، سلیمانی، ادریسی، لقمانی، بولهبی، بوذری:
وحید ادریس عالم بود و لقمان جهان، اما
چو مرگ آمد چه سودش داشت ادریسی و لقمانی.
خاقانی.
10- گاه اسم مصدر یایی معنی «عجب » و «زهی » و مانند آنرا رساند:
گر بی تو دمی خون جگر می نخورم
آغشته همی شوم ز خون جگرم
در کار تو، هیچگونه ای پی نبرم
سرگردانی ! که من بکار تو درم.
عطار.
گفتا که دهان تنگ من روزی تست
سبحان اﷲ تنگ روزی که منم.
عطار.
ساختمان اسم مصدر یائی: ساختمان اسم مصدریائی، بخلاف اسم مصدر شینی، قیاسی است و به کلمات ذیل ملحق گردد:
1- به اسم ذات (عام ّ و جامد) پیوندد: آهنی (آهن بودن)، خاکی (خاک بودن)، شیری (شیر بودن)، و از این قبیل است: گرگی، سگی، آذری:
و اما جواب اهل تأیید مر این سوءالات را آنست که گفتند: میان ازل و ازلیت و ازلی فرق است، چنانک بمثل کسی گوید آهن وآهنی و آهنین، یا گوید خاک و خاکی و خاکین، و هر کسی داند که آهنی اندر آهن است. و آهنی میانجی است میان آهن و آهنین، چنانک ِ فعل میانجی است میان فاعل و مفعول، و مفعولی مفعول بدان فعل است کز فاعل بدو رسد. (جامعالحکمتین ناصرخسرو).
شیخ گفت: ای جوانمرد! این سگ بزبان حال با بایزید گفت در سبق السبق از من چه تقصیر در وجود آمده است و از تو چه توفیر حاصل شده است که پوستی از سگی در من پوشیدند و خلعت سلطان العارفین درسر تو افکندند. (تذکرهالاولیاء عطار).
اندرآ مادر بحق مادری
بین که این آذر ندارد آذری.
مولوی (مثنوی).
2- به صفت ملحق گردد.
الف - صفت بسیط جامد (اعم از فارسی یا مستعار از لغات بیگانه) چنانکه «خوبی » از خوب، «بدی » از بد، «دشمنی » از دشمن:
بمردی و دانایی و فرهی
بزرگی و آیین شاهنشهی.
فردوسی.
ازو دان فزونی و زو دان شمار
بد و نیک نزدیک اوآشکار.
فردوسی.
همه راه نیکی نمودی به شاه
هم از راستی خواستی پایگاه.
فردوسی.
بنده را [آلتونتاش را] فرمان بود به رفتن و به فرمان عالی برفت و زشتی دارد بازگشتن... (تاریخ بیهقی). امیر ماضی چند رنج برد... تا قدرخان خانی یافت. (تاریخ بیهقی).
بر حسرت شاخ گل در باغ گوا شد
بیچارگی و زردی و گوژی و نوانیش.
ناصرخسرو.
چه چیز بهتر و نیکوترست در دُنیی
سپاه نه ملکی نه ضیاع نه رمه نی.
ناصرخسرو.
و از دقایق و حقایق نظم ونثر بدرستی و راستی نشان ندهند. (ترجمان البلاغه ٔ رادویانی).
چهار چیزبه گیتی نصیب عمر تو باد
خوشی و خرمی و شادی و تن آسانی.
امیرمعزی.
تومانی و بد و نیکت چو زین عالم برون رفتی
نیاید با تو در خاکت، نه فغفوری نه خاقانی.
سنائی.
از کژی افتی به کم و کاستی
از همه غم رستی اگر راستی.
نظامی.
و هر کجا ایلی قبول میکردند، شحنه با آلتمغا بنشان میدادند. (جهانگشای جوینی).
جهان پر سماعست و مستی و شور
ولیکن چه بیند در آیینه کور؟
سعدی.
وگر با همه خلق نرمی کند
تو بیچاره ای، با تو گرمی کند.
سعدی.
ب - صفت مشتق (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صیغه ٔ مبالغه) فارسی: «زنندگی » از زننده، «فرسودگی » از فرسوده، «دانایی » از دانا، «آموزگاری » از آموزگار: و اما کننده نه علّتی ِ وی از بهر کنندگی است. (دانشنامه ٔ علائی. الهیات. چ معین چ انجمن آثار ملی ص 71). و عشق سبب مانندگی جستن بود و مانندگی جستن سبب آن جنبش بود. (ایضاًص 148). و اگر شایسته ٔ شغلی بدان نامداری نبودی [اسفتکین]، نفرمودی [محمود]... (تاریخ بیهقی).
گروهی بپا کی و دین پروری
پذیره شدندش به پیغمبری.
نظامی.
و بطرف حصار راندند و در موقف جان سپاری و مرکز حقگزاری ثبات قدمی نمودند. (لباب الالباب عوفی). خواب گزاری مقام هر پیغمبری نیست. (مرزبان نامه).
طبل خواری در میانه شرط نیست
راه سنت کار و مکسب کردنیست.
مولوی.
حکایت من و مجنون به یکدگر ماند
نیافتیم و بمردیم در طلبکاری.
سعدی.
گمان نیست که صورت جسم نه این سه اندازه است که آن پیوستگی است که پذیرای آن توهّم است که گفتیم، و آن صورت پیوستگی است لامحاله، که اگر هستی جسم گسستگی بودی، این ابعاد سه گانه را اندر وی نشایستی توهّم کردن، و پیوستگی ضد گسستگی است. (دانشنامه ٔ علائی. الهیات ص 15). یکی کنایی، چنانکه جان و روان بدان جنباند. (ایضاً ص 80).و موش بدانک گزیده ٔ [پلنگ] را بجوید، نه آن خواهد که بدو میزد، بل خواهد که آن آلودگی دهان پلنگ را بلیسد. (جامعالحکمتین ناصرخسرو).
اگر بودی کمال اندر نویسایی و خوانایی
چرا آن قبله ٔ کل نانویسا بود و ناخوانا.
در مصارف اعمال و تصاریف احوال تقوی و پرهیزکاری را که زاد معاد و عتاد یوم التناد است... (التوسل الی الترسل).
جز این کاعتمادم بیاری ّ تست
امیدم به آمرزگاری ّ تست.
سعدی.
ج - نیز صیغه ٔ تفضیل: برتری، فروتری، بزرگتری، کوچکتری، مهتری، کهتری، سنگین تری، سبکتری، گشاده تری، بدتری، کلانتری: گفتند، و بهری را از آن جزوهاءِ هیولی نیز گشاده تر از هوا جمع کرد، و آن جزوها نیز بسبب آن گشاده تری سبک تر از هوا آمد. (جامعالحکمتین ناصرخسرو ص 304).
د- صفت مشتق عربی (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صیغه ٔ مبالغه):
بسا دون بخیلا که می بخورد
کریمی بجهان در پراکنید.
رودکی.
ایزد تعالی بندگان را که راست باشند و توکل بر وی کنند و دست به صبوری زنند، ضایع نماند. (تاریخ بیهقی). و این غایت کریمی و حلیمی باشد. (تاریخ بیهقی). نگاه کنید که طامعی و بی قناعتی به مردم چه میکند. (قابوسنامه). اگرنیک دانی باختن، با کسی که با مقامری معروف بود مباز. (ایضاً). هرچه بخری در وقت کاسدی بخر. (ایضاً) بزرگترین طراری راستی است. (ایضاً). و چون بزمین بسیارنگرد [باز]، مشغولی باشد. (نوروزنامه).
گر بکار سامری و کار چشمش بنگرند
چشم او داناترست از سامری در ساحری.
امیر معزی.
سیم است مرا درجسم (چشم ؟) از حسرت وغم خوردن
مشک است ترا در زلف از کشی و عیاری...
شاهنشه دین پرور سلطان بلنداختر
شاهی که ز جباران بستد همه جباری...
حکمی است روان او را، بختی است جوان او را
با او نتوان کردن مکاری و غداری.
امیرمعزی.
شاعری صناعتی است که شاعر بدان صناعت اتساق مقدمات موهمه کند و التئام قیاسات منتجه. (چهارمقاله ٔ نظامی عروضی).
رسم و آیین بخیلی جود او منسوخ کرد
شد یقین کآن رسم و آیینی تباه است و تبست.
سوزنی.
عاشقی گر زین سر و گر زان سرست
عاقبت ما را بدان شه رهبرست.
مولوی.
نه آن میکند یار در شاهدی
که با او توان گفتن از زاهدی.
سعدی.
ز مدهوشیم دیده آن شب نخفت
نگه بامدادان به من کرد و گفت.
سعدی.
نه دوری دلیل صبوری بود
که بسیار دوری ضروری بود.
سعدی.
هَ- صفت مرکب (کلمات فارسی، کلمات دخیل از زبانهای بیگانه یا مرکب از کلمه ٔ فارسی و کلمه ٔ بیگانه):
دگر آنکه از خواسته گفته ای
خردمندی و رای بنهفته ای.
فردوسی.
از او شادمانی و زو مردمی است
ازویت فزونی و زویت کمی است.
فردوسی.
ای اصل نیکنامی، ای اصل بردباری
ای اصل پاکدینی، ای اصل پارسایی.
فرخی.
بدخو نشدستی تو، گر زانکه نکردیمان
با خوی بد از اول چندانْت خریداری
رو رو که بیکباره چونین نتوان بودن
لنگی نتوان بردن ای دوست بر هواری...
یا دوستیی صادق، یا دشمنیی ظاهر
یا یکسره پیوستن، یا یکسره بیزاری...
عیشیم بود با تو، در غربت و در حضرت
حالیم بود با تو در مستی و هشیاری...
یارب ! بدهی او را در دولت و در نعمت
عمری به جهانداری، عزی به جهانخواری
شاهی که نشد معروف الا به جوانمردی
الا به نکونامی، الا به نکوکاری.
منوچهری.
از روزگار کودکی تا امروز او را بر ما شفقت و مهربانی بوده است. (تاریخ بیهقی). حاجب اسفتکین... محل سپاهسالاری یافت. (تاریخ بیهقی). اندر طالب علمی و فقیهی. (قابوسنامه ص 112). با ایشان نکویی کن به خلعت و صلت و امیدها و دلگرمیها نمودن. (قابوسنامه ص 172).
جز کم آزاری نباشد مردمی گر مردمی
چون بیازاری مرا، یا نیستی مردم مگر؟
ناصرخسرو.
فرق میان پادشاهان و دیگران فرمانروایی است. (نوروزنامه). نخستین قدح (شراب) بدشخواری خوردم که تلخ مزه بود. (نوروزنامه). گفتی پدرم این عمارت یا از جهت آبادانی جهان همی کرد یا از بلندهمتی و نام نیکو. (نوروزنامه). از شجره ٔ شادمانی جز ثمره ٔ نیکونامی نچیند. (التوسل الی الترسل). و قدرت بر دقایق سرداری و معرفت مقادیر حشم و ارتیاض به آداب جهانبانی در استثبات ملک و استدامت دولت اصلی مبین و حبلی متین است. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ تهران صص 188-189).
هر لحظه ای بجایی برمیکند خیالم
تا خود چه بر من آید زین منقطعلگامی.
سعدی.
دلم از توچون برنجد، که به وهم درنگنجد
که جواب تلخ گویی، تو بدین شکردهانی.
سعدی.
سنگسان شو در قدم، نی همچو آب
جمله رنگ آمیزی و تردامنی.
حافظ.
3- به مصدر مرخم (= مفرد مغایب ماضی) پیوندد: هستی از «هست »، نیستی از «نیست »، کاستی از «کاست »:
خداوند هستی و هم راستی
ازویست بیشی و هم کاستی.
فردوسی.
گر ایدونکه یابم ز تو راستی
بشویی بدانش دل از کاستی.
فردوسی.
ای همه هستی ز تو پیدا شده
خاک ضعیف از تو توانا شده.
نظامی.
و ازین قبیل است مصادر مرکب مرخم:
ناداشتی از «ناداشت »، نابودی از «نابود»، همنشستی از «همنشست »:
ز دنیا برم رنگ ناداشتی
دهم باد را با چراغ آشتی.
نظامی.
چون بود آن صلح ز ناداشتی
خشم خدا باد بر آن آشتی.
نظامی.
ز خود برگشتن است ایزدپرستی
ندارد روز با شب همنشستی.
نظامی.
4- به ریشه ٔ فعل (مفرد امر حاضر) پیوندد: آزاری از «آزار- دن »، زاری از «زار- یدن »:
ابی آنکه بد هیچ بیماریی
نه از دردها، هیچ آزاریی...
فردوسی.
اکنون که طبیب آمد نزدیک ببالینش
بهتر شودش درد وکمتر شودش زاری.
منوچهری.
5- در پهلوی علامت اسم مصدر «ایه » به آخر اسم مصدر مرکب مختوم به یشن (که جمعاً معنی صفت دهد) ملحق گردد: چشم دارشنیه (چشم دارش، بمعنی نگه داشت)، اکنارک دانشنیه (بی کنار [بی کران] دانشی، بسیاردانی). در فارسی این نوع اسم مصدر بندرت دیده میشود: و در باز خویها بود چنانک اندر ملوک بود از بزرگ منشی و پاکیزگی. (نوروزنامه). غالباً مسبوق به ادات سلب است: بی خورشی، بی پرورشی، بی دانشی، بی رامشی:
فرستاده ٔشهریاران کشی
به غمری کشد این و بی دانشی.
فردوسی.
پسر داد یزدان بینداختم
ز بی دانشی قدر نشناختم.
فردوسی.
تبصره - بیت ذیل در دیوان منوچهری آمده:
خردک نگرش نیست که خرده نگرش کس
در کار بزرگان همه ذُل ّ است و هوان است.
مصراع اول در نسخه های مختلف دیوان بصور گوناگون ضبط شده که در همه ٔ صور ارتباط بین دو مصراع محتاج به تأویل است. مرحوم بهار بیت مزبور را چنین تصحیح کرده اند:
خردک نگرش نیست، که خردک نگرشنی
در کار بزرگان همه ذل ّ است و هوان است.
در صورت صحت این حدس «خردک نگرشنی » عیناً ترکیب پهلوی است.
6- گاه «-ی » اسم مصدر به ضمایرِمن، تو، او، ما، ملحق گردد و معنی «َیّت » دهد: منی، تویی، اویی، مایی:
آنکس که خاک باشد (و) آخر رود بخاک
او را کجا رسد سخن مایی و منی.
سنائی.
چون ز جام بیخودی رطلی کشی
کم زنی از خویشتن لاف منی.
حافظ.
در بحر مائی و منی افتاده ام، بیار
می تا خلاص بخشدم از مائی و منی.
حافظ.
7- گاه «-ی » اسم مصدر به آخر عدد ملحق شود: بدانکه آن نوعی است چون دهی و پنجی. (دانشنامه ٔ علائی. الهیات چ انجمن آثار ملی صص 43-44). نه چنان چون چهاری که وی خود حاصل شمار است، نه چنانست که شمار چیزی بود و چهار چیزی جدا از شمار و عرض اندر شمار. (دانشنامه، الهیات ص 44). بدانک هر چیز که در تو محال است در ربوبیت صدق است چوی یکیی، که هرکه یکی را بحقیقت بدانست، از محض شرک بری گشت. (قابوسنامه).
چون گمانْت آمد که گشته ست او یگانه مر ترا
آنگهی بایَدْت ترسیدن که پیش آرد دوی.
ناصرخسرو.
دلیل بر دوئی عقل اول آنست... و وجود وی اندردوئی اندر عقل ثابت بود، و نفس کلی مر یکی عقل کلی را بمرتبت دوئی بود. (جامع الحکمتین).
8- به ادات استفهام ملحق گردد: قسم دوم (عرض) هفت گونه است: یکی اضافت، و یکی کجایی که به تازی اَیْن خوانند، و یکی کیی که به تازی مَتی خوانند. (دانشنامه ٔ علائی. الهیات ص 29). چون نتوانی او را موجود پنداشتن، تا بر آن حال بود مگر که کدامیش بجویی، آن جنس بود چون شمار. (ایضاً ص 44). اسم دلیل بود بر معنی و دلیل نبود بر کیی آن معنی و اما کلمه [یعنی فعل] دلیل بود بر معنی و کیی آن معنی. (دانشنامه. منطق. چ انجمن آثار ملی ص 30).
9- گاه «-ی » به آخر مصادر عربی ملحق شود. مؤلف آنندراج گوید: «یاء مصدری با مصدر عربی نیز لاحق شود، نزد بعضی صحیح و نزد بعضی غلط (است) لیکن در اصل صحت ندارد، چون: سلامتی و خلاصی و صفائی ». مؤلف نهج الادب مضمون همین عبارت را آورده است. اما قدما اسم مصدرهایی ازین نوع بکار برده اند و معاصرین نیز استعمال میکنند: منتظریم جواب این نامه را... تا بتازه گشتن اخبار سلامتی خان لباس شادی پوشیم. (تاریخ بیهقی). و از این قبیل است: راحتی، قحطی.
توضیح: باید دانست که الحاق «-ی » اسم مصدر به مصادر عربی محدود به چند کلمه است و مطرّد نیست، مثلاً صحتی و عافیتی و مناعتی و کرامتی و جلالتی نتوان گفت، و از سوی دیگر فصحاء غالباً بجای سلامتی و خلاصی «سلامت » و «خلاص » گفته اند: شاه شمیران گفت: ای شیرمردان ! این همای را از دست این مار که برهاند و تیری بصواب بیندازد؟ بادام گفت: ای ملک ! کار بنده است. تیری بینداخت چنانک سر مار در زمین بدوخت و به همای هیچ گزندی نرسید و همای خلاص یافت. (نوروزنامه). [حکیم] گفت: از اول محنت غرق شدن ناچشیده بود [غلام] قدر سلامت کشتی نمیدانست. (گلستان). اما «-ی » مزبور در آخرکلمات مرکب از ادات نفی و سلب (فارسی) و مصدر (عربی) بسیار استعمال شده، چه این نوع کلمات در حکم صفت باشند: و شرم از ناحفاظی و فحش و دروغ گفتن دار. (قابوسنامه). نگاه کنید که طامعی و ب

فارسی به انگلیسی

پالش‌

Filtration, Purgation, Purge

فرهنگ معین

پالش

(لِ) (اِمص.) تصفیه، پالایش.

فرهنگ عمید

پالش

تفحص، جستجو، کاوش،
تصفیه،

حل جدول

پالش

تصفیه


تصفیه

پالش

انگلیسی به فارسی

scaling

مقیاس بند شمارش پالش با شمارشگر هنگامی که سرعت پالسها برای شمارش مستقیم با ابزار معمولی بسیار سریع است.

برق و الکترونیک

Scaling

مقیاس بند، شمارش پالش با شمارشگر هنگامی که سرعت پالسها برای شمارش مستقیم با ابزار معمولی بسیار سریع است

معادل ابجد

پالش

333

پیشنهاد شما
جهت ثبت نظر و معنی پیشنهادی لطفا وارد حساب کاربری خود شوید. در صورتی که هنوز عضو جدول یاب نشده اید ثبت نام کنید.
اشتراک گذاری