آشنایی کامل با فرقه تشیع و دیگر فرقه های شیعه موجود در اسلام

فرقه تشیع

فرقه تشیع در واقع شاخه های مختلف شیعیان است. با این که به تمامی امامان باور دارند اما در برخی باورها از جمله تعداد امامان معصوم با یکدیگر در تضاد هستند. فرقه های امامیه، زیدیه و اسماعیلیه از مهم ترین و کلیدی ترین فرقه های شیعیان به حساب می آیند. برخی دیگر از منابع، فرقه های دیگری از جمله: کیسانی و غلات را به شیعیان نسبت داده اند. پس از تمامی این فرقه ها، فرقه های واقفیه و شیخیه از دیگر فرقه های مهم تشیع هستند.

عوامل شکل گیری فرقه های متعدد
درباره علل فرقه شدن شیعیان، عوامل مختلف جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی و… را می توان بر شمرد. از مهم ترین علل جدا شدن و تضاد میان فرقه ها، در واقع عامل اصلی آن، سلسله امامان و چگونگی انتقال امامت و تعیین امام بعدی است. شاید عوامل دیگری نیز در شاخه شاخه شدن شیعیان تاثیرگذار باشد مانند:

• انشعابات حاصل از اختلاف بر سر تشخیص مصداق امام؛ مانند گرویدن برخی به محمد بن حنفیه، پس از حسین بن علی (ع) یا اعتقاد به امامت محمد بن اسماعیل پس از امام صادق(ع).

• رسوخ عقیده غلو در میان شیعیان؛ مانند فرقه نصیریه که به الوهیت علی(ع) روی آوردند.
• اعتقاد به مهدویت، و اشتباه بر سر تعیین مصداق مهدی(عج)؛ مانند واقفه که پس از شهادت امام کاظم(ع) به مهدویت آن حضرت معتقد شدند.

مهم ترین فرقه ها

در فاصله میان شهادت مختار تا شهادت امام صادق یعنی چیزی در حدود هشت دهه، شاخه های شیعه کم کم افزایش یافتند و سپس بعد از آن شاخه های فرعی از آن نشئت گرفتند. ملطی در التنبیه و الرد، فرقه‌های شیعه را در هجده مورد دسته بندی می کند و اشعری در مقالات الاسلامیین شیعه را به سه شاخه اصلی غالیان، رافضه (امامیه) و زیدیه، تقسیم بندی کرده اند. همچنین او کیسانیه را از فرقه‌های امامیه به حساب می‌آورد.

ما نیز بر مبنای کتاب فرق الشیعه نوبختی شاخه های اصلی شیعه را به صورت زیر نام می بریم:
پس از رحلت پیامبر(ص)
• قائلین به امامت امام علی(ع) به عنوان امام مفترض الطاعه و منصوب از طرف خدا
• قائلین به امامت امام علی(ع) مانند: دیگر اولیا به امامت پس از پیامبر(ص ) است
• اعتقاد به برتری امام علی(ع) بر دیگران و اجازه ندادن به کسی بر پیشی گرفتن امامت از او

پس از شهادت امام علی(ع)
• معتقدین به امامت امام حسن(ع) سپس امام حسین(ع) و سپس امام سجاد(ع)
• غلات شیعه که گمان کردند علی(ع) نمرده است و ان را زنده پنداشتند (آنان که در مدائن بودند)

• کیسانیه:  قائلین به امامت و مهدویت محمد بن حنفیه

–  بعضی از آن ها به طور مستقیم پس از امامت علی به این امر معتقد شدند.
– برخی پس از شهادت امام حسین(ع)

پس از شهادت امام سجاد(ع)
• قائلین به امامت ابوجعفر محمد بن علی الباقر(ع)

• قائلین به امامت زید بن علی که می گفتند هر علوی که قیام کرد حکم امام را برای ما دارد.
– جارودیه
– عجلیه
– حسینیه
– مغیریه

پس از شهادت امام باقر(ع)
• قائلین به امامت ابوعبدالله جعفر بن محمد الصادق (ع)
• قائلین به امامت محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن (ع) که از او با عنوان نفس زکیه یاد می‌شود و حتی مهدویت او

پس از شهادت امام صادق(ع)
• قائلین به امامت موسی بن جعفر (ع)
• قائلین به امامت اسماعیل که بعد از فوت پدر به رحمت خدا رفت، از این رو آنان معتقدند آن ها، امامت به محمد بن اسماعیل رسیده است

• قائلین به مهدویت و زنده بودن امام صادق(ع) که ناووسیه نامیده می‌شوند.
• قائلین به امامت محمد بن جعفر الصادق(ع)
• قائلین به امامت عبدالله بن جعفر مشهور به عبدالله افطح که فرقه فطحیه نامیده می‌شوند.

پس از شهادت امام کاظم(ع)
• قائلین به امامت علی بن موسی الرضا (ع)
• قائلین به مهدویت و زنده بودن موسی بن جعفر(ع) که از آنها به واقفیه یاد می‌شود.

پس از شهادت امام رضا (ع)
• قائلین به امامت محمد بن علی بن موسی الرضا(ع(
• قائلین به امامت احمد بن موسی
• بازگشت عده‌ای به عقیده واقفه

پس از شهادت امام جواد (ع)
• قائلین به امامت علی بن محمد الهادی(ع)
• اندکی به امامت موسی بن محمد معتقد شدند و بعد به سرعت پشیمان گشته و از او روی برگرداندند.

پس از شهادت امام هادی(ع)
• قائلین به امامت حسن بن علی بن محمد(ع)
• عده‌ای از غلات، پیرو محمد بن نصیر نمیری شدند.
• قائلین به امامت و مهدویت محمد بن علی الهادی که در دوره پدر به رحمت خدا رفته بود.

پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)
• قائلین به مهدویت فرزند امام حسن عسکری
• قائلین به مهدویت امام حسن عسکری
• قائلین به امامت جعفر بن علی الهادی (ع)

برخی فرقه‌های بسیار کوچک دیگر

فرقه‌های از بین رفته

فرقه کیسانیه

کیسانیه در واقع پیروان امیر مختار ثقفی هستند که توانست به خونخواهی امام مظلوم بر تخت نشیند و سپس تمام قاتلین و کسانی که در واقعه کربلا نقش داشتند را به سزای عملشان برساند. در منابع دیگر ذکر شده که این گروه پس از امامت علی (ع) به امامت محمد حنفیه در آمده اند. کسانی نیز در توضیح این آیه می گفتند: والتین و الزیتون و طور سینین و هذا البلد الامین : تک تک کلمات این آیه دارای رموزی است که تین، علی است، زیتون حسن، طور سینین حسین و بلد الامین محمد حنفیه است.

به نظر ابوزهره تمامی نظریات کیسانیان متوجه آرای فلسفی است. به اعتقاد ابوزهره، نظریات کیسانیان آمیخته به آرای فلسفی است. آنان به بداء، تناسخ این که هر چیزی در این دنیا دارای یک ظاهر و یک باطن است، جمع شدن حکمت‌ها و اسرار عالم در انسان و علم علی(ع) به این اسرار و حکم و… معتقدند. برای کیسانیه در سرزمین‌های اسلامی هیچگونه تابعیتی تعریف نشده است.

افراد در این فرقه معتقدند کسانی باید به امامت نامزد شوند که از فرزندان محمد حنفیه باشند. این فرقه آن ها را کیسانیه خالص خطاب کرده و بویژه مختاریه نامیدند. محمد حنفیه یکی از پسران علی ابن ابی طالب به شمار می رفت.

کیسانیه در مورد خلافت پس از علی اتحاد نداشته و هر کدام یک نظر داشتند که عبارتند از:

۱٫ گروهی بر این یقین هستند که محمد حنفیه پس از حسن و حسین امام بوده. (مختاریه)

۲٫  گروهی بر این باورند که محمد حنفیه مهدی موعود است. (کربیه)

۳٫ گروهی معتقد به امامت علی بن حسین زین العابدین پس از امامت محمد حنفیه هستند.

۴٫ گروهی معتقد به امامت ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفیه پس از امامتش هستند.

۵٫ گروهی می‌گویند که امامت به وصیت ابوهاشم به محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطّلب رسیده است. (راوندیه)

۶٫ گروهی معتقدند که امام پس از ابوهاشم، بیان بن سمعان تمیمی است. (بیانیه)

۷٫ آخرین گروه کسانی هستند که معتقدند امام پس از ابوهاشم، عبدلله بن عمرو بن حرب است. (حربیه)

فرقه های باقی مانده

فرقه علویان

علویان در دو گروه مجزا در ترکیه و سوریه هستند.

– علویان ترکیه
این علویان بیشتر در ترکیه حضور دارند و کمی از آن ها در سوریه هستند. علویان را می توان شاخه ای از معتقدان به شیعه دوازده امامی خطاب کرد. علویان به این دلیل که بسیار به حاجی بکتاش والی معتقد هستند، دیدگاه تنگاتنگی با بکتاشیه دارند. گروه‌های قومی علویان را مردم آذری، زازاها، تاتارها، ترکمن‌ها، ترکان آناتولی کردها تشکیل می‌دهند.

– علویان سوریه
این فرقه که یکی از بزرگ ترین فرقه های سوریه را تشکیل می دهند، علویان سوریه یا نصیریه می گویند. حافظ اسد و بسیاری دیگر از رهبران این کشور متنسب به آن هستند. اخیرا در منابع بسیاری خصوصا غربی و وهابی اعتقاد آنان به حلول خداوند و وهیت علی ابن ابی طالب بسیار شناخته شده است و به همین دلیل پیروان وهابیت و سلفی گری انان را رانده یا مرتد می دانند.

فرقه زیدیه

از فرقه های معروف شیعه به حساب می آیند که معتقدند پس از علی بن حسین، پسرش زید امام است. این فرقه در آغازین سال های سده دوم هجری/ هشتم میلادی از نظام کلی شیعه جدا شد و مقابل دیگر شیعیان قرار گرفت. زید، مردم را به تبعیت از کتاب و سنت، جهاد با ستمگران، حمایت از محرومان و اعطای به مستضعفان دعوت می‌کرد و درباره غنایم جنگی می‌گفت: باید با عدالت و مساوات تقسیم گردند و درباره ظلم نکردن به ضعیفان اصرار فراوان داشت. این فرقه از دیگر فرق های شیعه به تسنن نزدیکترند.

برخی معتقدات
از کهن ترین کتاب های زیدیه در فقه، کتب مجموع الحدیث و مجموع الفقه است که این دو کتاب را روی هم مجموع الکبیر هم نامیده‌اند. نگفتن حی علی خیر العمل در اذان، جواز مسح علی الخفین، قائل نبودن به متعه و جواز خوردن ذبح اهل کتاب از اعتقادات فقه زیدیه است. آنان امر به معروف و نهی از منکر را واجب و بسیار مهم می‌دانند و بر پایه همین اعتقاد، مهاجرت از سرزمینی که در آن فساد و ظلم انجام گیرد را به سرزمینی که در آن هیچ گناهی صورت نگرفته، واجب می دانند. زیدیه در استنباط احکام شرعی، مانند ابوحنیفه تفکر می‌کند. این فرقه، اساس آراء شرعی را بر جمع شدن علمای امت اسلام می‌دانند و نظریات آنان را ملاک عمل قرار می دهند.

زیدیه در حسن و قبح، معتزلی مذهبند. شهرستانی علت این علاقه، جذب و گرایش را شاگردی زید نزد واصل بن عطا که سرسلسله معتزله بود، می‌داند. آنان به بداء و رجعت اعتقادی نداشته و و به طرز عجیبی تقیه را جایز نمی‌شمارند. آنان معتقدند هر فاطمی (خواه از فرزندان حسن (ع) باشد خواه حسین (ع) عالم، زاهد، شجاع و سخی با این شرط این که ادعای امامت کند و خروج نماید امام است. به اعتقاد این فرقه اگر دو امام در دو مکان متفاوت خروج نمایند هیچ مشکلی ندارد و هر دو واجب الاطاعه خواهند بود. زید، امامت مفضول با وجود فاضل را جایز می‌شمرد. این اعتقاد تا زمان ناصر اطروش در زیدیه برقرار بود و پس از آن زیدیان به خود آمده و از این اعتقاد پشیمان گشته و روی برگرداندند.

“آنان کفر را دو گونۀ می‌دانند یکی کفر جحود و دیگری کفر نعمت و معتقدند هرکس مرتکب گناه کبیره‌ای شود و این کار از باب حلال دانستن آن حرام باشد کافر و مرتد است، و هر کس گناه کبیره ای را به خاطر لذت و هوس های درونی انجام دهد گناهکار و فاسق است و چنانچه توبه نکرده بمیرد دوزخی نیز می شود. اشعری در صفحات ۷۰ الی ۷۵ مقالات الاسلامیین به طور مفصل به اختلافات میان فرقه زیدیان پرداخته است.

فرقه امامیه

امامیه نیز فرقه ای از دیگر فرقه های شیعیان است که به دوازده امام بعد از محمد مصطفی(ص) باور دارند. این فرقه را به نام های شیعه اثنی عشری یا دوازده امامی و شیعه جعفری نیز می‌شناسند. بعضی ها زمانی که نام این فرقه را می شنوند آن را به کسی  نسبت می دهند که به امام منصوب اعتقاد دارد. البته ممکن است با این تعریف تمام فرقه های شیعیان را امامیه نامید اما خود این امامیه اصطلاحی است که بتوان آن را از دیگر فرقه ها جدا کرد. همان است که به امامت منصوص دوازده امام پس از محمد مصطفی(ص) معتقد است.

سلسله امامان در امامیه
بر اساس متن های وارده از حدیث لوح که از جابر تعریف شده است و در دیگر روایات نیز جاری است، فرقه امامیه تعداد امامان بعد از پیامبر را چیزی حدود دوازده امام می دانند که عبارتند از :

• علی بن ابیطالب المرتضی (ع)
• حسن بن علی المجتبی (ع)
• حسین بن علی الشهید (ع)
• علی بن الحسین السجاد (ع)
• محمد بن علی الباقر (ع)
• جعفر بن محمد الصادق (ع)
• موسی بن جعفر الکاظم (ع)
• علی بن موسی الرضا  (ع)
•  محمد بن علی الجواد (ع)
•  علی بن محمد الهادی (ع)
• حسن بن علی العسکری  (ع)
• حجه بن الحسن المهدی (ع)

فرقه اسماعیلیه

از ویژگی های این فرقه می توان شیوه دعوت و درجات نام برد. آن ها در دعوت هایشان از شیوه های خاصی استفاده می کردند که عبارتند از :

زرق: یعنی درباره آن تحقیق کنند تا ببیند آیا قابلیت دعوت دارند یا نه.

تأنیس: بر اساس سلیقه و میلی که دارد، دعوت کنند مثلا اگر وى میل به زهد دارد دعوت بر اساس زهد مهمان پایه گذارى می شود.

تشکیک و تعلیق: اگر در ذهن مهمان شک یا ابهامی در رابطه با یکی از ارکان دین وجود دارد برطرف گردد.

ربط : بعد از مرحله تشکیک که مهمان در حیرت و تعجب غرق می شود براى یافتن پاسخ به داعى مراجعه می کند و داعى باید او را بپذیرد و از او قسم بگیرد که هر چیزی به او می گوید بین خودشان بماند. همچنین به او می گوید جواب تمام سؤالات تو نزد امام است ولى تا به درجه ء لازم نرسیده اى نمیتوانى نزد امام حاضر شوی.

تدلیس: هر یک از مهمانان که تمایل داشت به یکی از راهنماها مراجعه کند یا مثلا او را به طور ویژه نام برد، باید مدعو او را بپذیرد.

تأسیس: ایجاد مقدمات لازم جهت پذیرش ظاهرى مدعو است تا او را به باطن رهبرى کند.

خلع: تمامى اعمال و افعال مذهبى از او ساقط می شود و فرد دیگر نمی تواند هیچ ادعایی در هیچ یک از ارکان دین داشته باشد و کسی را راهنمایی کند.

سلخ: به معنی خروج از اعتقادات دینى و ارکان دین است. تمامی لذت های دنیا و آخرت از او روی بر گردان می شوند و شریعت براى او به تاخیر می افتد.

پراکندگی جغرافیایی و زمانی
بر اساس تحقیقاتی که پیو در سال ۲۰۰۹ انجام داده است، شیعیان بیش از ۱۰ الی ۱۳ درصد جمعیت مسلمان جهان را شامل می شود. رقم این درصد چیزی حدود دویست میلیون نفر است. بیشتر جمعیت شیعه نشین در ایران، پاکستان، عراق و هند زندگی می کنند.

جمعیت زیادی از شیعیان هم در ترکیه، یمن، آذربایجان، افغانستان، سوریه، عربستان سعودی، لبنان، نیجریه و تانزانیا زندگی می‌کنند. البته نباید از یاد ببریم که حدود سیصد هزار نفر شیعه نیز در شمال آمریکا از جمله کانادا و ایالت متحده آمریکا ساکن هستند که این خود جمعیت ۱۰ درصد از جمعیت مسلمانان آمریکای شمالی را تشکیل می دهد.