دلایل ایجاد ضرب المثل و پیشینه آن

ضرب المثل ها معمولا عبارات کوتاه، روشن و قابل فهم و دارای مفهومی متناسب با شرایط آن موقعیت است؛ گاه بجای اینکه بخواهیم مطلبی را مستقیما به کسی گوشزد کنیم یا اشتباه کارش را نشان دهیم، بطور غیر مستقیم و با آوردن مَثل در کلاممان مقصود خود را به او می رسانیم. چه بسا بیان ضرب المثل بجای خطاب مستقیم، تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت.

بسیاری از کشورها ضرب المثل های مربوط به خودشان را دارند؛ مثل ضرب المثل های ایرانی، چینی، انگلیسی، عربی و … . مانند: الصَّدیقُ وَقتَ الضّیقِ؛ یعنی دوست (واقعی) در وقت سختی است.

در زبان فارسی نیز ضرب المثل های فراوانی وجود دارد؛ مثلا وقتی می‌خواهند بدقولی کسی را به دیگری بفهمانند بجای اینکه مستقیما بگویند فلانی بدقول است می گویند: وعده سر خرمن می‌دهد!

یا به کسی که سد راه دیگران می شود و برایشان مشکلات ایجاد می کند می گویند: چاه مکن بهر کسی، اول خودت بعدا کسی ! درواقع او که مشغول چاه کندن نیست! بلکه این ضرب المثل بدعاقبتی این شخص آزار رساننده را هشدار می‌دهد.

ضرب المثل های معروفی هم در فارسی داریم مانند:

♦     ضرب المثل بار کج به منزل نمی رسد

♦     ضرب المثل زبان سرخ، سر سبز می دهد بر باد

برخی ضرب المثل ها ریشه تاریخی دارند؛ یعنی در برهه ای از زمان یک اتفاق تاثیرگذاری افتاده و بعدها از همان به عنوان ضرب المثل برای حوادث مشابه آن استفاده می شود مانند ضرب المثل پیراهن عثمان! وقتی کسی بخواهد از یک واقعه ای برای اهداف باطل خود استفاده کند این ضرب المثل را به کار می برند. یا صبر ایوب داشتن!

بعضی از ضرب المثل ها هم هستند که بصورت اتفاقی ضرب المثل شده اند! یعنی در ابتدا همان معنای نزدیک سخن مد نظر بوده اما بعدها در جایگاه های مختلف نیز بکار برده شده است مانند ریگ به کفش داشتن!

در گذشته، برخی از سربازان سلاح خود را که می خواستند به دلایلی پنهان کنند، در جایی از لباسشان یا کفش و … می گذاشتند. حال، اگر کسی سلاحش را در کفشش جاسازی می کرد، موقع راه رفتن به ناچار می لنگید! اگر کسی از او می پرسید چرا لنگ لنگان راه میروی، برای اینکه رازش فاش نشود، می گفت: چیزی نیست! ریگ در کفشم رفته!

از این جهت است که بعدها این اتفاق، ضرب المثلی شد که هنگام مخفی کاری های افراد آن را به کار می برند.

یا مانند ضرب المثل فوت کوزه گری! که درباره شاگردی است که به خیال خودش تمام فن کوزه گری را از استادش آموخته اما فوت آخر کوزه گری را نمی داند!

در هر زمانه ای امکان ایجاد ضرب المثل های جدید وجود دارد همانطور که ممکن است برخی ضرب المثل های قدیمی برای همیشه ماندگار شوند و برخی نیز در اثر گذر زمان به فراموشی سپارده شوند. معمولا ضرب المثل هایی که کوتاه و مختصرند و با بیانی شیوا و قابل فهم برای عموم دارند، مورد استفاده بیشتری قرار می گیرند. به برخی از این مَثل های کوتاه توجه کنید:

♦    نان به نرخ روز خوردن: کنایه از افرادی است که در هر موقعیتی، سود و منفعت خود را در جامعه شرط می دانند و می خواهند تحت هر شرایطی سود کنند حتی اگر موجب ضرر رساندن به بقیه شود.

♦     یه تختش کمه: یعنی فلانی خل و کم عقل است.

♦     دروغگو کم حافظه است: یعنی کسی که حقیقت را پنهان می کند، غالبا دچار فراموشی گشته و خود، آن حقیقت را ناخواسته بر زبانش جاری خواهد کرد!

♦     دایه مهربان تر از مادر: به کسی می گویند که سعی دارد خود را از افراد اصلی یک ماجرایی که به او مربوط نیست قرار دهد و دلسوزی های بیجایی می کند.