ریشه بسم الله الرحمن الرحیم و تفسیر عرفانی آن

آیا تا بحال به عمق کلمات بسم الله الرحمن الرحیم دقت کرده اید ؟ در این مطلب تمامی آنچه که درباره این آیه شریفه خواهید دانست آمده ، آیه بسم الله الرحمن الرحیم (به عربی: بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ) یا آیه تسمیه آیهٔ اول سورهٔ الفاتحه قرآن است که در اول هر سوره به استثنای سورهٔ برائت (توبه) نیز تکرار شده‌ است. در این مطلب با شما خواهیم بود، با معنی، ریشه، تفسیر و خواص و برکات بسم الله الرحمن الرحیم.

معنی بسم الله الرحمن الرحیم چیست؟

سلمان فارسی: «به نام یزدان بخشاونده»

تفسیر طبری: «به نام خدای مهربان بخشاینده» (این ترجمه با اندکی تغییر به صورت «به نام خداوند بخشنده مهربان» تا به امروز باقی مانده است.)

بسم الله الرحمن الرحیم به انگلیسی

In the Name of God

ریشه بسم الله الرحمن الرحیم چیست؟

بسم الله الرحمن الرحیم مشهور به بَسمَلَه یا تَسمِیه به معنای خواندن نام خدا و ذکر «الله» است.

بسمله مرکب از پنج جزء است که از جنبه‌های گوناگون بررسی شده است. بسمله از یک جار و مجرور تشکیل شده و فعل یا مبتدا و خبر در آن نیست. فعل آن به صور مختلف در تقدیر گرفته شده است. اسماء به کار رفته در آیه چهار اسمند که سه اسم از آن از اسمای حسنای الهی است و یک گروه سه تایی اسمی را تشکیل می‌دهد.

مفردات آیه

باء

حرف جرّ «ب» را به معنای الصاق، استعانت و مصاحبت گرفته‌اند. از آنجا که قبل از حرف جرّ باید فعل یا شبه فعلی بیاید که جار و مجرور به آن تعلق گیرد، قبل از «بسم» را فعلی مقدّر، مانند أقرأُ یا أبدأُ محسوب می‌کنند.

اسم

درباره ریشه اسم دو قول عمده وجود دارد:

1. اشتقاق از ریشه سمو که جمع آن اسماء است. سمو به معنی بلندی است.
2. اشتقاق از ریشه وسم به معنای نشانه گذاری.

الله

لفظ جلاله و مستجمع نامهای الهی در قرآن. مقدسی درباره ریشه لفظ جلاله پنج قول ذکر کرده است. در تفسیر پرتویی از قرآن به ایجاز اینگونه گفته : فعل اله به معنای عبد، تحیر، تضرع، سکن آمده. اله نام معبود است چه حق و چه باطل. الله با حذف همزه و اضافه الف و لام نام همان معبود به حق است و الله نام جامع صفات خداوندی است. این نام مشتقات فراوان در زبانهای مختلف سامی است و ریشه آن به ادیان کهن بازمی‌گردد. سابقه پرستش الله در میان اقوام سامی بسیار بوده و این نام برای آنان به ویژه در دو سه قرن پیش از اسلام در عربستان شناخته شده بود و حتی نام برخی اشخاص عبدالله بوده است. عرب علاوه بر خدایان متعدد، به وجود خدایی مقتدر در آسمانها که خالق است عقیده داشتند. بابلیان او را «ال» میخواندند. نَبطیان به نام «هلا» می‌شناختند. هرودت می‌گوید نبطیان خدایی را به نام «آلیلاه» می‌پرستیده‌اند. این واژه در زبان آرامی به صورت Eloi و در زبان اکدی نیز به صورت Allatu به معنای الهه قدیم عرب آمده است.  قُرطُبی برگرفتن اسم لات از لفظ الله را از برخی مفسران نقل می‌کند.

رحمان و رحیم

این دو نام بارها در کنار یکدیگر آمده‌اند. دو نام مشتق از ریشه رحم، به معنای مهر و عطوفت در فارسی. هر دو از ریشه‌ای واحد اخذ شده‌اند مانند ندمان و ندیم.

تفسیر آیه بسم الله الرحمن الرحیم از کتاب ترجمه المیزان

غرض از سراسر قرآن یک امر است و آن هدایت است و این یک امر با نام خدا آغاز شده‏ است.

مخصوصا این تناسب از این جهت روشن‏تر به نظر مى‏ رسد که کلام خدا با این جمله آغاز شده، و کلام، خود فعلى است از افعال، و ناگزیر داراى وحدتى است، و وحدت کلام به وحدت معنا و مدلول آن است، پس لا جرم کلام خدا از اول تا به آخرش معناى واحدى دارد، و آن معناى واحد غرضى است که به خاطر آن غرض، کلام خود را به بندگان خود القاء کرده است.

حال آن معناى واحدى که غرض از کلام خداى تعالى است چیست؟

از آیه: (قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ، یَهْدِی بِهِ اللَّهُ، از سوى خدا به سوى شما نورى و کتابى آشکار آمد، که به سوى خدا راه مى‏نماید) …، «سوره مائده آیه ۱۶» و آیاتى دیگر، که خاصیت و نتیجه از کتاب و کلام خود را هدایت بندگان دانسته، فهمیده میشود: که آن غرض واحد هدایت خلق است، پس در حقیقت هدایت خلق با نام خدا آغاز شده، خدایى که مرجع همه بندگان است، خدایى که رحمان است، و به همین جهت سبیل رحمتش را براى عموم بندگانش چه مؤمن و چه کافر بیان مى‏کند، آن سبیلى که خیر هستى و زندگى آنان در پیمودن آن سبیل است، و خدایى که رحیم است، و به همین جهت سبیل رحمت خاصه‏اش را براى خصوص مؤمنین بیان مى‏کند، آن سبیلى که سعادت آخرت آنان را تامین نموده، و به دیدار پروردگارشان منتهى مى‏شود، و در جاى دیگر از این دو قسم رحمتش، یعنى رحمت عامه و خاصه‏اش خبر داده، فرمود: (وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ، فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ، رحمتم همه چیز را فرا گرفته، و بزودى همه آن را به کسانى که تقوى پیشه کنند اختصاص مى‏دهم) «سوره اعراف آیه ۱۵۶»

درباره‌ی تفسیر «بسم الله الرّحمن الرّحیم» به دو نمونه از سخنان ائمه اطهار(ع) نیز اشاره می کنیم:

۱. حضرت امام صادق(ع): «در ابتداى هر کار کوچک یا بزرگى بگوئید‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛‏ یعنى یارى می‌جویم بر این کار به خدایى که تنها عبادت او حق و درست است، نه عبادت غیر او، آنکه فریادرسِ فریادخواهان است و پذیرا و جوابگوی کسانی است که او را می‌خوانند. رحمان و بخشاینده است؛ چون؛ با توسعه‌ی رزق و روزى، بر ما، رحمت می‌آورد، و رحیم؛ یعنى مهربان در دین و دنیا و آخرت ما است که دین را بر ما آسان و سبک قرار داده است، و او بر ما– با جدایى ما از دشمنانش– رحمت آورد».

همچنین آن‌حضرت فرمود: «باء، بهاء و روشنى خدا، سین، سناء و رفعت خداست و میم، مجد و بزرگوارى خداست و اللَّه، معبود هر چیزی است، رحمان، مهربان است به تمام خلقش، رحیم، مهربان به خصوص مؤمنان است».

۲. حضرت امام رضا(ع): «گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم»؛ یعنى نشان می‌‏نهم بر خودم به نشانى از نشانه‌هاى خدا و این نشان، همان عبادت و بندگى است».

تفسیر عرفانی بسم الله الرحمن الرحیم

ابن عربی بیش از دیگران به تفصیل، به معانی باطنی بسمله پرداخته است. او بر اساس طرح خاصی که از آفرینش جهان دارد، تمامی حروف، نقطه، حرکت و سکون هر یک از حروف را در این عبارت به اجزا و عناصر عالم پیوند می‌دهد. او «بسم الله» را متضمن این معنی می‌داند که عالَم به واسطۀ «بسم الله» ظاهر شده است، زیرا اسمای الهی سبب وجود عالم‌اند، و بر آن مسلط و در آن موثرند. به واسطۀ «ب» وجود ظاهر شد و نقطه زیر آن نشانه تمایز میان عابد و معبود است.

ابن عربی همزه وصل را به وجود، و سکون آن را به عدم، که همان وجود محدث است، تعبیر می‌کند و حذف آن را به سبب حرکت حرف «ب»، که عبارت از «ایجاد» است، می‌داند؛ و این «الف» محذوف را همان حقیقتی می‌داند که قائم بر وجود لایزال الهی است.

او علت ذکر «اسم» را تبرک گوینده دانسته است، و برای سه حرف «بسم» طبقاتی از عوالم را، از نظر خویش، برشمرده است. به نظر ابن عربی، ذکر آیۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای هر سوره نشانۀ تقدم رحمت حق بر قهر اوست و خداوند به نوعی رحمت خویش را اعلام می‌کند، زیرا سه اسم این آیه اسمای رحمت الهی‌اند. در تفسیر عبدالرزاق کاشی (معروف به تفسیر ابن عربی) نیز حرف «ب» نشانه‌ای از عقل اول یا صادر اول دانسته شده است.

ابن عربی در تفسیر کل عبارت بسمله نیز به بحث مبسوط می‌پردازد و رحیم را در آخر آن صفت پیامبر (ص) بر می‌شمارد که عالم عقل و نفس به وجود او کامل شده است و بسم را راجع به آدم علیه‌السلام می‌داند.

همچنین در بحرالحقائق نجم الدین کبری (متوفی ۶۱۷) و اعجازالبیان فی تأویل امّالقرآن صدرالدین قونوی (متوفی ۶۷۳) شاگرد ابن عربی، تعابیر مشابهی درباره معانی باطنی حروف بسمله می‌توان یافت. اسماعیلیه نیز هفت حرف «بسم الله» را با امامان هفتگانه و افلاک هفتگانه ارتباط داده‌اند و برای هر یک از حروف، رمزی از اوصاف خداوند قائل شده‌اند.

چرا اول همه سوره ها بسم الله الرحمن الرحیم می آید؟

بسم الله الرحمن الرحیم ۱۱۴ بار بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نازل شده است؛ در ۱۱۳ سوره به عنوان سرفصل آمده و از آنجا که اول سوره توبه بسم الله نازل نشده و در سوره نمل علاوه بر ابتدای سوره، در آیه «إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الرحمن الرحیم» نیز این جمله مبارکه آمده است مجموعاً ۱۱۴ آیه می‌شود.

برخی از خواص بسم الله الرحمن الرحیم

از مولای متقیان حضرت علی (علیه‌السلام) روایت شده است: وقتی که بسم الله الرحمن الرحیم بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت فرمود: اولین بار که این آیه بر حضرت آدم نازل شد فرمود: تا زمانی که فرزندان من این آیه را قرائت کنند از عذاب (الهی) در امان خواهند بود.

جابر بن عبد الله انصاری می‌گوید: هنگامی که بسم الله الرحمن الرحیم نازل شد، ابر به سوی مشرق گریخت و باد آرام گرفت و دریا طوفانی شد و حیوانات گوش فرا دادند و شیطان‌ها از آسمان رانده شدند و خدای متعال به عزت و جلالش سوگند یاد کرد که بسم الله بر هر چه خوانده شد خداوند آن را با برکت گرداند.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: اگر کسى از شما موقع وضو نام خدا را بر زبان جارى نکند، شیطان در وضو او شرکت مى کند و اگر انسان هنگام خوردن و آشامیدن و لباس پوشیدن ((بسم الله )) نگوید، شیطان در آن کارها شرکت مى کند.

ابوحمزه ثمالى مى گوید: على بن حسین علیه السلام به من فرمود:اى ثمالى ! هنگامى که وقت نماز برسد، شیطان مى آید و روى شانه مى نشیند و مى گوید: آیا نام خدا را برده اى ؟ اگر بگوید: بلى از او دور مى شود و اگر بگوید: خیر، بر شانه او مى نشیند تا این که نماز خوانده شود و مردم پراکنده گردند. ابوحمزه ثمالى مى گوید: عرض کردم : آیا آنها قرآن نمى خوانند؟ آن حضرت فرمودند: چرا ولى آن چه تو فکر مى کنى نیست .اى ثمالى ! مراد بلند گفتن ((بسم الله الرحمن الرحیم )) است که شیطان را دور مى کند.

از حضرت رسول صلى الله علیه و آله و سلم نقل شده : اگر انسان هنگام سوار شدن ((بسم الله )) بگوید، ملکى پشت سر او سوار مى شود و از او محافظت مى کند، تا زمانى که پیاده شود. و اگر سوار شد و ((بسم الله )) نگفت ، شیطان پشتش سوار مى شود و به او مى گوید: آواز بخوان . اگر گفت : من آواز ندارم و نمى توانم بخوانم به او مى گوید: مست و بى حال شو. او مست مى شود، تا وقتى پیاده شود.

بیشتر بخوانید :

آثار درمانی بسم الله الرحمن الرحیم به تعداد دفعات ذکر و خواص آن