موارد اختلاف نظر در آغاز ماه‌های قمری به لحاظ شرعی چیست؟
با وجود اتفاق نظر بین فقهای اسلام در اینکه اول ماه‌ها با رؤیت اثبات می‌شود و ماه قمری ۲۹ و یا ۳۰ روزه است و نه کمتر و نه بیشتر، اما در فروع و جزئیات مسائل، اختلافاتی وجود دارد که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱- آیا رؤیت با چشم مسلح (دوربین و تلسکوپ) در حالی که همان هلال با چشم غیرمسلح رؤیت نمی‌شود، اول ماه را ثابت می‌کند؟
۲- اگر کسی هلال را به تنهایی دید و دیگران نتوانستند آن را ببینند و یا نزد حاکم، اول ماه ثابت نشد، آیا اول ماه برای خودش ثابت شده است؟
۳- اول ماه با شهادت چند نفر ثابت می‌شود؟ آیا یک شاهد کافی است؟ این شاهد و یا شاهدان چه شرایطی باید داشته باشند؟
۴- آیا باید عملا رؤیت هلال صورت گیرد یا محاسبات نجومی که رؤیت‌پذیری یا عدم رؤیت‌پذیری را در صورت صاف بودن هوا پیش‌بینی می‌کنند برای اثبات اول ماه کافی است؟
اگر محاسبات نجومی کارشناسان، رؤیت هلال نشان دهد که هلال در یک شب خاص قابل رؤیت نیست اما شاهدانی گواهی کردند که هلال را دیده‌اند، کدام پذیرفته می‌شود؟
۶- اگر هلال در هنگام غروب دیده نشد اما فردای آن، در هنگام روز دیده شد، آیا اول ماه بودن روز رؤیت ثابت می‌شود؟
۷- اگر در محل سکونت خود نتوانستیم هلال را ببینیم و در جای دیگری از دنیا شاهدانی بر رؤیت هلال داشتیم، آیا با شهادت آن‌ها اول ماه ثابت می‌شود؟
در هفت مورد ذکر شده که اغلب موارد اختلاف نظر فقهی در زمینه رؤیت هلال را دربر می‌گیرد، فقها با برداشت‌های خود از روایات گوناگون در بحث رؤیت هلال و با استدلال‌هایی که بر اساس آن روایات می‌آورند به نظریات مختلفی می‌رسند که هر مسلمان با توجه به مذهب خود و با مراجعه به فقیهی که قول و نظر او را برای خود معتبر و لازم‌الاطاعه می‌داند، تکلیف شرعی و الهی خود را شناخته و بر طبق آن عمل می‌نماید.
آیا این باورها درست‌اند؟
ماه‌های قمری، یکی در میان ۲۹ روزه و سی‌روزه هستند.
این باور کاملاً نادرست است. با توجه به این که متوسط طول ماه قمری کمی بیشتر از ۵/۲۹ روز است، فراوانی ماه‌های ۳۰ روزه اندکی بیش از ماه‌های ۲۹ روزه است. طبق تقویم، حداکثر سه ماه قمری ۲۹ روزه و حداکثر چهار ماه قمری ۳۰ روزه می‌توانند پشت سر هم قرار گیرند. این که ماه قمری یکی در میان ۲۹ روزه و ۳۰ روزه باشند، صرفاً یک قرارداد برای تطبیق ماه‌ها و سال‌های قمری با تاریخ شمسی چندصد سال پیش است و هیچ پایه علمی ندارد.
رویت در شرق برای مناطق غربی حجت است، زیرا وضعیت هلال در غرب به مراتب بهتر است و سهولت رؤیت هلال بیشتر.
این موضوع همیشه درست نیست. بر اساس نقشه خطوط رؤیت‌پذیری هلال ماه، این مناطق با مرزهایی سهموی از هم جدا شده‌اند؛ یعنی مناطقی وجود دارند که هلال در آن‌ها رؤیت‌پذیر است ولی در شمال غربی یا جنوب غربی آن‌ها رؤیت‌پذیر نیست. بدین‌ترتیب این جمله را باید به این شکل تصحیح کرد: در یک عرض جغرافیایی، رؤیت در شرق برای مناطق غربی حجت است.
بزرگی هلال شب بعد، نشانه‌ای از رؤیت‌پذیری هلال شب قبل است.
این گفته کاملاً نادرست است. در رؤیت‌پذیری هلال فقط بزرگی و درخشندگی هلال نقشی ندارد، بلکه ارتفاع ماه در زمان غروب خورشید هم نقش دارد که اهمیتش به اندازه فاز (درصد درخشندگی) هلال است. امکان دارد یک هلال دارای درخشندگی بسیار زیادی باشد، به طوری که در موقعیت مناسب بتوان آن را با چشم هم مشاهده کرد، ولی اگر همین هلال در موقعیتی قرار گیرد که تنها چند دقیقه پس از غروب خورشید غروب کند، حتی با ابزار اپتیکی هم رؤیت نمی‌شود. اگر هلال دارای عرض دایره البروجی منفی باشد، ارتفاع بسیار کمتری نسبت به هلالی دارد که عرض دایره‌البروجی مثبت دارد؛ در نتیجه هلال اول بسیار زودتر غروب می‌کند و چون آسمان در آن لحظه بسیار روشن است، رؤیت نمی‌شود. در حالی که هلال دوم در فاصله زمانی نسبتاً زیادی پس از غروب خورشید، غروب می‌کند و آسمان در آن لحظه به قدری تاریک شده که هلال به سادگی مشاهده می‌شود. وقتی یک روز می‌گذرد، هلال خیلی بزرگ‌تر و درخشان‌تر می‌شود و به موقعیت بهتری می‌رسد، بنابراین مشخص است که این هلال قطعاً مشاهده می‌گردد ولی هلال در شب قبل از آن به هیچ‌وجه مشهود نبوده است.
اگر ماه قمری یک روز زودتر شروع شد، باید تقویم را یک روز جابه‌جا کرد.
در تقویم جمهوری اسلامی ایران هر ماه قمری فقط براساس رؤیت‌پذیری هلال در شب اولش آغاز می‌گردد. بدین ترتیب هر ماه قمری مستقل از ماه قبل خود آغاز می‌شود. اگر به هر دلیلی هر ماه قمری یک روز زودتر از تقویم شروع شد، فقط همان ماه یک روز جلوتر از تقویم خواهد بود و آغاز ماه قمری بعد می‌تواند دوباره با تقویم منطبق شود.
وقتی کشورهای همسایه یک روز زودتر ماه قمری را آغاز می‌کنند، پس ما هم باید با آن‌ها ماه قمری را آغاز کنیم.
اولاً ملاک آغاز ماه قمری در تمام کشورهای مسلمان یکسان نیست، بنابراین نمی‌توان به صرف آغاز ماه قمری در یک کشور همسایه نتیجه گرفت که ما اشتباه کرده‌ایم. دوم اینکه خطوط رؤیت‌پذیری هلال سهمی شکل هستند نه افقی یا عمودی. ممکن است این خطوط از بخش کوچکی از کشورمان عبور کند، در حالی که از تمام قلمرو یک کشور همسایه عبور کرده است. در این صورت در آن کشور هلال رؤیت خواهد شد، در حالی که در بقیه کشورها (و از جمله کشورمان) هلال دیده نشود. سوم این که برخی کشورهای همسایه از تقویم برخی کشورهای دیگر که چندان هم نزدیک نیستند، پیروی می‌کنند؛ پس آغاز ماه قمری در آن‌ها به این معنا نیست که آن‌ها الزاماً هلال شب اول را مشاهده کرده‌اند. چهارم اینکه، در برخی از این کشورها اشتباه‌های فاحشی در اعلام آغاز ماه قمری صورت می‌گیرد، همانند ذی‌الحجه یک روز زودتر آغاز شد، در حالی که توصیفات آن دو نفر با محاسبات نجومی همخوانی نداشت. بر این اساس توجه به وضعیت کشورهای شرقی و جنوبی الزامی نیست. از سوی دیگر، رؤیت هلال در همسایگان غربی هیچ ارتباطی به کشورمان ندارد، زیرا در آن مناطق وضعیت هلال به مراتب مناسب‌تر است.
همه کشورهای اسلامی باید در یک روز، ماه قمری را آغاز کنند.
اگر ملاک همه کشورها، رؤیت هلال باشد و این ملاک در همه جا یکسان باشد، باز هم یک روز اختلاف وجود دارد که البته طبیعی است ولی اختلاف بیش از یک روز غیرطبیعی است. البته در وضعیت فعلی که ملاک‌های مختلفی برای آغاز ماه قمری وجود دارد، ممکن است چنین اختلاف‌های عجیب و غریبی بروز کند.
منابع:
عمده مطالب فوق را به راحتی می‌توان از طریق اینترنت از سایت مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک وابسته به دانشگاه تهران ملاحظه نمود. البته منابع اصلی (شامل کتب و مقالات) منابع ذکر شده در این سایت می‌باشد. بخش‌هایی از مطالب فوق از خبرگزاری مهر و مدرسه اینترنتی تبیان گرفته شده است.
