چه زمانی نماز خوف (نماز ترس و وحشت) واجب است؟
نماز خوف ، تفاوت میان کلمات «خوف»، «خشیت»، «وجل»، «فزع»، «روع»، «شفق»، «حذر» و «رهب» که همگی ترس معنا شده اند، چیست؟ نماز خوف نمازی است که در زمان پیامبر واجب گردید و زمانی خوانده می‌شود که هراس از حمله دشمن وجود داشته باشد. اولین نماز خوف توسط…
نماز خوف چیست؟
نماز خوف، از نمازهایی است که به تصریح قرآن مجید در یکی از غزوات تشریع شده است که این غزوه در سال چهارم یا پنجم و یا ششم هجرت بوده و این نماز با کیفیت مخصوصی خوانده می‌شود.
در قرآن کریم خداوند خطاب به پیامبر اسلام(ص) به چگونگی نماز خوف اشاره نموده است: «و هنگامى که در میان آنها باشى، و (در میدان جنگ) براى آنها نماز را برپا کنى، باید دسته‌اى از آنها با تو (به نماز) برخیزند، و سلاح‌هایشان را با خود برگیرند و هنگامى که سجده کردند (و نماز را به پایان رساندند)، باید به پشتِ سرِ شما (به میدان نبرد) بروند
و آن دسته دیگر که نماز نخوانده‌اند (و مشغول پیکار بوده‌اند)، بیایند و با تو نماز بخوانند آنها باید وسایل دفاعى و سلاح‌هایشان (را در حال نماز) با خود حمل کنند (زیرا) کافران آرزو دارند که شما از سلاح‌ها و متاع‌هاى خود غافل شوید و یکباره به شما هجوم آورند. و اگر از باران ناراحتید، و یا بیمار (و مجروح) هستید، مانعى ندارد که سلاح‌هاى خود را بر زمین بگذارید ولى وسایل دفاعى (مانند زره و کلاهخود را) با خود بردارید خداوند، عذاب خوارکننده‌اى براى کافران فراهم ساخته است».
روش خواندن نماز خوف
نماز خوف در حال جنگ، در نماز دو رکعتی (صبح) و نمازهای چهار رکعتی (ظهر، عصر، عشاء) –به صورت شکسته و دو رکعتی- به این صورت خوانده می‌شود: لشکر اسلام دو دسته شوند و امام جماعت با یک دسته از آنها نماز را شروع کند و یک رکعت را با آنها بخواند آنگاه این دسته خود فوراً رکعت دیگر را بجا آورده و سلام دهند و به جنگ روند تا دسته بعدى بیایند و امام جماعت همچنان نشسته باشد تا آنها بیایند .
رکعت دوّم را با این دسته دوم شروع کند و پس از بجا آوردن دو سجده، در حال تشهد بنشیند تا آنها رکعت بعدى را بجاى آورند و تشهد و سلام را با یکدیگر بدهند. در نماز مغرب؛ امام جماعت دو رکعت را با یک دسته و رکعت دیگر را با دسته دیگر بخواند و در تقدیم و تأخیر مختار است.یاد آوری می‌شود که امروزه به جهت تغییر سبک جنگ‌ها و فقدان جنگ تن به تن، نماز خوف کاربرد چندانی ندارد.
خداوند متعال می‌فرماید:
( وَ إذَا کُنتَ فیهِم فَأقَمتَ لَهُمُ الصَّلاَهَ فَلتَقُم طَائِفَهٌ مِنهُم مَعَکَ وَ لِیأخُذُوا أسلِحَتَهُم، فَإذَا سَجَدُوا فَلِیَکُونُوا مِن وَرَائِکُم، وَلتَأتِ طَائِفَهٌ أُخرَی لَم یُصَلُّو فَلِیُصَلُّوا مَعَکَ وَ لِیَأخُذُوا حِذرَهُم وَ أسلِحَتَهُم… )
«زمانی که (ای پیامبر) در میانشان بودی و نماز (خوف) را برایشان بپاداشتی، دسته‌ای از آنان با تو به نماز ایستند، و باید که اسلحه خود را به همراه داشته باشند، و وقتی که (نصف) نماز را با تو خواندند (سلام دهند و به نگهبانی بپردازند و) شما را از دشمنان محافظت نمایند و دسته‌ای دیگر که هنوز نماز را نخوانده‌اند، بیایند و با تو به نماز ایستند و احتیاط خود را مراعات کنند واسلحه خود را به همراه داشته باشند».
خطابی گوید: نماز خوف چند نوع است، پیامبر(صلى الله علیه وسلم) آنرا در روزهای مختلف و با اشکال متفاوت خوانده و در همه آنها تلاش کرده که بیشترین احتیاط را از جهت نماز و بهترین شیوه را از جهت حراست و نگهبانی رعایت کند. این نمازها با وجود اختلاف در الفاظ، در معنی یکی هستند – أه.
از ابن عمر روایت است: (صلی رسول الله(صلى الله علیه وسلم) صلاه الخوف بإحدی الطائفتین رکعه والطائفه الأخری مواجهه العدو، ثم انصرفوا و قاموا فی مقام أصحابهم مقبلین علی العدو و جاء أولئک ثم صلی بهم النبی(صلى الله علیه وسلم) رکعه ثم سلم النبی(صلى الله علیه وسلم) ثم قضی هؤلاء رکعه و هؤلاء رکعه).
«پیامبر(صلى الله علیه وسلم) برای گروهی (از مجاهدین) یک رکعت نماز خوف خواند در حالیکه گروه دیگر در برابر دشمن بودند، سپس گروه اول به جای گروه دوم ایستادند و روبروی دشمنانشان قرار گرفتند و گروه دوم آمدند و پیامبر(صلى الله علیه وسلم) یک رکعت نماز خوف برای آنان خواند و سلام داد؛ سپس هر کدام از دوگروه یک رکعت باقی مانده را خواندند».
از سهل بن أبی حثمه روایت است: (أن رسول الله(صلى الله علیه وسلم) صلی بأصحابه فی الخوف فصفهم خلفه صفین فصلی بالذین یلونه رکعه، ثم قام فلم یزل قائما حتی صلی الذین خلفهم رکعه، ثم تقدموا و تأخر الذین کانوا قدامهم معهم فصلی بهم رکعه، ثم قعد حتی صلی الذین تخلفوا رکعه، ثم سلم)
«پیامبر(صلى الله علیه وسلم) با اصحاب نماز خوف خواند و آنها را پشت سر خود دو صف کرد، و برای کسانی که در صف اول قرار داشتند یک رکعت نماز خواند، سپس بلند شد و تا وقتی که صفت دوم رکعت اول را خواندند، منتظر ماند، سپس صف اول و دوم جای خود را عوض کردند و برای صف اول یک رکعت خواند، سپس نشست و منتظر ماند تا کسانی که در صف دوم قرار داشتند رکعت دوم را بخوانند؛ سپس سلام داد».
از جابر بن عبدالله روایت است: (شهدت مع رسول الله(صلى الله علیه وسلم) صلاه الخوف فصفنا صفین: صف خلف رسول الله(صلى الله علیه وسلم) و العدو بینا و بین القبله، فکبر النبی(صلى الله علیه وسلم) و کبرنا جمیعاً، ثم رکع و رکعنا جمیعا، ثم رفع رأسه من الرکوع فرفعنا جمیعا، ثم انحدر بالسجود و الصف الذی یلیه و قام الصف المؤخر فی نحر العدو.
فلما قضی النبی(صلى الله علیه وسلم) السجود و قام الصف الذی یلیه انحدر الصف المؤخر بالسجود، و قاموا، ثم تقدم الصف المؤخر و تأخر الصف المقدم، ثم رکع النبی(صلى الله علیه وسلم) و رکعنا جمیعا، ثم رفع رأسه من الرکوع و رفعنا جمیعا، ثم انحدر بالسجود و الصف الذی یلیه الذی کان مؤخرا فی الرکعه الأولی و قام الصف المؤخر فی نحر العدو، فلما قضی رسول الله(صلى الله علیه وسلم) السجود و الصف الذی یلیه انحدر الصف المؤخر بالسجود فسجدوا، ثم سلم النبی(صلى الله علیه وسلم) و سلمنا جمیعا)
«با پیامبر(صلى الله علیه وسلم) در نماز خوف شرکت کردم، ما را دو صف کرد؛ صفی پشت سر پیامبر(صلى الله علیه وسلم) قرار گرفت و دشمن بین ما و قبله بود، پیامبر(صلى الله علیه وسلم) تکبیر گفت و ما همگی (صف اول و دوم) تکبیر گفتیم؛ سپس پیامبر(صلى الله علیه وسلم) به رکوع رفت و ما همگی با او به رکوع رفتیم.
سپس سرش را از رکوع بلند کرد و ما همگی سرمان را از رکوع بلند کردیم. سپس پیامبر(صلى الله علیه وسلم) و صفی که پشت سر او قرار داشتند به سجده رفتند و صف دوم روبروی دشمن ایستاد (به سجده نرفت). وقتی که پیامبر(صلى الله علیه وسلم) از سجده رکعت اول فارغ شد و صف پشت سر او بلند شدند، صف دوم به سجده رفتند و بلند شدند، آنگاه صف اول و دوم جایشان را عوض کردند، سپس پیامبر(صلى الله علیه وسلم) به رکوع رفت و ما هم همگی با او به رکوع رفتیم، سپس سرش را از رکوع بلند کرد .
ما هم سرمان را بلند کردیم؛ سپس با صف اول که در رکعت اول در صف دوم قرار داشتند به سجده رفتند و صف دوم روبروی دشمن ایستاد. وقتی که پیامبر(صلى الله علیه وسلم) با صف پشت سرش از سجده تمام شدند، صف دوم به سجده رفتند، سپس پیامبر(صلى الله علیه وسلم) سلام داد و ما هم همگی سلام دادیم».
کیفیت خواندن نماز خوف
با توجه به آیه بالا و روایات، روش خواندن نماز خوف در منابع فقهی چنین آمده است: نماز خوف در حال جنگ، در نماز دو رکعتی (صبح) و نمازهای چهار رکعتی (ظهر، عصر، عشاء) –به صورت شکسته و دو رکعتی- به این صورت خوانده می‌شود: لشکر اسلام دو دسته شوند و امام جماعت با یک دسته از آنها نماز را شروع کند و یک رکعت را با آنها بخواند آنگاه این دسته، خود فوراً رکعت دیگر را بجا آورده و سلام دهند و به جنگ روند تا دسته بعدى بیایند
و امام جماعت همچنان نشسته باشد تا آنها بیایند و رکعت دوم را با این دسته دوم شروع کند و پس از بجا آوردن دو سجده، در حال تشهد بنشیند تا آنها رکعت بعدى را بجاى آورند و تشهد و سلام را با یکدیگر بدهند. در نماز مغرب؛ امام جماعت دو رکعت را با یک دسته و رکعت دیگر را با دسته دیگر بخواند و در تقدیم و تأخیر مختار است.
شرایط نماز خوف چهار چیز است:
۱- دشمن در جهت مخالف قبله مستقر باشد.
۲- برای مسلمانان بیم آن باشد که اگر تمام لشکریان با هم برای خواندن نماز بایستند، دشمن به آنان حمله کند.
۳- تعداد نفرات مسلمانان بحدّی باشد که اگر دو فرقه شوند، یکی از آن دو فرقه یارای مقاومت با دشمن را داشته باشند.
۴- احتیاج به بیشتر از دو دسته کردن نمازگزاران نباشد.
نظر شهید ثانی در مورد نماز خوف
شهید ثانی (ره) در شرح لمعه چنین اضافه میکند: در این نماز اگر امکان قرائت و ایماء در رکوع و سجود، در هر رکعت نباشد، به جای همه اعمال بعد از نیت و تکبیر فقط ذکر تسبیحات اربعه «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» را بگوید و سپس تشهد گفته، نماز را سلام دهد.
