تعقیبات و نافله های نماز های پنج گانه چیست و چگونه خوانده می شوند؟

تعقیبات مجموعه‌ای از دعاها، ذکر‌ها و بعضی از آیات قرآن است که خواندن آن‌ها بعد از هر یک از نماز‌های یومیه مستحب است. امام صادق (ع) اولین کسی بود که از عبارت «تعقیبات» در این زمینه استفاده کرد. بعضی از این تعقیبات مشترک هستند و آن‌ها را می‌توان بعد از هر نمازی خواند. ضمن این که برای هر یک از نماز‌های یومیه هم دعا‌ها و ذکر‌های ویژه‌ای توصیه شده است.

شیخ کلینی در کتاب الکافی (جلد ۳، صفحه ۳۴۱) گفته است که اگر مومنی پس از نماز، آن اندازه به تعقیبات بپردازد که نماز دیگرش فرا برسد، او مهمان خداست و حق او بر خداوند آن است که مهمانش را گرامی بدارد.

تعقیبات مشترکه نماز در کتاب مفاتیح الجنان آمده است که ما در این جا آن‌ها را به تفصیل آورده ایم:

۱. تکبیرات

اولین تعقیبات مشترکه هر نماز گفتن ۳ بار ذکر «الله اکبر» است که هنگام گفتن این ذکر باید دست‌ها را تا محل گوش‌ها بالا بیاوریم. این عمل به تکبیرات معروف است.
بعد از تکبیرات دعای زیر را بخوانید:
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ إِلَهاً وَاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
خدایى به جز خداى یکتاى عالم نیست و ما تسلیم حکم او هستیم
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِیَّاهُ‏
معبودى به جز خدا نیست و ما جز او هیچ کس را پرستش نمى‏ کنیم
مُخْلِصِینَ لَهُ ‏اَلدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ
و طاعت ما خالص براى اوست هر چند خلاف میل مشرکان است
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّ آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ‏
معبودی به جز خدا نیست که پروردگار ما و پدران پیشین ماست
لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ
معبودی به جز خدا نیست که او یکتاى یکتا است او به عهد خود وفا کند
وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ‏
و بنده خود را یارى کند و سپاه خود را عزت دهد
وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ
و به تنهایى لشکرهاى مخالف را در هم شکند
فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ
پس ملک هستى و ستایش خلق مختص اوست
یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ یُمِیتُ وَ یُحْیِی‏
که زنده کند و بمیراند و باز بمیراند و زنده کند
وَ هُوَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ
و او خود زنده است که هرگز نمیرد هر خیر به دست اوست
وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ
و قادر به هر چیز اوست

۲. استغفار

أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ‏

آمرزش مى‏ طلبم از خدا که جز او خدایى نیست جز او که زنده و پاینده است و من به درگاهش به توبه باز مى ‏گردم.

۳. تسبیحات حضرت زهرا (س)

تسبیحات حضرت زهرا (س) از جمله تعقیبات مشترکه نماز است که بسیار توصیه شده است. این تسبیحات شامل ۳۴ بار «الله اکبر»، ۳۳ بار «الحمدلله» و ۳۳ بار «سبحان الله» است که می‌توانید آن‌ها را با بند‌های انگشتانتان بشمارید و بگویید.

۴. تهلیل

بعد از هر نماز خصوصاً نماز صبح و شام قبل از این که از جای خودتان برخیزید ۱۰ بار بگویید:

أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ‏
گواهى دهم که خدایى جز آن خداى یکتا نیست

إِلَهاً وَاحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً
خدایى است بى‏ شریک و یگانه و فرد و یکتا

لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَهً وَ لاَ وَلَداً
غنى از خلق است و هم جفت ندارد و فرزندى براى او نیست.

۵. تلاوت قرآن

بعد از هر نماز یومیه خواندن این آیات و سوره‌ها توصیه شده است:

آیه الکرسی
سوره حمد
آیات ۱۸ و ۱۹ سوره آل عمران

«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِکَهُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ. لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»

«خداوند (با ایجادِ نظامِ واحدِ جهانِ هستی) گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش (هر کدام به گونه‌ای بر این مطلب) گواهی می‌دهند؛ در حالی که (خداوند در تمام عالم) قیام به عدالت دارد؛ معبودی جز او نیست، که هم توانا و هم حکیم است.»

«اِنَّ الدّینَ عِنْدَ اللَّهِ الاِْسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذینَ اُوتُوا الْکِتابَ اِلاّ مِنْ بَعْدِ مآ جآئَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیا بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِایاتِ اللَّهِ فَاِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ»

«همانا دین نزد خدا اسلام است، آنانى که به آن کتاب آسمانى داده شده، اختلاف نکردند، مگر پس از آن‏که دانش به نزدشان دررسید، این اختلاف به خاطر ستمگرى در میانشان بود، کسى‏ که به آیات خدا کفر ورزد، به یقین خدا سریع الحساب است.»

آیات ۲۶ و ۲۷ سوره آل عمران

«قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ ۖ. بِیَدِکَ الْخَیْرُ ۖ. إِنَّکَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»

«بگو: «بارالها! مالک حکومت‌ها تویی؛ به هر کس بخواهی، حکومت می‌بخشی و از هر کس بخواهی، حکومت را میگیری؛ هر کس را بخواهی، عزت میدهی و هر که را بخواهی خوار میکنی. تمام خوبی‌ها به دست توست؛ تو بر هر چیزی قادری.»
«تُولِجُ اللَّیْلَ فِى النَّهارِ وَتُولِجُ النَّهارَ فِى اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشآءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»
«شب را در روز درآوردى، و روز را در شب و زنده را از مرده بیرون مى‏ آورى و مرده را از زنده خارج مى سازى و هرکه‏ را بخواهى، بى‏ حساب روزى مى‏ دهى.»

آیات ۵۴ تا ۵۶ سوره اعراف

«إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ ۗ. أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ. تَبَارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ»

«پروردگار شما، خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز [= شش دوران]آفرید؛ سپس به تدبیر جهان هستی پرداخت؛ با (پرده تاریک) شب، روز را می‌پوشاند و شب به دنبال روز، به سرعت در حرکت است و خورشید و ماه و ستارگان را آفرید، که مسخر فرمان او هستند. آگاه باشید که آفرینش و تدبیر (جهان) از آن او (و به فرمان او) ست. پر برکت (و زوالناپذیر) است خداوندی که پروردگار جهانیان است.»

«ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَهً ۚ. إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»

«پروردگار خود را (آشکارا) از روی تضرع و در پنهانی، بخوانید (و از تجاوز، دست بردارید که) او متجاوزان را دوست نمیدارد»
«وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا ۚ. إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ»
«و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید، و او را با بیم و امید بخوانید (بیم از مسؤولیت‌ها و امید به رحمتش؛ و نیکی کنید)، زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است»

آیات ۱۸۰ تا ۱۸۲ سوره صافات

«سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ»

«منزه است پروردگار تو، پروردگار عزت (و قدرت) از آنچه آنان توصیف میکنند.»

«وَ سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ»
«و سلام بر رسولان»
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»

«و حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است»
۶. دعای حضرت یوسف (ع) در زندان
۳ مرتبه بگویید:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ
خدایا درود فرست بر محمد (ص) و آل محمد
وَ اجْعَلْ لِی مِنْ أَمْرِی فَرَجاً وَ مَخْرَجاً
و در کارم فرج و گشایش مرحمت کن
وَ ارْزُقْنِی مِنْ حَیْثُ أَحْتَسِبُ وَ مِنْ حَیْثُ لاَ أَحْتَسِبُ‏
و از جایى که گمان دارم و از جایى که گمان ندارم مرا روزى بخش.

۷. صلوات و تعجیل فرج

۷ مرتبه بگویید:
یَا رَبَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ
اى خداى محمد و آل محمد درود فرست بر حضرت محمد (ص) و آلش و فرجشان را نزدیک فرما.

۸. خواندن سوره توحید

۱۲ مرتبه سوره توحید را بخوانید.

۹. ذکر‌های تعقیبات نماز

شیخ کلینی از معصومین (ع) روایت کرده است:
پس از هر نماز محاسن خود را با دست‏ راست بگیرید و دست چپتان را به جانب آسمان بلند کنید و ۳ بار بگویید:

یا ذَاالْجَلالِ وَالاِْکْرامِ اِرْحَمْنى مِنَ النّارِ
اى داراى شکوه و بزرگوارى رحم کن بر من از آتش

سپس ۳ بار بگویید:

اَجِرْنى مِنَ الْعَذابِ الاَْلیمِ

پناه ده مرا از شکنجه دردناک‏
و بعد دست راستتان را از محاسن بردارید و هر دو دست را به سوى آسمان بلند کنید و ۳ بار بگویید:

یا عَزیزُ یا کَریمُ یا رَحْمنُ یا غَفُورُ یا رَحیمُ
اى عزیز، اى کریم، ‏ اى بخشنده، اى آفریننده، اى مهربان
بعد دستهایتان را برگردانید و پشت دستهایتان را به طرف آسمان کنید و ۳ بار بگویید:
اَجِرْنى مِنَ الْعَذابِ الاَْلیمِ
پناه ده مرا از شکنجه دردناک
آن گاه بگویید:
وَصَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَالْمَلاَّئِکَهُ وَالرُّوحُ
درود خدا بر محمد و خاندانش و فرشتگان و روح