فواید درمانی گیاه افدرا چیست؟ + عوارض جانبی و نحوه مصرف

اِفِدرا یا گیاه افدرا سینیکا (به لاتین: Ephedra sinica) نام گیاهی‌است که کاربرد امروزیش بیشتر در طب سنتی چین است. این گیاه وابسته به سرده ریش بز است. احتمال می‌رود که این گیاه همان هوم مورد استفاده در آیین‌های دینی هندوایرانیان بوده‌باشد. از دید زبان‌شناسی هم احتمال قوی می‌رود که این افدرا همان هوم باستانی باشد، زیرا در برخی زبان‌های ایرانی هنوز بدین گیاه هوم یا چیزی نزدیک بدان می‌گویند و زبان‌های هندی ناحیهٔ نورستان افدرا را سوم یا سومه می‌خوانند.

گیاه افدرین چیست؟

افدرا (Ephedra) از دسته بوته های بازدانه تنها دسته خانواده Ephedraceae و رسته Ephedrales است. گونه های مختلف افدرا در نقاط مختلف جهان رشد می کند اما بیشتر انواع این گونه گیاهی در سواحل یا خاک های شنی که دائماً در معرض آفتاب مستقیم قرار دارند می روید. نام چینی این گیاه نیز ماهوانگ است. گیاه افدرا دارای ساقه های سبز بوده و از طریق فتوسنتز نیازهای خود را تامین می نماید. افدرا گیاهی است که به خوبی با مناطق خشک و کم آب سازگار شده و در مناطقی که آفتاب زیاد می تابد به خوبی رشد می کند. این گیاه همچنین در ارتفاعات بالای ۴۰۰۰ متر از سطح دریا نیز به خوبی رشد کرده و به همین دلیل می توان آن را در کوهستان های آند و هیمالیا نیز یافت.

از انواع گیاه افدرا با نام افدرین در گذشته توسط بومیان برای اهداف درمانی متعددی استفاده شده است؛ از جمله درمان آسم، تب یونجه و سرماخوردگی معمولی. آلکالوییدهای افدرین و شبه افدرین های موجود در این گیاه دارای خاصیت تحریک دستگاه سمپاتیک و ضداحتقانی هستند به همین دلیل قرص افدرین که از ترکیبات این گیاه ساخته شده برای تسکین موقت تنگی تنفس و خستگی ناشی از آسم و به طور کلی بیماری های تنفسی استفاده می شود. همچنین ترکیبات این گیاه دارای خاصیت گشاد کننده برونش است، تورم را کاهش داده و مجاری تنفسی را متسع می کند تا تنفس راحتتری داشته باشید. البته باید توجه داشت که علاوه بر قرص، نمونه قطره بینی و آمپول افدرین نیز وجود دارد.

گیاه افدرا سینیکا (Ephedra sinica) خود یکی از گونه های گیاه افدرا است که امروزه بیشتر در طب سنتی چین استفاده شده و در گذشته در میان هندی ها و ایرانیان با نام هوم شناخته می شده است. گفته می شود که بر اساس یافته های باستان شناسان، بیش از ۶۰,۰۰۰ سال پیش از این گیاه برای اهداف درمانی استفاده شده و شواهد آن در عراق کشف شده است. از عوارض جانبی داروهای حاوی افدرین می توان به عوارض قلبی و عروقی استفاده کرد و مصرف همزمان افدرین با کافئین می تواند خطر بیماری های قلبی را بالا ببرد.

سابقه ی تاریخی

گیاه افدرا به نام‌های هوم یا سوم یا سوما به خصوص در هندوستان مشهور است و از گیاهانی است که بشر از گذشته با آن آشنا بوده. این گیاه در طب آیورودا (در هندوستان) از اهمیت زیادی برخوردار است. افدرا برای زرتشتیان گیاه مقدسی است و در کتاب اوستا به نام هوم از آن یاد شده است. با توجه به خواص گیاه افدرا و کاربردهای وسیع آن و توضیح آن در کتاب زرتشت پیغمبر ایرانی، احتمال می رود قبل از کشور چین، افدرا در ایران مورد استفاده دارویی بوده است.

ریشه شناسی این واژه حاکی از آن است که هوم ماده ای بوده که از کوبیدن و فشردن این گیاه به دست می آمده است. ماهیت هوم (هئومه) یکی از بحث انگیزترین موضوع ها در پژوهش های ایران شناسی است. بیش از یکصد گیاه پیشنهاد شده است، از جمله افدرا، انواع انگور، شاهدانه، ریواس، هارمالین و جنسینگ. موبدان عهد ساسانی بر این باور بودند که این گیاه انسانهای پاک را می تواند به جهان دیگری رهنمون کند. چنانکه می گویند کرتیر موبد بلندپایه زرتشتی با نوشیدن این نوشابه به دیدار جهان پس از مرگ رفت.

مشخصات افدرا

افدرا گیاهی است از خانواده‌ی Gnetaceae، که دارای گونه‌های مختلفی است. افدراها معمولا گیاهانی دو پایه با گل‌های نر و عادی جداگانه هستند و به صورت گیاهان چوبی، درختچه‌ی ساده یا بالا رونده می‌باشند.

افدرا یا ریش بز گیاهی از تیره ی ارمکیان و از بوته های بازدانه است. این گیاه ظاهری شبیه به جارو دارد. در گویش های محلی بیابان نشینان به آن «کلیشر» و «على جونی» می گویند. و از درختچه هایی است که ساقه هایش همیشه سبز است و در واقع بخش اعظم فرآیند فتوسنتز گیاه توسط ساقه های آن انجام می شود.

در طول ساقه گره های متعددی وجود دارد که به رنگ سبز مات است. ساقه ی آنها چوبی و به دلیل داشتن ماده آلکالویی، مزه گس و تلخ دارند.

نام های دیگر افدرا

هوم، ریش بز، ارمک، ملکه چمن، خرس گیاه، سرما، سوم، هوم، هئومه، کلیشر، على جونی، لحیه التیس، چلر، راسن، رأس هندی، گرم دارو

نام فارسی : افدرا

تیره : ارمکیان Ephedraceae

نام انگلیسی : sand cherry

نام علمی : Ephedra procera

ارتفاع گیاه افدرا حداکثر تا ۱ متر و به صورت بوته و گاه به شکل درختچه است. برگ‌های آن بسیار کوچک و فلس مانند هستند به همین دلیل بی برگ به نظر می رسند. این برگ‌ها در محل بندها قرار دارند و به همین دلیل به شکل بوته‌ی خشک به نظر می رسد.

گل‌های این گیاه، زردرنگ، معطر و معمولا در اردیبهشت ماه ظاهر می شوند. این گیاهان دو پایه هستند و گل‌های نر و مادهی آن نیز از هم جدا هستند. میوه های آن قرمزرنگ، گوشتی، آبدار و داخل آن دانه ای سیاه به طول ۵ تا ۶ میلی متر وجود دارد و در اواخر مردادماه قابل برداشت هستند. سیستم ریشه ای آن بسیار فعال است و انشعابات وسیعی را در پیرامون خود دارد. در انتهای ریشه های سطحی که در خاکهای شنی گسترده شده اند، انشعابات هوایی فراوان ظاهر می شوند.این گیاه در مناطق بیابانی و استپی خشک، وسعت زیادی را پوشش میدهد. زیستگاه این گیاه اقلیم‌های خشک است، مناطقی بزرگ، بیشتر در نیم کرهی شمالی زمین از جنوب اروپا، شمال آفریقا، مرکز و جنوب غرب آسیا تا جنوب غربی آمریکای شمالی و در نیم کره ی جنوبی، در آمریکای جنوبی، از پاتاگونیا به جنوب را در برمی گیرد.

این درختچه در اقلیم خشک و نیمه خشک ایران، در بیابان های استان سیستان و بلوچستان، دشت کویر، حوضه بیابان‌های مسیله، قم، سمنان، خراسان و دامنه های جنوبی البرز انتشار دارند.

در ایران چندین گونه افدرا وجود دارد که بیشتر در مناطق کم آب و کوهستان های خشک و کویری پراکنده اند. «افدرا یا ریش بز» کاربردهای دارویی و درمانی دارد. یکی از گونه های آن، Ephedra pachyclada همان گیاه مخدر معروف هوم است که در اوستا از آن نام برده شده و مورد استفاده ی موبدان قرار داشته است. قسمت های مورد استفاده: ساقه های کوچک و ریشه گیاه افدرا قابل استفاده است.

ترکیبات شیمیائی:

گیاه افدرا از مواد – شیمیایی متعددی تشکیل شده است که از جمله آن: افدرین، پسودوافدرین، نور پسودوافدرین، نورافدرین، متیل افدرین، تانن، هیدروکسی کینورنیک اسید، کوئینولین و… را می توان نام برد.

اثرات درمانی افدرا

گیاه افدرا برای مدت بیش از ۲ هزار سال در سرزمین های شرقی آسیا برای درمان بسیاری از بیماری ها استفاده شده است. گیاه افدرا دارای اثرات ضد التهابی و ضد آرتریت می باشد و برای درمان برونشیت، آسم، سرماخوردگی، آنفلوانزا، سردرد، سرفه، تب بالا، ادم، بیماری های مفصلی و استخوانی و … به فراوانی مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر افدرین این گیاه سرشار از تانین می باشد که اثرات محافظت کننده در نارسایی کلیوی دارد.

لاغری موضعی

امروزه افدرا در مکمل های لاغری به طور گسترده استفاده می شود. اگر روزانه ۵۰۰ کالری کمتر از حالت عادی مصرف کنید و از گیاه افدرا هم استفاده کنید، افدرین موجود در گیاه افدرا کمک می کند تا هفته ای نیم کیلوگرم وزن کم کنید. مطالعات نشان می دهد که این گیاه کمک می کند تا چربی های ناحیه شکم راحت تر سوزانده شود.

کاهش اشتها

ماده شیمیایی افدرین که در گیاه افدرا موجود می باشد بر سیستم اعصاب مرکزی موثر است و مراکز سرکوبگر اشتها را در مغز فعال می کند. در نتیجه با مصرف این گیاه، اشتهای شما محدود می شود و به شما کمک می کند تا احساس گرسنگی کمتری داشته باشید. ممکن است شما در فاصله ناهار تا شام نیازی به مصرف میان وعده نکنید و در این مدت گرسنه نشوید و نهایتا کنترل بیشتری بر زمان های صرف غذایتان خواهید داشت.

چربی سوز طبیعی

افدرین و سودوافدرین موجود در برگ های این گیاه، منجر به افزایش متابولیسم بدن و فعالیت قلب و مغز می شوند. در نتیجه سطح انرژی بدن افزایش می یابد. همه این ها به علت اثرات گرمازایی ناشی از افدرین می باشد. این گرمازایی منجر به افزایش تجزیه چربی های ذخیره شده و افزایش مصرف انرژی در بدن می شود. افدرین و نور افدرین موجود در گیاه افدرا وقتی در جریان خون آزاد می شود انتقال خون و اکسیژن را به سلول ها تسریع می کند و گلوکز و لیپید بیشتری را برای تبدیل شدن به انرژی جابه جا می کند. در نتیجه افدرا به عنوان یک چربی سوز طبیعی معرفی می شود.

ترکیبات حاوی افدرا برای لاغری

به منظور کاهش وزن لازم است تا مصرف مواد غذایی توسط افراد کاهش یابد و بدن انرژی بیشتری را بسوزاند. اگر ترکیب جادویی وجود داشته باشد تا هر دوی این اهداف را با هم تامین کند، به منظور لاغری کاربرد وسیعی خواهد داشت. افدرا گیاهی است که هر دوی این اهداف را با هم تامین می کند. البته در بسیاری از مکمل ها از ترکیبات دیگری در کنار افدرا استفاده می شود تا اثر آن را تکمیل و تشدید نماید. در بسیاری از مکمل های لاغری از افدرا در کنار کافئین یا جینسنگ استفاده می شود.

مطالعات حیوانی نشان می دهد مصرف افدرا و کافئین در کنار هم باعث کاهش اشتها و تحریک متابولیسم چربی ها و گرمازایی می شود و ترکیب این دو ماده به نسبت وقتی که هر یک از آن ها به تنهایی مصرف شوند، اثرات بیشتری خواهد داشت و اگر در دوز مشخصی مصرف شود اثرات جانبی و علائم نامطلوب کاهش می یابد.

چگونه از افدرا استفاده کنیم؟

اگر از گیاه افدرا استفاده می کنید، از یکی از منابع حاوی کافئین مانند قهوه در کنار آن استفاده نمایید و همچنین در صورت مصرف افدرا از آب زیادی استفاده کنید تا مواد خطرزای موجود در گیاه هرچه زودتر از بدن خارج شود. لازم به ذکر است، ۸۸ درصد آن بعد از ۴ ساعت و ۹۷ درصد آن بعد از ۴۸ ساعت از طریق ادرار از بدن خارج می شوند. در ضمن از افدرا در هنگام شب استفاده نکنید، زیرا این گیاه به خواب رفتن را مشکل می سازد و ممکن است مشکلات خواب یا بی خوابی برایتان به همراه داشته باشد.

اثرات جانبی افدرا

تا قبل از سال ۲۰۰۵ افدرا یک ماده قانونی و مجاز به حساب می آمد؛ اما بعد از تحقیقات متعدد و گزارشات مختلف مبنی بر عوارض خطرناک این گیاه، دو ماده افدرا و افدرین به عنوان مواد خطرناک شناسایی شدند و توسط سازمان غذا و داروی آمریکا ممنوع گردیدند؛ و اکنون بسیاری از شرکت های خارجی در ترکیب مکمل های لاغری خود از این گیاه استفاده نمی کنند.
چند مورد از عوارض این گیاه در زیر آمده است:

۱٫ عوارض ناشی از افزایش سطح انرژی در بدن مانند اضطراب، افزایش تعریق، گرگرفتگی، اختلالات خواب و بی خوابی.
۲٫ اختلالات عصبی مانند جنون، رعشه، برافروختگی، خارشک، خستگی و سردرد.
۳٫ اختلال در سیستم گردش خون مانند افزایش فشارخون و احتمال سکته از دیگر عوارض این گیاه است.
۴٫ اختلال در ژن ها: تحقیقات آزمایشگاهی نشان می دهد افدرا ممکن است فعالیت تیروزیناز و ملانین را کاهش دهد. چون افدرا بر بیان ژن تیروزیناز موثر است.
۵٫ سایر عوارض مانند اسهال، آلرژی، افزایش دفع ادرار و …