قالب شعری دوبیتی چیست؟ + نمونه ای از شعر دوبیتی

قالب شعری دوبیتی از قالب های شعری اصیل فارسی است که از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران ریشه گرفته و مضمون آن بیشتر عارفانه و عاشقانه است. قالب شعری دوبیتی از قالب‌های کهن و خاص ایرانی است که از اعماق دل مردم کوچه و بازار به وجود آمده است.

از این قالب در مناطق مختلف ایران با نام‌هایی چون بیت، بایاتی، بید، دو بیتو، کله فریاد، چهارپاره نیز یاد می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به بی‌پیرایه بودن و به کار نرفتن آرایه‌های پیچیده در آن اشاره کرد اما در عین ساده و کوتاه بودن مطالب و احساسات عمیق شاعر از آن دریافت می‌شود. می‌توان گفت بعد از قالب مثنوی، قالب شعری دوبیتی از طرفداران بیشتری در میان مردم عامه برخوردار بوده است.

در واقع کاربرد قالب دوبیتی در کنار قالب مثنوی که هر دو قالب اصیل ایرانی هستند، به نسبت مساوی ۶۷ درصد تمام گونه‌های منظوم ادب عامه را تشکیل می دهد. در ادامه بیشتر به معرفی این قالب شعری محبوب می‌پردازیم.

قالب شعری دوبیتی چیست؟

قالب شعری دوبیتی یا ترانه در قدیم به «فهلویات» معروف بوده است. این قالب در دوره ساسانیان نیز استفاده می‌شده که در آن دوره به آن «ترانک» می‌ گفتند. در واقع این قالب، صورت تکامل یافته و با وزن عروضی شده نوعی از ترانه‌های دوازده هجایی قدیم ایران است. نکته قابل توجهی که می‌توان درباره فهلویات گفت آن است که این دوبیتی‌ ها، رابط بین شعر قبل از دوره اسلام و شعر بعد از دوره اسلام است.

قالب شعری دوبیتی، چهار مصراع دارد که در بین چهار مصراع آن، مصراع‌ های اول و مصراع‌ های زوج آن هم قافیه هستند. فهلوی سروده «شیخ صفی الدین اردبیلی» شاعر قرن هفتم و هشتم را باید جزء اولین و قدیمی‌ ترین دوبیتی‌ ها دانست. از مشهورترین شاعران دوبیتی سرا می‌توان باباطاهر عریان و فائز دشتستانی را نام برد.

از دوبیتی سرایان دیگر می‌توان بندار رازی، پور فریدون، شمس مغربی، مفتون بردخونی دشتی، ملاحسن کبگانی، ملامحمد نادم، شفیق شهریاری و اقبال لاهوری را نیز نام برد. البته شاعران دیگری از جمله پروین اعتصامی، قیصر امین پور و شاعران معاصر دیگر نیز بوده اند که در میان آثار خود دوبیتی هم داشته اند.

ساختار قالب دوبیتی چگونه است؟

قالب دوبیتی شعری یازده هجایی در چهار مصراع است که مصراع‌های اول و دوم و چهارم آن هم قافیه هستند و آوردن قافیه برای مصراع سوم اختیاری است. در مصراع اول و دوم بحث یا پند یا مثل مطرح می‌شود. در مصراع سوم معمولاً مطالب مصراع دوم تکرار می‌شود و ذهن خواننده را برای حرف اصلی و نتیجه گیری در مصراع چهارم آماده می‌کند. می‌توان گفت بیت آخر نقطه اوج شعر و نمایش هیجان و احساسات درونی شاعر است. شناخته شده‌ترین وزن دوبیتی، وزن (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) است که به وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف معروف است. شکل ساختاری قالب شعری دوبیتی بصورت زیر است:

——-* ——-*

——– ——-*

یا

——-* ——-*

——-∞ ——-*

ویژگی‌ های قالب شعری دوبیتی

۱- بیان و زبان ساده

زبان اشعار دوبیتی بی پیرایه و ساده است. چرا که سرایندگان این نوع شعر دارای جهان بینی ساده بوده و اغلب از مردم عادی و روستایی هستند در نتیجه این اشعار به زبان ساده و بدون پیچیدگی سروده شده اند. می‌توان زیبایی قالب شعری دوبیتی را به علت بی پیرایه بودن و سادگی آن دانست.

۲- روایت‌ های متفاوت از یک دوبیتی در مناطق مختلف

دوبیتی‌ها بسیار قدیمی هستند و شکل‌های جدید آن‌ها بازتولید همان اشکال قدیم است. دوبیتی‌های باباطاهر در مناطق مختلف روایت‌های تازه‌ای یافته اند؛ به این مثال توجه کنید:

مسلمانان سه درد آمد به یکبـار

غریبی و اسیری و غم یار

غریبی و اسیری سهل وابـو

غم یار مشکله تا چون شود کار

که در روایتی محلی چنین است:

مسلمانان سه دردآمد به یک بـار

فراق دلبر و دویم غم یـار

جدایی راکه من از او بنالم

بنالم از غم یار وفـادار

در بیرجند روایت طنزگونه‌ی آن معمول است:

خداوندا سه درداومد به یکبـار

خرلنگ و زن جِشت و طلبکــــار

خداوندا زن جِشته تــــه وردار

خودم دونم خرلنگ و طلبکــــار

۳- تبدیل به ضرب المثل شدن

اشعار دوبیتی از تشبیه‌های ساده و ملموس تشکیل شده اند و فاقد استعاره‌های سنگین و آرایه‌های ادبی پیچیده هستند. به همین علت گاهی بعضی از دوبیتی‌ها یا بعضی از مصراع‌های آن‌ به خاطر اینکه بین مردم بطور مدام تکرار می‌شده، به صورت ضرب المثل نیز درآمده است. به دوبیتی زیر از باباطاهر توجه کنید:

اگر دستم رسد بر چرخ گردون

از او پرسم که آن چون است؟ این چون؟

یکی را میدهی صدگونه نعمت

یکی را نان جـو آلوده در خون

۴- آیینه تاریخی ملت بودن

دوبیتی‌ها یا ترانه‌ها، میراث گرانبهای ملت ایران هستند. در ترانه‌های محلی شیوه های زندگی و آداب و رسوم را می‌توان یافت. شور و احساسات، اعتقادات، آرزوها، عشق‌ها و ناکامی‌ها، شادی‌ها و غم‌های توده مردم در آن‌ها نهفته است.