درباره تاریخچه تقویم هجری شمسی چه می دانید؟
تقویمی که ما از آن استفاده میکنیم، یکی از دقیقترین و مناسب ترین تقویم های جهان است، اما متاسفانه فقط اندکی از ما آن را به خوبی میشناسیم و تاریخچه به وجود آمدن آن را میدانیم.
برای مثال، برخلاف تصور عموم، تقویمی که امروز از آن استفاده میکنیم، قدمت ۱۳۸۶ ساله ندارد، بلکه در همین دو قرن اخیر تدوین شده است. ابتدا با مفهوم سال شمسی حقیقی آشنا شوید.
سال شمسی حقیقی
مدت زمان بین دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است و مدت متوسط آن در ساعت ۱۲ زیجی تاریخ صِفر ژانویه ۱۹۰۰ میلادی، ۲۴۲۱۹۸۷۸/۳۶۵ شبانهروز یا معادل ۳۶۵ شبانهروز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۹۷/۴۵ ثانیه حساب شده است. مدت متوسط سال شمسی حقیقی، ثابت نیست و سالانه معادل ۰۰۰۰۰۰۰۶۱۴/۰ شبانهروز یا ۰۰۵۳۰/۰ ثانیه از مدت متوسط سال شمسی حقیقی کاسته میشود. مدت متوسط سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییرات تعدادی از مشخصه های نجومی، تغییر میکند.
تقویم هجری شمسی بُرجی
اولین بار عبارت « هجری شمسی» در تقویم رسمی سال ۴-۱۳۰۳ هجری قمری آمد. این تقویم را عبدالغفارخان نجم الدوله ( ۱۲۵۹ – ۱۳۲۶ ق) استخراج کرده بود که در بالای صفحات آن برای نخستین بار عبارت سال هجری شمسی ۱۲۶۵ به چشم می آید. البته عبدالغفارخان نجم الدوله در سالهای بعد و در تقویم های آن روزگار که به صورت دفترچه ای منتشر می شد، ستون جدیدی برای روزها و دوازده برج حَمَل، ثور، … و حوت، به طور مرتب درج می کرد و بدین ترتیب وی برای اولین بار تقویمی را اختراع و ابداع کرد که امروزه به نام «تقویم هجری شمسی بُرجی» معروف شده است. تا قبل از این تاریخ، تقویمی که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت حضرت محمد(ص) از مکّه به مدینه باشد، در ایران رایج نبوده است. ( صیاد ۱۳۷۵، ص ۱۱۱)
مبداء تقویم هجری شمسی
مبدا تقویم هجری شمسی بُرجی، اول بهار سال شمسی است که در آن هجرت حضرت محمد(ص) از مکّه به مدینه اتفاق افتاده است. این مبداء مطابق روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی(یولیانی) است. آغاز یا لحظه تحویل سال، (لحظه عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمکره شمالی) دقیقاً با محاسبات نجومی تعیین میشود. به این جهت، اولین روز سال همیشه بر روز اول بهار منطبق است. این سال از لحاظ استفاده در زندگی روزمره، شامل ۳۶۵ شبانهروز در سال کبیسه است.
نام ماه های این تقویم (برج ها)، به ترتیب همنام با دوازده صورت فلکی قدیمی منطقهالبروج است.(جدول ۱) تعداد شبانهروز هر برج برابر با مدت حرکت مرکز خورشید در همان برج که به علت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی مدارش از ۲۹ تا ۳۲ شبانهروز تغییر میکند. در ضمن این امکان وجود داشت که تعداد شبانهروزهای هر یک از بروج از سالی به سال دیگر تغییر کند.
نوروز (اولِ حَمَل) و کبیسه های تقویم هجری شمسی برجی از طریق محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی تعیین میشود. سال کبیسه هر چهار و گاهی هر پنج سال یکبار اتفاق میافتد. دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوب ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ حوت ۱۲۸۹، تقویم هجری شمسی بُرجی را به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفت(صیاد ۱۳۷۳، ص ۲۹).
تقویم هجری شمسی
تقویم هجری شمسی که هم اکنون تقویم رسمی کشور است، ازهر لحاظ به جز در نام و تعداد شبانه روزهای ماه ها همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماههای تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند: «دی» یکی از القاب اهورامزدا و نام ۱۱ ماه بقیه، اسامی فرشتگان و یاوران اهورامزدا است(جدول ۲).
ماه های فروردین تا شهریور ۳۱ شبانه روز ، ماههای مهر تا بهمن ۳۰ شبانه روز و ماه اسفند در سالهای عادی ۲۹ و در سالهای کبیسه ۳۰ شبانه روز است. نوروز(اول فروردین) و کبیسههای تقویم هجری شمسی از طریق قاعده نوروز تحویلی- محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران- تعیین میشود. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران ۵/۵۲ درجه شرقی است.
در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:
- الف- اگر لحظه تحویل سال، بین بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین و قبل از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و ششمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادی به حساب میآورند
- ب- اگر لحظه تحویل سال، در بعد از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز سال واقع شود، سیصد و شصت و هفتمین روز سال را نوروز، و سال تمام شده را کبیسه به حساب میآورند. (صیاد ۱۳۷۳، ص ۳۰)
بررسی های انجام شده نشان میدهد که کبیسههای تقویم هجری شمسی تثبیت شده نیستند و به صورت هر چهار و گاهی هر پنج سال یکبار اتفاق میافتند(برای اطلاع از نظرات مختلف درباره آرایه کبیسه های تقویم هجری شمسی رجوع کنید به قاسملو ص. ۹۳- ۱۴۳).
در دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران بر اساس قانونی (مصوب ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی) ، بروج به ماه های فارسی تغییر یافتند و از نوروز ۱۳۰۴ ، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور، جایگزین تقویم هجری شمسی بُرجی شد(عبدالهی، ص ۳۳۱).
منابع:
- عبدالهی،رضا. تاریخِ تاریخ در ایران، تهران، ۱۳۶۶
- صیاد، محمدرضا.«پیدایش و سیر تحول تقویم هجری شمسی»، میراث جاویدان، ویژه تاریخ علم در اسلام و ایران، سال ۴، شماره ۳ و ۴ ،۱۳۷۵، ص ۱۰۹ – ۱۱۸٫
- صیاد، محمدرضا. «تقویم هجری شمسی»، نجوم، سال ۳ ، شماره ۱۱، مهر ۱۳۷۳،ص ۲۹-۳۱٫
- قاسملو، فرید.«مقایسه روشها و معادلات مختلف برای اعمال کبیسههای گاهشماری هجری خورشیدی در منابع مختلف»، مجله تاریخ علم، شماره پنجم، ۱۳۸۵، ص ۹۳ -۱۴۳٫